Biuletyn polonijny

(1)

Krystyna Ludzińska, Józef Bakalarz

Biuletyn polonijny

Collectanea Theologica 54/2, 165-180

(2)

54(1984) fa s c . II

B IU LETY N PO L O N IJN Y

Z a w a r to ś ć : I. K U L T U R O W A C H A R A K T E R Y S T Y K A G R U P Y P O L S K IE J W W IE L K I E J B R Y T A N II. 1. O g ó ln a c h a r a k t e r y s t y k a g r u p y p o ls k ie j. ■— 2. Ż y cie s p o łe c z n o -k u ltu ro w e g r u p y p o ls k ie j. — 3. W n io sk i. I I . M . U R S Z U L A L E - D Ö C H O W S K A J A K O O P IE K U N K A P O L S K IC H E M IG R A N T Ó W . 1. M . U r s z u la ja k o e m ig r a n tk a . — 2. D z ia ła ln o ść w y c h o w a w c z a . — 3. D z ia ła ln o ść s p o łe c z n a i k u lt u r a l n a . — 4. D z ia ła ln o ść a p o s to ls k a . — 5. Z a k o n u r s z u la ń s k i w s łu ż b ie e m ig r a n tó w *. I. K U L T U R O W A C H A R A K T E R Y S T Y K A G R U P Y P O L S K IE J W W IE L K I E J B R Y T A N II P o n iż s z y sz k ic je s t p r ó b ą p rz e d s ta w ie n ia k r ó t k ie j c h a r a k t e r y s t y k i k u l t u ro w e j g r u p y p o ls k ie j w W ie lk ie j B r y ta n ii. J e j g e n e z a o ra z f o r m y ż y c ia o r g a n iz a c y jn e g o s ta n o w ią p e w n e g o r o d z a ju e w e n e m e n t n a tle p o ls k ic h g r u p e tn ic z n y c h w in n y c h k r a j a c h , a ta k ż e g r u p m n ie js z o ś c io w y c h z a m ie s z k u ją c y c h W y sp y B r y ty js k ie . H is to r ia e m ig r a c ji p o ls k ie j do W ie lk ie j B r y ta n i i w s k a z u je n a je j m a s o w o ść w o k re s ie I I w o jn y ś w ia to w e j o ra z śc is ły z w ią z e k z d z ia ła n ia m i w o je n n y m i. W o je n n y i w o js k o w y c h a r a k t e r te j e m ig r a c ji u z a le ż n io n y b y ł p o n a d to od k w e s tii p o lity c z n e j p rz y s z ło ś c i P o ls k i i n o w e g o ła d u w E u ro p ie po z a k o ń c z e n iu w o jn y . Z m ia n y w u k ła d z ie sił p o lity c z n y c h z a d e c y d o w a ły o p o z o s ta n iu n a e m ig r a c ji u m o ty w o w a n e j p rz e d e w s z y s tk im w z g lę d a m i p o lity c z n y m i. W y n ik a s t ą d ta k ż e u c h o d ź c z y c h a r a k t e r e m ig r a n tó w m a ją c y w p ły w n a p o li ty c z n e i w y so c e z o rg a n iz o w a n e f o r m y ż y c ia s p o łe c z n o -k u ltu ro w e g o . W y ją tk o w o d o b rz e r o z w in ię te ż y c ie o r g a n iz a c y jn e i r e lig ijn e , z a s k a k u ją c a w sw y c h r o z m ia r a c h d z ia ła ln o ś ć o ś w ia to w a o ra z lic z n a p o ls k o ję z y c z n a p r a s a w y n ik a ją z g łę b o k o i p o w s z e c h n ie u ś w ia d o m io n y c h w a r to ś c i k u ltu r o w y c h d e c y d u ją c y c h o p r z e t r w a n iu g r u p y p o ls k ie j i z a c h o w a n iu je j e tn ic z n e g o c h a r a k t e r u . W ś ró d w ie lu w a r to ś c i k u ltu r o w y c h s t a r a n n ie p rz e c h o w y w a n y c h i ro z w i ja n y c h p rz e z P o la k ó w w y s u w a się n a czoło s iln a id e n ty f ik a c ja z re lig ią k a to lic k ą , g łę b o k a św ia d o m o ś ć h is to ry c z n a , w ię ź r o d z in n a i g r u p o w a o ra z ję z y k p o ls k i ja k o sy m b o l to ż s a m o śc i. W p o n iż s z y m s z k ic u s t a r a m się w sk a z a ć n a z a le ż n o ść p o m ię d z y u z n a n y m i p rz e z P o la k ó w w a r to ś c ia m i k u ltu r o w y m i a p r z y ję ty m i i ro z w ija n y m i f o r m a m i w e w n ę trz n e g o ż y c ia s p o łe c z n o - k u ltu

ro w e g o c a łe j g r u p y p o ls k ie j. 1. O g ó ln a c h a r a k t e r y s ty k a g r u p y p o ls k ie j a. H i s t o r i a e m i g r a c j i p o l s k i e j D a n e lic z b o w e d o ty c z ą c e ro z m ia r ó w w y c h o d ź s tw a p o ls k ie g o do W ie lk ie j B r y ta n ii n ie są n ie s te t y d o k ła d n e na. s k u te k sp o s o b u p ro w a d z e n ia p rz e z w ła d z e b r y t y js k ie o f ic ja ln e j s ta ty s ty k i lu d n o ś c io w e j. P o w s z e c h n e s p isy l u d n o śc i u w a ż a ją za P o la k ó w je d y n ie ty c h , k tó r z y u r o d z ili się w P o lsce. D zieci ic h u z n a w a n e są ju ż za o b y w a te li b r y t y js k i c h b e z ś la d u a d n o ta c ji o ich p o c h o d z e n iu . P r z y j ę te w ię c d a n e s ą je d y n ie sz a c u n k o w e i często ró ż n ią się z n a c z n ie w p o sz c z e g ó ln y c h o p ra c o w a n ia c h .

* R e d a k to r e m n in ie js z e g o b iu le ty n u je s t ks. J ó z e f B a k a l a r z T C h r., L u b lin .

(3)

G łó w n y tr z o n b lisk o 1 5 0 -ty się c z n e j g ru p y p o ls k ie j s ta n o w ią e m ig ra n c i w o je n n i, k tó r y c h tr a g ic z n e lo sy rz u c iły z u p e łn ie n ie s p o d z ie w a n ie do k r a j u 0 o b c e j im k u ltu r z e a n g lo s a s k ie j. W la ta c h tr z y d z ie s ty c h P o la c y z a m ie s z k u ją c y W y sp y B r y ty js k ie s ta n o w ili n ie w ie lk ą k ilk u ty s ię c z n ą g ru p ę . B y li to w w ię k sz o ś c i r o b o tn ic y z te r e n u w s c h o d n ie g o L o n d y n u , M a n c h e s te r u i L a n a r k s h ir e . N ie m ie li o n i p r a k ty c z n ie ż a d n e g o w p ły w u n a c h a r a k t e r m a s o w e j e m ig r a c ji w o je n n e j, k tó r a w sw y c h r o z m ia r a c h n ie m ia ła so b ie ró w n e j od cz a só w ś r e d n io w ie c z n y c h in w a z ji n a W y sp y B r y ty js k ie . P rz e w y ż s z y ły ją lic z e b n ie d o p ie ro p ó ź n ie js z e im ig r a c je k o lo ro w y c h o b y w a te li W s p ó ln o ty B r y ty j s k i e j p r z y b y w a ją c y c h do W ie lk ie j B r y ta n i i p o d k o n ie c l a t p ię ć d z ie s ią ty c h . W c z e rw c u 1940 ro k u , n a s k u te k k a p itu la c ji F r a n c ji, p rz y b y ł do L o n d y n u p o ls k i r z ą d e m ig ra c y jn y , a w ra z z n im około 27 5 0 0 -ż o łn ie rz y P o ls k ic h S ił Z b r o jn y c h i 3 ty s ią c e c y w iló w h W p o ło w ie r o k u 1946 d o ta r ł p rz e z P a le s ty n ę i W ło c h y s tu ty s ię c z n y 2 K o r p u s P o ls k i u tw o r z o n y w R o s ji p rz e z g en . W ła d y s ła w a A n d e r s a . R ó w n o c z e ś n ie d o łą c z y li je ń c y w o je n n i z o bozów n ie m ie c k ic h w lic z b ie 21 ty s ię c y . W ię k sz o ść z n ic h s ta n o w ili ż o łn ie rz e A rm ii K r a jo w e j w y w ie z ie n i do N ie m ie c po u p a d k u p o w s ta n ia w a rs z a w s k ie g o . D o p ie r o w la ta c h 1945— 1950 do te j ś c iśle w o js k o w e j g r u p y p o ls k ie j d o łą c z y ły 33 ty s ią c e lu d n o ś c i c y w iln e j — ro d z in o s ia d ły c h w W ie lk ie j B r y ta n i i w o js k o w y c h — o ra z 14 ty s ię c y p o ls k ic h r o b o tn ik ó w z g ła s z a ją c y c h się do p ra c y w p rz e m y ś le b r y t y js k i m z z a c h o d n ic h s t r e f N ie m ie c . W p ie r w s z y m la ta c h p o w o je n n y c h tj . do g r u d n ia 1951 r o k u re e m ig r o w a ło o k o ło 10 ty s ię c y P o la k ó w g łó w n ie do S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h , K a n a d y i A u s tr ii. W e d łu g s p is u l u d n o śc i, n ie u w z g lę d n ia ją c e g o je d n a k d z ie c i p o n iż e j l a t 16, w g r u d n i u 1951 r o k u p rz e b y w a ło w W ie lk ie j B r y ta n ii 135 770 P o l a k ó w 2. N a s tę p n e la t a o d z n a c z a ją się w z a sa d z ie z n ik o m y m n a p ły w e m e m ig r a n tó w p o ls k ic h g łó w n ie w c e lu d a lsz e g o łą c z e n ia ro d z in . W la ta c h 1950— 1971 p rz y b y ło ta m 13 470 P o la k ó w . W la ta c h n a s tę p n y c h n a p ły w a ło o k o ło k il k a s e t osób ro c z n ie , k tó r e ł ą c z n ie w 1975 r o k u sz a c o w a n o n a 2 600. T e n n ie w ie lk i, lecz s y s te m a ty c z n y n a p ły w n ie m ia ł ju ż c h a r a k t e r u w o je n n e g o . P o d y k to w a n y b y ł w z g lę d a m i czy sto e k o n o m ic z n y m i. T a k w ię c o g ó ln a lic z b a P o la k ó w z a m ie s z k u ją c y c h W ie lk ą B r y ta n ię w y n o s i o b e c n ie o k o ło 145 ty s ię c y .

M im o że e m ig r a c ja z a ro b k o w a la t 7 0 -ty c h je s t t a k n ie z n a c z n a n a tle w c z e ś n ie js z e j e m ig ra c ji w o js k o w e j, z a sa d n ic z a r ó ż n ic a w m o ty w a c ji w y c h o d ź s tw a u tr u d n ia z n a c z n ie p o ro z u m ie n ie m ię d z y ty m i d w o m a g ru p a m i. M ło d zi e m e g r a n c i s t r o n ią od k u ltu r o w e g o i re lig ijn e g o ż y c ia e m ig r a c ji w o

je n n e j, szy b k o i św ia d o m ie u le g a ją c w p ły w o m p ro c e s u a s y m ila c ji. N a le ż y tu n a d m ie n ić , że p o n iż s z y sz k ic i p rz e d s ta w io n e w n im c e c h y g ru p y p o ls k ie j o b e jm u ją o k re s do r o k u 1980. B r a k n a jn o w s z y c h d a n y c h i z a ry s o w u ją c e się d o p ie ro p ro c e s y w ło n ie e m ig r a c ji w y n ik a ją c e z lic z n ie jsz e g o n a p ły w u w y

ch o d ź c ó w po r o k u 1980, a ta k ż e z is to tn y c h z m ia n z a c h o d z ą c y c h w k r a j u są p rz y c z y n ą n ie m o ż n o śc i p r z e d s ta w ie n ia t u t a j ja k ie jk o lw ie k o c en y o b e c n e j s y tu a c j i g r u p y p o ls k ie j. b. R o z m i e s z c z e n i e N a m o cy w y d a n e j p rz e z p a r l a m e n t b r y t y js k i u s ta w y o ro z m ie s z c z e n iu 1 o s ie d le n iu b y ły c h w o js k o w y c h i ic h ro d z in (P o li s h R e s s e t l e m e n t A c t 1947) P o ls k ie S iły Z b r o jn e z n a jd u ją c e się p o d d o w ó d z tw e m b r y ty js k im z o s ta ły z d e m o b iliz o w a n e , a z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z o s ie d le n ie m i z a tr u d n ie n ie m P o 1 D a n e lic z b o w e n ie o p a trz o n e p rz y p is a m i p o c h o d z ą z o p ra c o w a n ia : S. P a t t e r s o n , T h e Poles: A n E x i l e C o m m u n i t y i n B r i t a i n , B e t w e e n T w o C u l t u r e s , M i g r a n ts a n d M i n o r i t i e s i n B r it a in , O x fo rd 1977, 214— 241. 2 J. Z u b r z y c k i , P o lish I m m i g r a n t s in B r it a in . A S t u d y o f A d j u s t  m e n t , H a g u e 1956, 63.

(4)

la k ó w z o s ta ły p rz e k a z a n e p o sz c z e g ó ln y m m in is te r s tw o m b r y ty js k im . P o w s ta ły w ó w c z a s o bozy i o s ie d la (tzw . h o ste le ) z a p e w n ia ją c e p o ls k im ro d z in o m p ra c ę i m ie js c e z a m ie s z k a n ia a ż do c z a su u s a m o d z ie ln ie n ia się. H o s te le p o d le g a ły k ilk u in s ty tu c jo m , k tó r e o k re ś la ły c h a r a k t e r z a tr u d n ie n ia ic h m ie sz k a ń c ó w . W lip c u 1949 r o k u is tn ia ły w W ie lk ie j B r y ta n ii 84 h o s te le ro ln ic z e , 64 p r z e m y s ło w e , 63 g ó rn ic z e i 2 t e k s t y l n e 3. N ie k tó r e z n ic h m ia ły c h a r a k t e r p r z e j śc io w y i is tn ia ły z a le d w ie p rz e z k ilk a m ie się c y . I n n e p r z e tr w a ły d łu ż e j i p r z y b r a ły p e w n e tr w a ł e f o r m y o r g a n iz a c y jn e . Do ta k ic h n a le ż a ły h o s te le ro d z in n e p o d le g a ją c e in s ty t u c ji rz ą d o w e j p o d n a z w ą N a tio n a l A s s is ta n c e B o a rd . N a jw ię c e j h o s te li is tn ia ło w r o k u 1948 (43 p la c ó w k i). S k u p iły one w ó w c z a s 16 ty s ię c y P o l a k ó w 4. W c ią g u n a s tę p n y c h d z ie s ię c iu l a t p o z o sta ły je d y n ie 3 o s ie d la z a m ie s z k a n e p rz e z 3 700 l u d z i 6. O b ecn ie is tn ie je ty lk o je d e n obóz w P e n r h o s w W a lii, k tó r y p rz e s z e d ł c a łk o w ic ie w p o s ia d a n ie P o la k ó w i s p e łn ia w ła ś c iw ie f u n k c ję o s ie d la d la e m e r y to w a n y c h d z ia ła c z y e m ig r a c y j n y ch .

W k a ż d y m o sie d lu p ra c o w a ł d z ia ła c z k u ltu ro w o -o ś w ia to w y , P o la k p o d le g a ją c y b r y ty js k o - p o ls k ie m u K o m ite to w i d la S p r a w O ś w ia ty P o la k ó w w W ie l k ie j B r y ta n ii. Z a d a n ie m jeg o b y ło o rg a n iz o w a n ie k u r s ó w d o k s z ta łc a ją c y c h , n a u c z a n ie ję z y k a a n g ie ls k ie g o , o rg a n iz o w a n ie w y ja z d ó w do k in i te a tró w , sło w e m , u ła tw ie n ie a d a p ta c ji. H o s te le z a jm o w a ły n a jc z ę ś c ie j b a r a k i w y b u d o w a n e p o d czas w o jn y ja k o o bozy w o jsk o w e , s z p ita le . W z w ią z k u z ty m z n a j d o w a ły się o n e z d a la od o ś ro d k ó w m ie js k ic h i g łó w n y c h s z la k ó w k o m u n i k a c y jn y c h . P o k r y w a ły sw ą sie c ią c a ły te r e n W ie lk ie j B ry ta n ii.

„W la ta c h 1947— 48 (...) o g ro m n a w ię k sz o ść P o la k ó w z n a jd u ją c y c h się n a w y s p ie (tzn. p o n a d 100 000) m ie s z k a ła w ob o zach . P rz e z ’fa z ę h o s te lo w ą ’ w te j czy in n e j fo r m ie p rz e s z e d ł p r a w ie k a ż d y ” 6. T a sp e c y fic z n a fo r m a a d a p ta c ji fa k ty c z n ie o p ó ź n iła p ro c e s a s y m ila c ji w p ły w a ją c n a u m o c n ie n ie s iln e j w ię z i ro d z in n e j, r e l ig i jn e j i k u lt u r o w e j w g r u p ie p o ls k ie j.

W la ta c h 5 0 -ty c h z a z n a c z y ł się d u ż y o d p ły w P o la k ó w do m ia s t. M ie sz k a ń c y h o s te li, k tó r z y p o c z y n ili p e w n e o szczęd n o ści i z a a k lim a ty z o w a li się, k u p o w a li w m ia s ta c h d o m y , tw o rz ą c z n a c z n ą g r u p ę w ła śc ic ie li. N a jw ię k s z ą lic z b ę P o la k ó w (około 30—35 ty się c y ) s k u p ił L o n d y n — sie d z ib a r z ą d u e m i g ra c y jn e g o , k o le b k a ż y c ia o rg a n iz a c y jn e g o i k u ltu ro w e g o e m ig ra c ji. W B ir m in g h a m i M a n c h e s te rz e m ie s z k a o b e c n ie po 4—5 ty s ię c y P o la k ó w . In n e m n ie js z e s k u p is k a to : B ra d fo r d , W o lv e r h a m p to n , L e e d s, N o ttin g h a m , S h e f fie ld , C o n v e n try , L e ic e s te r, S lo u g h . с. S t r u k t u r a s p o ł e c z n a P o la c y z a m ie s z k u ją c y W y sp y B r y ty js k ie tw o rz ą g ru p ę w o je n n ą o c h a r a k t e r z e w o js k o w y m , g d y ż w ię k sz o ś ć n a p ły w a ją c y c h do W ie lk ie j B r y ta n ii u c h o d ź c ó w s ta n o w ili ż o łn ie rz e . F a k t te n w p ły w a d e c y d u ją c o n a c h a r a k t e r d e m o g r a fic z n y te j g ru p y . W g r u d n i u 1951 r o k u n a 135 770 P o la k ó w 74,4°/o s ta n o w ili m ę ż c z y ź n i, a je d y n ie 25,6% k o b i e t y 7. P ó ź n ie js z e fa le e m ig ra c y jn e o b e jm o w a ły w p r a w d z ie w 75% k o b ie ty , n a p ły w te n n ie b y ł je d n a k w s ta n ie w y ró w n a ć p o w s ta łe j w c z e ś n ie j ro z b ie ż n o ś c i d e m o g ra fic z n e j. W 1961 ro k u s to s u n e k p o ls k ic h m ężc z y z n do k o b ie t w y n o s ił 100:45 8. W p ie r w s z y c h la t a c h p o w o je n n y c h d u ż a lic z b a m a łż e ń s tw m ie s z a n y c h ze S z k o tk a m i i A n g ie lk a m i p rz y s p ie s z y ła z n a c z n ie p ro c e s a s y m ila c ji w w ie lu 3 B. C z a y k o w s k i — B. S u l i k , P o la c y w W i e l k i e j B r y t a n i i , P a ry ż 1961, 108. 4 T a m ż e , 110. 5 S. P a t t e r s o n , dz. cy t., 222. 6 B. C z a y k o w s k i — B. S u l i k , dz. cyt., 108. 7 J . Z u b r z y c k i , dz. cyt., 63. 8 T h e P ole s i n G r e a t B r i t a i n 1971, L o n d o n 1971, 5.

(5)

ro d z in a c h , k tó r y c h dziec i s ą c zęsto ju ż c a łk o w ic ie z a s y m ilo w a n e . Z w o je n n eg o i w o js k o w e g o c h a r a k t e r u e m ig r a c ji p o ls k ie j w y n ik a p o n a d to n ie ty p o w a s t r u k t u r a w ie k o w a te j g ru p y . J e s t to g r u p a s t a r z e j ą c a się, w k tó r e j lic z b a z g o n ó w p rz e w y ż s z a lic z b ę u ro d z in , p o w o d u ją c w o s ta tn ic h la ta c h z n a c z n e z m n ie js z e n ie się lic z e b n o śc i g r u p y p o ls k ie j. Z n a m ie n n y je s t ró w n ie ż f a k t, że w la t a c h 1961— 1971 lic z b a e m e r y to w a n y c h m ęż c z y z n w z ro s ła z 6% do 11%, a lic z b a e m e r y to w a n y c h k o b ie t z 3,5% do 19,4%.

T a k w ię c ju ż z s a m y c h in f o r m a c ji w s tę p n y c h i d a n y c h lic z b o w y c h w y n ik a j ą p e w n e ce c h y g r u p y p o ls k ie j, m a ją c e w p ły w n a o g ó ln ą c h a r a k t e r y s t y kę. W o js k o w y i w o je n n y c h a r a k t e r e m ig ra c ji p o ls k ie j o ra z je j m a so w o ść , z a m y k a ją c a się w la ta c h 1940— 1950, w p ły n ę ły n a n ie ty p o w ą s t r u k t u r ę d e m o g r a f ic z n ą (zn a c z n a p rz e w a g a m ężc zy zn ) i w ie k o w ą (p rz e w a g a lu d z i s ta ry c h ) te j g ru p y .

B r a k o g ó ln y c h d a n y c h d o ty c z ą c y c h s t r u k t u r y sp o łe c z n o -z a w o d o w e j m o g ą częścio w o z re k o m p e n s o w a ć s p is y P o ls k ie g o K o rp u s u P rz y s p o s o b ie n ia i R o z m ie sz c z e n ia , do k tó r e g o n a le ż a ło 114 ty s ię c y p o ls k ic h ż o łn ie rz y °. W g r u p ie t e j z n a jd o w a ło się 6 ty s ię c y z a w o d o w y c h o fic e ró w , 2600 u r z ę d n ik ó w p a ń stw o w y c h , 10 ty s ię c y te c h n ik ó w i in ż y n ie ró w , 6300 p o sia d a c z y z ie m s k ic h i 2500 ro ln ik ó w . Ś w ia d c z y to o w y s o k im p o z io m ie in t e le k t u a ln y m e m ig ra c ji i je j u r b a n is ty c z n y m c h a r a k te r z e . J e d n a k ż e je d y n ie n ie z n a c z n a część w y k s z ta łc o n y c h e m ig r a n tó w p o ls k ic h p o d ję ła p r a c ą w sw o im z aw o d zie. O koło 80— 90 ty s ię c y ro z p o częło p r a c ę ja k o n ie w y k w a lif ik o w a n i ro b o tn ic y w b u d o w n ic tw ie , g ó rn ic tw ie , p rz e m y ś le c ię ż k im , h o t e l a r s t w i e 10. Z c z a se m z a ję li oni n ie c o w y ż sz e m ie js c e w h ie r a r c h i i p rz e m y s ło w e j. Do d ziś w ię k sz o ś ć s ta n o w ią ro b o tn ic y w y k w a lif ik o w a n i tw o rz ą c g ru p ę p o ls k ie j in te lig e n c ji p r z e d w o je n n e j z d e k la s o w a n e j z a w o d o w o . W s t r u k tu r z e z a w o d o w e j P o la k ó w p o k a ź n e m ie js c e z a jm u je g r u p a tz w . k a m ie n ic z n ik ó w tj. w ła ś c ic ie li d o m ó w c z e rp ią c y c h d o c h o d y z w y n a jm o w a n ia m ie s z k a ń . L ic z b ę p o ls k ic h d o m ó w w A n g lii o b lic z a się n a o k o ło 10 ty s ię c y u . S to p n io w o p o s z e r z a ją się je d n a k rz e s z e i n te lig e n c ji z a w o d o w e j w ś ró d ś re d n ie g o p o k o le n ia P o la k ó w , k tó r z y z d o b y li w y ż sze w y k s z ta łc e n ie , g łó w n ie te c h n ic z n e , w p ie r w s z y c h la t a c h p o w o je n n y c h w W ie lk ie j B r y ta n ii. S z a c u je się , że n a p o c z ą tk u l a t 7 0 -ty c h p ra c o w a ło ta m około 50 p o ls k ic h w y k ła d o w c ó w w y ż sz y c h u c z e ln i, 90 k się ż y , 2 ty s ią c e te c h n ik ó w i in ż y n ie ró w , 800 le k a r z y , 50 a r ty s tó w , 50 p r a w n ik ó w i a r c h i t e k t ó w 12. F a k t w y s o k ic h k w a lif ik a c ji z a w o d o w y c h w y c h o d ź c ó w p o ls k ic h i ic h z d e k la s o w a n ie m ia ł z n a c z n y w p ły w n a ro z w ó j ży cia sp o łe c z n e g o i o rg a n iz a c y jn e g o g r u p y p o ls k ie j. P o ls k a in te lig e n c ja , n ie z n a jd u ją c z a d o w a la ją c e j p o z y c ji w sp o łe c z e ń s tw ie b r y ty js k im , ro z p o c z ę ła a k ty w n ą d z ia ła ln o ś ć w sp o łe c z n o śc i e m ig r a c y jn e j r e k o m p e n s u ją c w te n sp o só b s w ą s p o łe c z n ą d e g r a d a c ję i w y k o r z y s tu ją c n a g ro m a d z o n e m o ż liw o śc i a k ty w n e g o d z ia ła n ia .

2. Ż ycie sp o łeczn o -k u ltu ro w e grupy p o lsk iej

K a ż d a g r u p a e tn ic z n a u f o r m o w a n a p rz e z e m ig ra n tó w w o b c y m k r a j u p o s ia d a p e w ie n s y s te m w a rto ś c i, k tó r e s ta n o w ią o je j o d rę b n o ś c i k u ltu r o w e j n a tle s p o łe c z e ń s tw a , do k tó r e g o p r z e n ik n ę ła o ra z n a tle in n y c h m n ie js z o śc io w y c h g r u p e tn ic z n y c h . O w s y s te m w a rto ś c i k u ltu r o w y c h , u z n a w a n y c h za 9 P o ls k i K o rp u s P rz y s p o s o b ie n ia i R o z m ie sz c z e n ia p o w s ta ł je s ie n ią 1946 r o k u ja k o je d n o s tk a p o d le g a ją c a M i n is te r s tw u W o jn y . C e le m jeg o b y ła d e m o b iliz a c ja P o ls k ic h S ił Z b r o jn y c h z n a jd u ją c y c h się p o d d o w ó d z tw e m b r y t y j s k im o ra z p rz y g o to w a n ie b y ły c h ż o łn ie rz y do ży cia c y w iln e g o . Z ob. J . Z u b r z y c k i , d z. c y t., 89— 91.

10 S. P a t t e r s o n , dz. c y t., 220.

11 F . A d a m s k i , E m ig r a c ja P o ls k a w W i e lk i e j B r y ta n ii, w: S tu d ia P o 

lo n ijn e , t. I, L u b lin 1976, 167. 12 T a m ż e , 166.

(6)

is to tn e p rz e z w s z y s tk ic h c z ło n k ó w g ru p y , je s t n ie z b ę d n y m c z y n n ik ie m d e c y d u ją c y m o je j w a rto ś c i, tr w a ło ś c i i w e w n ę tr z n e j sp o isto ś c i. W a rto ś c i te u ja w n i a j ą się c zęsto n a s k u te k d y s k r y m in a c ji d a n e j g ru p y lu b n a s k u te k z a g ro ż e n ia je j tr a d y c ji. T a k się w ła ś n ie d z ie je w p r z y p a d k u g r u p e tn ic z n y c h , k tó r e są n a r a ż o n e n ie ja k o n a k o n ta k t y i w p ły w y sp o łe c z e ń s tw a d o m in u ją cego, s t a r a j ą s ię b r o n ić p rz e d a s y m ila c ją i u t r a t ą w ła s n e j o d r ę b n o ś c i13. W a r to ś c i k u lt u r o w e d a n e j g r u p y w y w o d z ą się z a te m n ie ty lk o z tr a d y c ji i k u l t u r y te jż e g ru p y . U z a le ż n io h e są o n e ta k ż e od s p o łe c z e ń s tw a , w k tó r y m g r u p a się z n a la z ła , od jeg o s t o s u n k u do te jż e g ru p y o ra z ró ż n ic k u ltu r o w y c h p o m ię d z y n im i. J a k s t ą d w y n ik a , w a r to ś c i k u lt u r o w e g r u p p o ls k ic h z a le ż ą od p rz y c z y n e m ig r a c ji i w z a je m n y c h r e l a c ji ze s p o łe c z e ń s tw e m k r a j u o s ie d le n ia . T a k w ięc w a r to ś c i k u lt u r o w e g r u p y p o ls k ie j m o g ą ró ż n ić się w z a le ż n o śc i od k r a j u , w k tó r y m g r u p a t a s ię z n a jd u je . H ie r a r c h ia ty c h w a r to ś c i m o że ta k ż e u le g a ć z m ia n ie w p o sz c z e g ó ln y c h k r a ja c h . a. Ż y c i e o r g a n i z a c y j n e P rz e ż y c ia w o je n n e , c ie r p ie n ia i s t r a ty d o ty c z ą b e z p o ś re d n io lu b p o ś r e d n io w s z y s tk ic h c z ło n k ó w g r u p y p o ls k ie j w W ie lk ie j B r y ta n ii. T o w o jn a i je j s k u tk i s ta ły się g łó w n ą p r z y c z y n ą e m ig ra c ji. N ic w ię c d z iw n e g o , że je d n ą z n a c z e ln y c h w a r to ś c i k u ltu r o w y c h P o la k ó w je s t g łę b o k a św ia d o m o ść h is to r y c z n a , s u m ie n n ie p r z e k a z y w a n a m ło d sz y m p o k o le n io m . J e s t o n a c e c h ą d e c y d u ją c ą o to ż s a m o śc i g ru p o w e j e m ig ra c ji p o ls k ie j, k tó r a z n a c z n ie u t r u d n i a p rz e jś c ie w k ie r u n k u P o lo n ii. S a m o s to s o w a n ie p o ję c ia „ P o lo n ia ” w z b u d z a w ś ró d P o la k ó w w W ie lk ie j B r y ta n i i z d e c y d o w a n y s p rz e c iw . U w a ż a ją oni b o w ie m , że p rz y c z y n a z n a le z ie n ia się p o z a g r a n ic a m i k r a j u je s t c e c h ą d e c y d u ją c ą o ic h e m ig r a c y jn y m c h a r a k te r z e . N a d rz ę d n y m c e le m o rg a n iz a c ji p o ls k ic h w W ie lk ie j B r y ta n i i je s t u tr z y m a n ie n a r o d o w e j i k u lt u r o w e j so lid a rn o ś c i i to ż s a m o ś c i sp o łe c z n o śc i p o ls k ie j. P r z e d s ta w ie n ie z a s k a k u ją c y c h w sw e j lic z b ie i ró ż n o ro d n o ś c i o rg a n iz a c ji w y m a g a d o k o n a n ia p e w n e g o ic h p o d z ia łu w z a le ż n o śc i od c h a r a k t e r u i z a k r e s u ic h d z ia ła ln o ś c i. P r z e d e w s z y s tk im k o n ie c z n e je s t d o k o n a n ie p o d z ia łu n a o r g a n iz a c je p o lity c z n e i n ie p o lity c z n e . Z n a m ie n n y je s t b o w ie m f a k t, że e m ig r a c ja w o je n n a ro z p o c z ę ła się p rz y b y c ie m do L o n d y n u r z ą d u e m ig ra c y jn e g o . P o ls c y e m ig ra n c i u s to s u n k o w a li się do n ie g o p o lity c z n ie , tw o rz ą c p a r tie , s tr o n n ic tw a i u g r u p o w a n ia ja k o k o n ty n u a c ję ż y c ia p o lity c z n e g o P o ls k i p r z e d w o je n n e j. O r g a n iz a c je p o lity c z n e is tn ie ją c e o b e c n ie , choć n ie z m ie r n ie is to tn e d la ic h s to s u n k o w o n ie lic z n y c h c z ło n k ó w , n ie w y d a ją się o d g ry w a ć d e c y d u ją c e j r o li w ż y c iu c a łe j sp o łe c z n o śc i p o ls k ie j. Ic h w e w n ę tr z n e s p o ry , k o n c e n tr u ją c e się n a s y t u a c ji p o lity c z n e j k r a j u i jeg o p rz y sz ło śc i, n ie o d g r y w a ją r o li p o lity c z n e j. W y n ik a ją o n e je d n a k z g łę b o k ie j ś w ia d o m o śc i h is to ry c z n e j e m ig r a n tó w i m a j ą w p ły w in te g r u ją c y n a c a łą g ru p ę .

P ie c z ę n a d w s z y s tk im i p o z o s ta ły m i o rg a n iz a c ja m i n ie p o lity c z n y m i s p r a w u je Z je d n o c z e n ie P o ls k ie w W ie lk ie j B r y ta n ii, k tó r e g o c e le m je s t k o o r d y n a c ja d z ia ła ń p o sz c z e g ó ln y c h o rg a n iz a c ji o ra z k o n tr o la n a d c a ło k s z ta łte m ży c ia sp o łe c z n e g o e m ig ra c ji. Z u b r z y c k i w y m ie n ia n a s t ę p u ją c e g ru p y o rg a n iz a c ji n ie p o lity c z n y c h : o rg a n iz a c je s p o ł e c z n e — S P K , tj . S to w a rz y s z e n ie P o ls k ic h K o m b a ta n tó w , S to w a rz y s z e n ie L o tn ik ó w P o ls k ic h , S to w a r z y s z e n ie M a r y n a r k i W o je n n e j, Z w ią z e k In w a lid ó w W o je n n y c h , Z je d n o c z e n ie P o le k n a E m ig ra c ji, Z w ią z e k H a r c e r s tw a P o ls k ie g o i in n e ; o rg a n iz a c je z a w o d o w e — S to w a rz y s z e n ie T e c h n ik ó w P o ls k ic h , S to w a rz y s z e n ie P r a w n i k ó w P o ls k ic h w Z je d n o c z o n y m K ró le s tw ie , Z rz e s z e n ie N a u c z y c ie ls tw a P o l sk ie g o Z a g ra n ic ą , Z w ią z e k D z ie n n ik a rz y , Z w ią z e k P is a r z y P o ls k ic h n a O b czy 18 J . S m o l i c z , C o re V a lu e s a n d C u ltu r a l I d e n t i t y , E th n ic a n d R a c ia l S tu d ie s 4(1981) n r 1.

(7)

ź n ie i in n e ; o rg a n iz a c je r e l i g i j n e — P o ls k ie K a to lic k ie S to w a rz y s z e n ie U n iw e r s y te c k ie „ V e r ita s ”, I n s t y t u t P o ls k i A k c ji K a to lic k ie j, S e k r e t a r i a t P o l s k ic h S o d a lic ji M a r ia ń s k ic h n a U c h o d ź s tw ie i in n e ; o rg a n iz a c je n a u k o w e i o ś w i a t o w e — I n s t y t u t P o ls k i im . g en . S ik o rs k ie g o , P o ls k ie T o w a r z y s tw o H is to ry c z n e , P o ls k a M a c ie rz S z k o ln a i in n e ; o rg a n iz a c je o p i e k u ń c z e — T o w a rz y s tw o P o m o c y P o la k o m , T o w a rz y s tw o P r z y ja c ió ł D zieci i M ło d z ie ż y i in n e 14.

N a n a jw ię k s z ą u w a g ę n ie ty lk o z p o w o d u lic z e b n o śc i, a le ta k ż e z z a k r e s u d z ia ła ln o ś c i z a s łu g u je S to w a rz y s z e n ie P o ls k ic h K o m b a ta n tó w . J e s t to o rg a n iz a c ja ś w ia to w a z rz e s z a ją c a w s w y c h sz e re g a c h k o m b a ta n tó w p o ls k ic h z 21 k r a j ó w o sie d le n ia . L o n d y n je s t sie d z ib ą Z a r z ą d u G łó w n e g o c a łe j f e d e r a c ji, a ta k ż e o d d z ia łu S P K w W ie lk ie j B r y ta n ii, k tó r y p o w s ta ł w s ie r p n iu 1947 ro k u , w d w a la t a po z a ło ż e n iu ś w ia to w e g o S P K . Z ty p o w o w o js k o w o - w eg o c h a r a k t e r u s to w a r z y s z e n ie p r z e k s z ta łc iło się p o d e m o b iliz a c ji w o r g a n i z a c ję c y w iln ą s k u p i a ją c ą b y ły c h w o jsk o w y c h . S to w a rz y s z e n ie ro z w in ę ło się w ó w c z a s b a rd z o g w a łto w n ie p o w ię k s z a ją c lic z b ę c z ło n k ó w z 9300 w 1949 r o k u do 14 600 w r o k u 1953 16.

D z ia ła ln o ś ć S P K o p ie r a się o s p r a w n ie d z ia ła ją c e k o ła te r e n o w e . W r o k u 1970 is tn ia ło w W ie lk ie j B r y ta n ii 98 k ó ł z rz e s z a ją c y c h 6437 czło n k ó w . Z g o d n ie z u c h w a ła m i z ja z d ó w o r g a n iz a c y jn y c h S P K w y z n a c z a ją so b ie n a s t ę p u ją c e c e le : „ w s p ó łp r a c ę z d u s z p a s te r z a m i i k o m ite ta m i p a r a f ia l n y m i o ra z in n y m i lo k a ln y m i o rg a n iz a c ja m i p o ls k im i; o rg a n iz o w a n ie i p o m a g a n ie s z k o ło m p o ls k im p r z y w s p ó łp r a c y ze Z rz e s z e n ie m N a u c z y c ie ls tw a P o ls k ie g o o ra z p o m o c w o rg a n iz o w a n iu h a r c e r s tw a , k lu b ó w s p o r to w y c h i in n y c h z e sp o łó w m ło d z ie ż o w y c h ; k u lty w o w a n ie p o ls k ic h tr a d y c ji n a ro d o w y c h ; in ic jo w a n ie , w y c h o d z e n ie n a p r z e c iw i o k a z y w a n ie p o m o c y k a ż d e j p o ls k ie j c e lo w e j a k c ji s p o łe c z n e j” ie. S P K ja k o n a jp r ę ż n ie js z a o rg a n iz a c ja e m ig r a c y jn a je s t o d z w ie rc ie d le n ie m w o js k o w e j s t r u k t u r y g r u p y p o ls k ie j w W ie lk ie j B r y ta n ii. B a rd z o a k ty w n y d z ia ł k u lt u r a l n o - o ś w ia t o w y s to w a r z y s z e n ia w y z n a c z a so b ie ja k o z a d a n ie n a d r z ę d n e z a c h o w a n ie m ło d e g o p o k o le n ia w d u c h u p rz y n a le ż n o ś c i do n a r o d u p o l sk ie g o p rz e z ro z w ó j s z k o ln ic tw a o jc z y s te g o o ra z w c ią g a n ie u s a m o d z ie ln io n y c h m ło d y c h lu d z i w k r ą g z o rg a n iz o w a n e g o p o ls k ie g o ż y c ia i p r a c y sp o łe c z n e j. S P K słu ż y ta k ż e p o m o c ą fin a n s o w ą p rz y a k c ji w y d a w n ic z e j p ro w a d z o n e j g łó w n ie p rz e z P o ls k ą M a c ie rz S z k o ln ą , a is tn ie ją c e p rz y k o ła c h S!PK b ib lio te k i p r o p a g u ją c z y te ln ic tw o (w 1970 r o k u w p o s ia d a n iu k ó ł z n a jd o w a ło się ok o ło 40 ty s ię c y to m ó w ) 17.

D z ia ła ln o ś ć S P K r o z w ija p o c z u c ie w ię z i g r u p o w e j w ś ró d w s z y s tk ic h P o la k ó w , a p o p rz e z s z e r o k ą d z ia ła ln o ś ć o ś w ia to w ą m a d u ż y w p ły w n a p o d tr z y m y w a n ie z n a jo m o ś c i ję z y k a o jc z y s te g o w n a jm ło d s z y m p o k o le n iu . b. Ż y c i e o ś w i a t o w e J e d n ą z n a d r z ę d n y c h w a r to ś c i g r u p y p o ls k ie j je s t ję z y k o jc z y s ty t r a k to w a n y n ie ty lk o ja k o ś r o d e k k o m u n ik a c ji i w y p o w ia d a n ia się, lecz ta k ż e ja k o ś r o d e k z a c h o w a n ia d z ie d z ic tw a k u ltu ro w e g o , s y m b o l w ła s n e j o d r ę b n o śc i i to ż s a m o śc i. W z w ią z k u z ty m ję z y k p o ls k i ja k o w a r to ś ć k u lt u r o w a je s t ta k ż e ś r o d k ie m p o d tr z y m y w a n ia in n y c h is to tn y c h w a r to ś c i s y s te m u k u l t u ro w e g o g r u p y p o ls k ie j tj. ś w ia d o m o śc i h is to ry c z n e j, w ię z i r o d z in n e j i re lig ii k a to lic k ie j, d z ię k i k tó r y m w s z y sc y c z ło n k o w ie e m ig r a c ji p o ls k ie j m a j ą p o c z u c ie k u lt u r o w e j p rz y n a le ż n o ś c i do n ie j i lo ja ln o ś c i. 14 J . Z u b r z y c k i , d z. c y t., 108— 109. 15 T a m ż e , 110. 18 D w a d z ie ś c ia P ięć L a t S to w a r z y s z e n ia P o ls k ic h K o m b a ta n tó w , L o n d y n 1971, 215— 216. 17 T a m ż e , 225.

(8)

R o z b u d o w a n y i b a rd z o a k ty w n y s y s te m o ś w ia to w y w y n ik a z p r z e ś w ia d c z e n ia o ro li ję z y k a o jc z y ste g o w z a c h o w a n iu o d rę b n o ś c i k u ltu r o w e j. F u n k c ja ję z y k a je s t n a c z e ln ą w a r to ś c ią k u lty w o w a n ą w s y s te m ie s z k o ln ic tw a p o l sk ieg o . Ś w ia d o m o ś ć teg o f a k t u w p ły n ę ła n a p o d ję c ie w s p ó ln e j d z ia ła ln o ś c i p rz e z 3 o d rę b n e o rg a n iz a c je s p o łe c z n o -o ś w ia to w e : Z rz e s z e n ie N a u c z y c ie ls tw a P o ls k ie g o Z a g r a n ic ą , P o ls k ą M a c ie rz S z k o ln ą i S to w a rz y s z e n ie P o ls k ic h K o m b a ta n tó w . W lis to p a d z ie 1967 r o k u z a w a r ły o n e p o ro z u m ie n ie w s p r a w ie o p ie k i i n a d z o r u p e d a g o g ic z n e g o n a d p o ls k im i s z k o ła m i p rz e d m io tó w o jc z y s ty c h w W ie lk ie j B r y ta n ii. „W c e lu z a p e w n ie n ia w s z y s tk im sz k o ło m (...) ja k n a jle p s z y c h w y n ik ó w n a u c z a n ia i w y c h o w a n ia d z ie c i i m ło d z ie ż y p o l s k ie j p o w o ła ły (one) w s p ó ln y , tr z y o s o b o w y o rg a n n a d z o r u p e d a g o g ic z n e g o i p o m o c y in s tr u k c y j n e j, zło żo n y z p e d a g o g ó w i p rz e d s ta w ic ie li ty c h tr z e c h w y ż e j w y m ie n io n y c h o rg a n iz a c ji c e n tr a ln y c h w L o n d y n ie ” 1S.

W r o k u 1981 n a te r e n ie W ie lk ie j B r y ta n i i d z ia ła ło 68 s z k ó ł p rz e d m io tó w o jc z y s ty c h s k u p ia ją c y c h 3623 d ziec i i 397 z a tr u d n io n y c h n a u c z y c ie li. S p o śró d n ic h 29 sz k ó ł b y ło p o d b e z p o ś r e d n ią o p ie k ą S P K , 17 p o d le g a ło P M S z, a p o

z o s ta łe 22 s z k o ły u tr z y m y w a n e b y ły p rz e z in n e o rg a n iz a c je s p o łe c z n e ja k k o m ite ty p a r a f ia l n e , k o m ite ty ro d z ic ie ls k ie , W y d z ia ł O św ia ty , S to w a rz y s z e n ie L o tn ik ó w P o ls k ic h , T o w a r z y s tw o P r z y ja c ió ł D zieci i M ło d z ie ż y i i n n e 19.

S z k o ły p rz e d m io tó w o jc z y s ty c h (tzw . s z k o ły s o b o tn ie ) p ro w a d z ą n a u k ę w so b o ty w w y m ia r z e 38 d n i ro c z n ie . O b e jm u ją sw y m z a się g ie m d z ie c i od 5 do 15 la t. P o n a d to 21 sz k ó ł p ro w a d z i ró w n ie ż o d d z ia ły p rz e d s z k o ln e d la d z ie ci w w ie k u od 3 do 5 la t. P o ls k ie sz k o ły o jc z y s te u tr z y m u j ą się z f u n d u s z y w ła s n y c h i z a le ż n e s ą w y łą c z n ie od p o ls k ic h o rg a n iz a c ji o p ie k u ń c z y c h . P r o g r a m n a u c z a n ia o b e jm u je ję z y k p o ls k i, h is to r ię i g e o g ra fię P o ls k i o ra z le k c je re lig ii p ro w a d z o n e p rz e z k s ię d z a z n a jb liż s z e j p a r a f ii. S z k o ły s o b o tn ie p rz y g o to w u ją u c z n ió w do p o d ję c ia m a łe j m a tu r y z ję z y k a p o lsk ie g o , a n ie k tó r e p r o w a d z ą k u r s p rz y g o to w a w c z y do d u ż e j m a tu r y . S z k o ły o jc z y s te p r z y jm u j ą so b ie za cel „ w y c h o w a n ie ja k n a jw ię k s z e j ilo śc i dziec i p o ls k ic h i m ło d z ie ż y w d u c h u n a ro d o w y m — w z w ią z k u z p o ls k ą tr a d y c ją i k u lt u r ą . P rz e z o d p o w ie d n i d o b ó r m a t e r ia łu d y d a k ty c z n e g o i m e to d n a u c z a n ia sz k o ła k s z ta łc i m o w ę o jc z y s tą , d a je p o d s ta w o w e w ia d o m o ś c i o P o ls c e , a co n a j w a ż n ie js z e ro z w ija u c z u c ia p a tr io ty c z n e i w y r a b ia św ia d o m o ść w ię z i d u c h o w ej z n a r o d e m p o ls k im ” 20. iW A n g lii is tn ie ją ta k ż e d w ie p o ls k ie ś r e d n ie sz k o ły p r y w a tn e , k tó r e u z y s k a ły s t a t u s sz k ó ł u z n a n y c h p rz e z b r y t y js k i e m in is te r s tw o o św ia ty . S ą to : S z k o ła Ś w ię te j R o d z in y w P it s f o r d d la d z ie w c z ą t (zało żo n a w g r u d n i u 1974 r o k u p rz e z s io tr y n a z a r e t a n k i) i K o le g iu m B ożego M iło s ie rd z ia d la c h ło p có w w F a w le y C o u r t (zało żo n e w s ty c z n iu 1954 r o k u p rz e z o jc ó w m a r ia n ó w ). S z k o ły te m a j ą c h a r a k t e r sz k ó ł k a to lic k ic h , k tó r e w y z n a c z a ją so b ie z a cel w y c h o w a n ie m ło d z ie ż y w d u c h u k a to lic k im i p rz y g o to w a n ie je j do ż y c ia w e w s p ó łc z e s n y m św ie c ie . U c z n io w ie w o k o ło 50% są p o c h o d z e n ia p o lsk ie g o . P o ls k i c h a r a k t e r ty c h sz k ó ł p o le g a w ię c n a u tr z y m y w a n iu z n a jo m o ś c i ję z y k a p o lsk ie g o , z a z n a jo m ie n iu z h is to r ią , l i t e r a t u r ą i g e o g ra f ią o jc z y s tą , u ś w ia d o m ie n iu w ła s n e g o p o c h o d z e n ia i w ię z i z P o ls k ą . W śró d u w a g d o ty c z ą c y c h s z k o ln ic tw a p o ls k ie g o w W ie lk ie j B r y ta n i i n ie s p o s ó b p o m in ą ć je d y n e g o is tn ie ją c e g o n a o b c z y ź n ie u n iw e r s y te tu p o lsk ie g o . C e le m u tw o r z e n ia P o ls k ie g o U n iw e r s y te tu n a O b c z y ź n ie (P U N O ) b y ło , p o d o b n ie ja k n a n iż s z y c h s z c z e b la c h s z k o ln ic tw a , u m o ż liw ie n ie k o n ty n u o w a n ia lu b te ż p o d ję c ia s tu d ió w w y ż sz y c h P o la k o m ro z p r o s z o n y m po c a ły m św ie c ie . 18 P is m o S P K , Z N P Z , P M S z s k ie r o w a n e do k ie r o w n i k ó w s z k ó ł, k ó ł S P K i P M S z , k o m ite t ó w r o d z ic ie ls k ic h i p a r a fia ln y c h , L o n d y n 1967. 19 R a p o r t z e s ta n u s z k ó ł o jc z y s ty c h w W ie lk i e j B r y ta n i i za r o k 1980, L o n  d y n , Z a r z ą d G łó w n y ZNiPZ. 20 C. C z a p l i ń s k i , S z k o ln ic tw o p o ls k ie w W i e lk i e j B r y ta n ii, J u t r o P o ls k i 1973 n r 2.

(9)

W s k ł a d P U N O w c h o d z i o b e c n ie p ię ć w y d z ia łó w : h u m a n is ty c z n y , n a u k te c h n ic z n y c h , p r a w a i n a u k p o lity c z n y c h , e k o n o m ic z n y i p r z y r o d n ic z o - m a te m a ty c z n y .

I s tn ie j ą c y w W ie lk ie j B r y ta n i i b o g a ty s y s te m s z k o ln ic tw a p o ls k ie g o je s t p r z e ja w e m w y so k ie g o s to p n ia ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j w ś ró d p o ls k ie j s p o łe c z n o ś c i e m ig ra c y jn e j. P r z y s to s o w a n ie się do ż y c ia w sp o łe c z e ń s tw ie b r y ty j s k im n ie u ś p iło b o w ie m w P o la k a c h ś w ia d o m e g o p o c z u c ia z w ią z k u z k r a je m p o c h o d z e n ia .

c. P r a s a

R z a d k o z d a rz a się, b y g r u p a w y c h o d ź c ó w p r z y b y w a ją c a do obcego k r a j u p o s ia d a ła w ła s n e d o b rz e z o rg a n iz o w a n e życie sp o łe c z n e . P o ls k a e m ig ra c ja w o je n n a p rz y b y ła do W ie lk ie j B r y ta n i i n ie ty lk o z w ła s n y m rz ą d e m , a le ta k ż e z c a łą sie c ią w s z e la k ic h o rg a n iz a c ji i in s ty tu c ji, r o z b u d o w a n y m s y s te m e m s z k o ln ic tw a o ra z p o ls k o ję z y c z n ą p ra s ą . B r y ty j s k i m i n is te r in f o r m a c ji z c z a só w w o jn y B r e n d a n B r a c k e n ż a r to b liw ie p o w ie d z ia ł, że g d y b y d w ó c h P o la k ó w s p o tk a ło się n a ś r o d k u S a h a r y , z p e w n o ś c ią z a ło ż y lib y g a z e tę . T o d o w c ip n e p o w ie d z e n ie b y ło w y ra z e m z a sk o c z e n ia A n g lik ó w , k tó r z y z e tk n ę li się z t a k d a le c e r o z b u d o w a n y m i z o r g a n iz o w a n y m ż y c ie m w e w n ę tr z n y m e m i g r a c j i p o ls k ie j.

W la ta c h 1939— 1949 w y d a w a n e b y ły w W ie lk ie j B r y ta n i i 202 c z a s o p i sm a p o l s k i e 21. L ic z b a ty c h c z a so p ism s k u r c z y ła się o c zy w iście, a le i o b e c n ie je s t im p o n u ją c a i z a w ie r a 32 ty tu ły . P o ls k a p r a s a e m ig r a c y jn a , p o d o b n ie ja k w y m ie n io n e w y ż e j o rg a n iz a c je i sz k o ln ic tw o , w p ły w a n a w y s o k i s to p ie ń p o c z u c ia to ż s a m o śc i e tn ic z n e j w g r u p ie p o ls k ie j. J e s t to p rz e d e w s z y s tk im p r a s a p o ls k o ję z y c z n a z a s p o k a ja ją c a p o tr z e b y p rz e c ię tn e g o P o la k a d o ty c z ą c e c z y ta n ia w ję z y k u o jc z y s ty m , z n a jo m o ś c i f a k tó w p o lity c z n y c h z ż y c ia k r a j u , łą c z n o śc i z k u l t u r ą i l i t e r a t u r ą p o ls k ą . R ó w n o c z e ś n ie p r a s a p o ls k a p r z e k a z u je p o r a d y p r a w n e , i n f o r m a c je o z a tr u d n ie n i u i ż y c iu w e w n ę tr z n y m e m ig ra c ji, a p o p rz e z o g ło s z e n ia i r e k l a m y p o ls k ic h f ir m w p ły w a n a ro z w ó j e k o n o m ic z n y g r u p y p o ls k ie j. P r a sa je s t w ię c e le m e n te m je d n o c z ą c y m , słu ż ą c je d n o c z e ś n ie r e a liz a c ji p o d s ta w o w y c h w a rto ś c i k u ltu r o w y c h .

d. Ż y c i e r e l i g i j n e i d u s z p a s t e r s k i e

U n iw e r s a ln ą w a r to ś c ią k u ltu r o w ą ty p o w ą d la g r u p y p o ls k ie j b ez w z g lę d u n a m ie js c e je j o s ie d le n ia je s t r e lig ia k a to lic k a . J e j w a r to ś ć w y n ik a b o w ie m z ro li re lig ii w o jc z y ź n ie w p rz e s z ło śc i (zw łaszcza p o d z a b o ra m i), a t a k że s p e c y fic z n e j s y tu a c ji w P o ls c e p o w o je n n e j. R e lig ia k a to lic k a o d g ry w a w ięc w a ż n ą ro lę ta k ż e i w W ie lk ie j B r y ta n ii, m im o iż n ie je s t z a g ro ż o n a ja k o w a r to ś ć k u lt u r o w a d z ię k i to le r a n c ji r e lig ijn e j p a n u ją c e j w ty m k r a ju .

O rg a n iz a c ja ż y c ia r e lig ijn e g o i p o ls k ie g o d u s z p a s te r s tw a e m ig ra c y jn e g o s ię g a s w y m i p o c z ą tk a m i p o ło w y X I X w ie k u . P ie r w s z y m k a p e la n e m p o ls k ie j e m ig r a c ji w L o n d y n ie b y ł b e r n a r d y n k s. S ta n is ła w B r z e z i ń s k i , k tó r y p r a c o w a ł p r z y k a p lic y b e lg ijs k ie j w la ta c h 1842!— 1847 22 W s p ie ra li go i z a s t ą p il i p o ls c y z m a r tw y c h w s ta ń c y , a n a s tę p n ie s a le z ja n ie , k o n ty n u u j ą c p o d ję t ą p rz e z n ie g o d z ia ła ln o ś ć d u s z p a s te r s k ą . M o m e n te m p rz e ło m o w y m w p o l s k ie j o rg a n iz a c ji k o ś c ie ln e j w W ie lk ie j B r y ta n i i b y ło u tw o r z e n ie w L o n d y n ie za zg o d ą k a r d . V a u g h a n a p o ls k ie j m is ji k a to lic k ie j w L o n d y n ie w 1894 r o k u , a n a s t ę p n ie z a k u p ie n ie k o ś c io ła w 1930 r o k u i u tw o r z e n ie 21 J . Z u b r z y c k i , d z. c y t., 134. 22 W . M u r a w i e c, B e r n a r d y n i w ś r ó d P o lo n ii z a g ra n ic ą , w : D zia ła ln o ść m ę s k ic h z g r o m a d z e ń z a k o n n y c h w ś r ó d P o lo n ii, L u b lin 1982.

(10)

p ie r w s z e j p o ls k ie j p a r a f ii w L o n d y n ie p rz y D e v o n ia R o a d d la g r u p y z a m ie s z k u ją c y c h ta m p o ls k ic h r o b o t n i k ó w 23.

O g ro m n y n a p ły w e m ig r a c ji w o je n n e j o z n a c z a ł o c z y w iśc ie ro z w ó j d z ia ła ln o ś c i d u s z p a s te r s k ie j. Z a p o ro z u m ie n ie m e p is k o p a tu p o ls k ie g o i a n g ie ls k o - - w a lijs k ie g o k s. W ła d y s ła w S t a n i s z e w s k i o tr z y m a ł u p r a w n ie n i a w ik a r iu s z a g e n e ra ln e g o . W ty m c z a sie je d n a k w ię k sz o ś ć P o la k ó w n a le ż a ła jeszcze d o P o ls k ic h S ił Z b r o jn y c h c z e k a ją c n a d e m o b iliz a c ję . F a k ty c z n ie p o d le g a li w ię c o n i b is k u p o w i Jó z e fo w i G a w l i n i e , o rd y n a r iu s z o w i P o ls k ic h S ił Z b ro jn y c h , k tó r y z a ją ł się r ó w n ie ż o r g a n iz a c ją ż y c ia r e lig ijn e g o w o sie d la c h i h o s te la c h p o ls k ic h o ra z tw o rz e n ie m ta m k a p e la n ii w o js k o w y c h . D o p ie ro s to p n io w a lik w id a c ja h o s te li p rz y n io s ła w k o n s e k w e n c ji ro z w ó j p a r a f ii p o l s k ic h p o d p o rz ą d k o w a n y c h ju r y s d y k c ji P o ls k ie j M is ji K a to lic k ie j.

P o ls k i K o śc ió ł k a to lic k i w W ie lk ie j B r y ta n i i p o d le g a o r g a n iz a c y jn ie P o l s k ie j M is ji K a to lic k ie j n a A n g lię i W a lię o ra z n a S z k o c ję , k tó r e to m is je z o s ta ły z a ło ż o n e p rz e z k a r d . A u g u s ta H l o n d a w 1948 r o k u z a z g o d ą m i e j s c o w y c h b is k u p ó w . G r u p a p o ls k a je s t w w ię k sz o ś c i k a to lic k a . M im o b r a k u d o k ła d n y c h d a n y c h w ia d o m o , że o b e c n ie P o ls k a M is ja K a to lic k a z sie d z ib ą w L o n d y n ie s k u p ia około 120 ty s ię c y P o la k ó w . P o d p a tr o n a te m m is ji d z ia ł a j ą o rg a n iz a c je k a to lic k ie m ię d z y in n y m i: I n s t y t u t P o ls k i A k c ji K a to lic k ie j, P o ls k i K a to lic k i O ś ro d e k W y d a w n ic z y V e rita s , Z w ią z e k P o ls k ic h S o d a lic ji M a r ia ń s k ic h . P o n a d to M is ja p o s ia d a s ta ły o r g a n p ra s o w y , d w u m ie s ię c z n ik „ W ia d o m o śc i P o ls k ie j M is ji K a to lic k ie j”. O b e c n ie is tn i e ją w W ie lk ie j B r y ta n ii 72 p a r a f i e i 100 p la c ó w e k d u s z p a s t e r s k ic h , w k tó r y c h p r a c u je 69 k a p ła n ó w d ie c e z ja ln y c h i z a k o n n y c h , z rz e s z o n y c h w S to w a r z y s z e n iu K a p ła n ó w P o ls k ic h . W w y łą c z n y m p o s ia d a n iu P o la k ó w je s t o b e c n ie 15 k o śc io łó w i 24 k a p lic e 4 W s a m y m L o n d y n ie z n a j d u je s ię 11 o ś r o d k ó w d u s z p a s te r s k ic h . W ś ró d n ic h n a sz c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je p a r a f i a M a r y i M a tk i K o śc io ła w d z ie ln ic y E a lin g , s k u p i a ją c a około 5 ty s ię c y p a r a f ia n . P a r a f ia n a E a lin g u i s tn i e je od r o k u 1948. J e s t o n a d o s k o n a ły m p r z y k ła d e m d u ż e j a k ty w n o ś c i i w s z e c h s tr o n n e j d z ia ła ln o ś c i w ś ró d sp o łe c z n o śc i p o ls k ie j d a le k o w y k r a c z a ją c e j p o z a ś c iś le r e l ig i jn e f o r m y ż y c ia p a r a f ia ln e g o . O d k il k u n a s t u l a t u k a z u ją się w n ie j ty g o d n io w e k o m u n ik a ty p a r a f ia l n e i m ie s ię c z n ik „ W ia d o m o śc i p a r a f ia l n e ” . P r o w a d z o n e są ró w n ie ż w y k ła d y z w ie d z y r e lig ijn e j n a k u r s a c h d o k s z ta łc a ją c y c h d la in te lig e n c ji p o l s k i e j. P r ę ż n y k o m ite t p a r a f ia l n y s k ła d a się a ż z 40 osób, p o m a g a ją c k s ię ż o m p rz y o r g a n iz a c ji o b o zó w z a g ra n ic z n y c h d la m ło d z ie ż y , w s p ó łd z ia ła ją c z in n y m i o r g a n iz a c ja m i p o ls k im i o ra z s z k o łą s o b o tn ią im . T a d e u s z a K o ś c iu s z k i, je d n ą z n a jl e p ie j z o r g a n iz o w a n y c h s z k ó ł p rz e d m io tó w o jc z y s ty c h w W ie l k ie j B r y ta n ii. P a r a f i a p o ls k a s p e łn ia b a rd z o is to tn ą r o lę w u tr z y m y w a n iu w e w n ę tr z n e j w ię z i w g r u p i e p o ls k ie j. P o z a p o d tr z y m y w a n ie m p o ls k ie j tr a d y c ji i k u lt u r y r e l ig i jn e j (h y m n y , p ie ś n i, k o lę d y , d n i p o ls k ic h ś w ię ty c h ) p a r a f ia r o z w ija p a tr io ty z m , p o d tr z y m u je tr a d y c ję n a r o d o w ą i ję z y k o jc z y s ty . P a r a f ię c h a r a k te r y z u je ta k ż e w y so k o r o z w in ię te ż y c ie s p o łe c z n e i ś c isła w s p ó łp r a c a z n a c z e ln y m i i lo k a ln y m i o rg a n iz a c ja m i n ie ty lk o k o ś c ie ln y m i. K s ią d z je s t często a k ty w n y m c z ło n k ie m k o ła S P K , z a ło ż y c ie le m P o ls k ie g o O ś ro d k a K a to lic k ie g o i k o m ite tu p a r a f ia ln e g o . D z ię k i w y s o k ie m u a u to r y te t o w i w y w ie r a o n w p r o s t n ie z w y k ły w p ły w n a w e w n ę tr z n ą s p ó jn o ś ć p o ls k ie j w s p ó ln o ty , je j a k t y w n o ść, w ię ź n a r o d o w ą i ro d z in n ą , p o d tr z y m y w a n ie m o w y o jc z y s te j. C e c h ą k a ż d e j p o ls k ie j p a r a f ii je s t d u ż a tr o s k a o m ło d e p o k o le n ie . W y n ik a s t ą d a k ty w n e p o p ie r a n ie i u c z e s tn ic tw o w z a ję c ia c h s z k o ły s o b o tn ie j, a ta k ż e o rg a n iz o w a n ie o b o zó w , w y c ie c z e k , k u r s ó w i to w a r z y s k ic h s p o tk a ń m ło d z ie ż o w y c h . 23 P ie r w s z y k o śc ió ł p o ls k i p o w s ta ł w M a n c h e s te rz e w 1919 r o k u (zob. J . Z u b r z y c k i , d z. c y t., 43). 24 W . S t a n i s z e w s k i , A n g lia : d u s z p a s te r s tw o p o lo n ijn e , w : E n c y k lo  p e d ia K a to lic k a , t. 1, L u b lin 1973, 564— 565.

(11)

3. W n io sk i

S t r u k t u r a sp o łe c z n a e m ig ra c ji p o ls k ie j o ra z je j u d z ia ł w ży c iu sp o łe c z n o - - k u l tu r o w y m s p o łe c z e ń s tw a b ry ty js k ie g o są śc iśle z w ią z a n e z p rz y c z y n a m i p r z y b y c ia i p o z o s ta n ia n a e m ig ra c ji. J a k ju ż w sp o m n ia n o , około 150 ty s ię c y P o la k ó w p rz y b y ło do W ie lk ie j B r y ta n i i w w y n ik u d z ia ła ń w o je n n y c h ja k o ż o łn ie rz e w a lc z ą c y z o k u p a n te m . N a w e t o b e c n ie , p r a w ie 40 l a t po w o jn ie , 75% c z ło n k ó w g r u p y p o ls k ie j z w ią z a n y c h je s t z w o jn ą i je j n a s tę p s tw a m i. N ic w ię c d z iw n e g o , że ży cie sp o łe c z n e p o ls k ic h u c h o d ź c ó w k o n c e n tr u je się w o k ó ł o rg a n iz a c ji w o js k o w y c h i k o m b a ta n c k ic h , o rg a n iz a c ji, k tó r e k u lt y w u ją o b e c n ie tr a d y c je w o js k o w e i w o je n n ą p rz e s z ło ść p o d e jm u ją c ró w n o c z e ś n ie d z ia ła ln o ś ć k u lt u r o w ą ja k o n ie z b ę d n e w s p ó łc z e s n e u z u p e łn ie n ie ic h w c z e ś n ie j sz e j d z ia ła ln o ś c i. P rz e ż y c ia w o je n n e o ra z f a k t p o z o s ta n ia n a o b cz y ź n ie w y n ik a j ą o c z y w iśc ie z p rz y c z y n p o lity c z n y c h .

C z y n n ik i p o lity c z n o - w o js k o w e w p ły n ę ły d e c y d u ją c o n a w y s o k i s to p ie ń z a c h o w a n ia to ż s a m o śc i e tn ic z n o - k u ltu r o w e j. P rę ż n o ś ć i a k ty w n o ś ć o rg a n iz a c y jn a P o la k ó w w y n ik a ta k ż e ze s t r u k t u r y sp o łe c z n o -z a w o d o w e j u c h o d ź c ó w . J e s t rz e c z ą n ie z m ie r n ie r z a d k ą , b y g r u p a e m ig r a c y jn a s k ła d a ła się w z n a c z n e j w ię k sz o ś c i z in te lig e n c ji o w y s o k ic h k w a lif ik a c ja c h z a w o d o w y c h . Z a w o d o w e z d e k la s o w a n ie P o la k ó w w y n ik a ło z p o w s z e c h n e j n ie z n a jo m o ś c i ję z y k a a n g ie ls k ie g o o ra z b r a k u z a p o tr z e b o w a n ia n a siły w y k w a lif ik o w a n e w sp o łe c z e ń s tw ie b r y t y js k i m b e z p o ś re d n io po w o jn ie . R o zp o częcie p r a c y z a ro b k o w e j w c h a r a k te r z e r o b o tn ik ó w u a k ty w n iło p o ls k ą e m ig ra c ję . D z ia ła ln o ść w s p o łe c z n o śc i e m ig r a c y jn e j re k o m p e n s o w a ła b o w ie m sp o łe c z n ą d e g ra d a c ję , b r a k s a t y s f a k c j i z p r a c y z a w o d o w e j. N a g ro m a d z o n e m o ż liw o śc i a k ty w n e g o d z ia ła n ia is tn ia ły w ię c je d y n ie w ż y c iu e m ig ra c y jn y m .

I n te lig e n c k i c h a r a k t e r p o ls k ie j e m ig ra c ji w p ły n ą ł ta k ż e n a o s ie d la n ie się g łó w n ie w m ia s ta c h , o ś r o d k a c h s p r z y ja ją c y c h w e w n ę tr z n e j s p ó jn o ś c i i o rg a n iz a c ji g ru p y . F a k te m je s t, że z u rb a n iz o w a n i, w y k s z ta łc e n i c z ło n k o w ie g ru p u c h o d ź c z y c h z d u ż ą ś w ia d o m o ś c ią p o d tr z y m u ją w ła s n ą to ż s a m o ść z d a ją c s o b ie s p r a w ę z g ro ź b y u le g a n ia a s y m ila c ji. R ó w n o c z e ś n ie są oni ła tw ie j p r z y jm o w a n i p rz e z sp o łe c z e ń s tw o d o m in u ją c e w jeg o k r ę g a c h sp o łe c z n y c h i k u ltu r o w y c h z a k c e p ta c ją o b c e j to ż s a m o śc i e tn ic z n e j. E le m e n te m s p r z y ja ją c y m z a c h o w a n iu p o ls k ie j to ż s a m o śc i k u ltu r o w e j je s t ró w n ie ż s to s u n e k W ie lk ie j B r y ta n ii w o b e c g r u p m n ie js z o śc io w y c h . W ie lk a B r y ta n ia , w o d ró ż n ie n iu od k r a j ó w m a s o w e j im ig r a c ji (np. U SA , K a n a d a ) n ie w y p ra c o w a ła rz ą d o w e g o p r o g r a m u a s y m ila c ji czy in te g r a c ji o g ra n ic z a ją c sw ą d z ia ła ln o ś ć je d y n ie do p e w n y c h d z ia ła ń s p r z y ja ją c y c h a d a p ta c ji (np. u s ta w a o ro z m ie s z c z e n iu i o s ie d le n iu b y ły c h w o js k o w y c h , z o rg a n iz o w a n ie f o r m ży cia h o ste lo - w ego itp.).

J a k ju ż w sp o m n ia n o , P o la c y u ś w ia d a m ia ją so b ie is tn ie n ie p e w n e g o s y s te m u w a r to ś c i k u ltu r o w y c h , k tó r e s ta n o w ią o tr w a ło ś c i c a łe j g ru p y . W a rto ś c i te w a r u n k u j ą n ie ja k o f o r m y ż y c ia e m ig ra c y jn e g o . S ą o n e r e a liz o w a n e w ż y c iu o rg a n iz a c y jn y m i r e lig ijn y m P o la k ó w . Z a się g ie m sw y m d o c ie r a ją p o p rz e z p r a s ę do w s z y s tk ic h c z ło n k ó w sp o łe c z n o śc i p o ls k ie j i k s z t a łt u ją m ło d sz e p o k o le n ie p o p rz e z r o z b u d o w a n y s y s te m s z k o ln ic tw a o jc z y ste g o . W sz y s tk ie w y m ie n io n e w y ż e j f o r m y ż y c ia sp o łe c z n e g o p o d tr z y m u ją św ia d o m o ść h is to ry c z n ą i n a ro d o w ą P o la k ó w , k u lt y w u j ą tr a d y c je n a ro d o w e , w p ły w a ją n a w ię k sz ą w ię ź r o d z in n ą w g r u p ie i p o d tr z y m u ją ż y w o tn o ść ję z y k a p o lsk ie g o . P o s tę p u ją c y je d n a k i n ie u n ik n io n y p ro c e s a s y m ila c ji s p r a w ia , iż w a r to ś c i te u le g a ją s to p n io w e j d e g r a d a c ji w p ły w a ją c n a d e z o rg a n iz a c ję i o b u m ie ra n ie is tn ie ją c y c h f o r m ż y c ia sp o łeczn eg o .

W śró d w a r to ś c i k u ltu r o w y c h g r u p y p o ls k ie j je d y n ie re lig ia k a to lic k a je s t w a r to ś c ią u n iw e r s a ln ą n ie z a le ż n ą w z a s a d z ie od w p ły w ó w k r a j u o sie d le n ia . J e s t o n a ś c iśle z w ią z a n a z tr a d y c j ą n a ro d o w ą P o la k ó w i s ta n o w i t r w a ły e le m e n t u tr z y m u ją c y w e w n ę tr z n ą sp ó jn o ść i o d rę b n o ś ć p o ls k ie j g ru p y . R e lig ia s p e łn ia f u n k c ję p o d tr z y m y w a n ia w s z y s tk ic h p o z o s ta ły c h w a r to ś c i k u l

(12)

tu r o w y c h . P r z e d k s ię ż m i p o ls k im i w y ła n ia s ię w ię c t r u d n e z a d a n ie p o d tr z y m y w a n ia w ię z i w e w n ę tr z n e j g r u p y p o ls k ie j p o p rz e z m o ż liw o ść r e a liz o w a n ia n ie ty lk o w a r to ś c i r e lig ijn y c h , a le ta k ż e p o z o s ta ły c h w a r to ś c i k u ltu r o w y c h : ś w ia d o m o ś c i h is to ry c z n e j, w ię z i ro d z in n e j i ję z y k a o jc z y ste g o . J e d y n ie w s z e c h s tr o n n a i o f ia r n a d z ia ła ln o ś ć d u s z p a s te r s k a w ś ró d e m ig ra c ji p o ls k ie j je s t w s t a n ie z a p o b ie g a ć r o z e r w a n iu w ię z i łą c z ą c y c h w s z y s tk ic h c z ło n k ó w te j g ru p y , k tó r z y n a r a ż e n i n a s iln e w p ły w y sp o łe c z e ń s tw a b ry ty js k ie g o m o g ą w k o n s e k w e n c ji z a tr a c ić p o c z u c ie w ła s n e j to ż s a m o śc i. K r y s t y n a L u d z iń s k a , L u b lin II. M . U rs z u la L e d ó c h o w s k a ja k o o p ie k u n k a p o ls k ic h e m ig ra n tó w W d n iu 20 c z e rw c a 1983 r. p a p ie ż J a n P a w e ł I I d o k o n a ł w P o z n a n iu u ro c z y s te g o a k t u b e a ty f ik a c ji M a tk i U rs z u li L e d ó c h o w s k ie j, ro d z o n e j s io s tr y b ło g o s ło w io n e j T e re s y L e d ó c h o w s k ie j. — „ M a tk i A f r y k i” , z a ło ż y c ie lk i i p ie r w sz e j p rz e ło ż o n e j U rs z u la n e k S e rc a J e z u s a K o n a ją c e g o , z w a n y c h często s z a ry m i u r s z u la n k a m i.

Z a sw e p o w o ła n ie , o d c z y ty w a n e i fo r m o w a n e w tr a k c ie c a łe g o ży cia, U rs z u la L e d ó c h o w s k a u z n a ła to , co p rz e k a z a ła ja k o cel s w e m u z g ro m a d z e n iu : s z e r z e n ie K r ó le s tw a S e rc a Je z u s o w e g o n a z ie m i p o p rz e z w s z e lk ie .fo rm y d z ia ła n ia z m ie rz a ją c e do r o z s z e rz e n ia i p o g łę b ie n ia w ia ry , z w ła sz c z a p rz e z n a u c z a n ie i w y c h o w a n ie o ra z p rz e z s łu ż b ę n a jb a r d z ie j p o tr z e b u ją c y m b ra c io m *. K o le je ż y c ia m . U rs z u li i je j o so b iste d o ś w ia d c z e n ia p o m o g ły je j z ro z u m ieć, że do „ n a jb a r d z ie j p o tr z e b u ją c y c h b r a c i” n a le ż ą ta k ż e p o ls c y e m ig r a n ci, tu ł a ją c y się po ró ż n y c h k r a j a c h ś w ia ta i n ie je d n o k r o tn ie p o z b a w ie n i n a le ż n e j im o p ie k i r e lig ijn o - m o r a ln e j o ra z w y c h o w a w c z e j. W p ra w d z ie U rs z u la L e d ó c h o w s k a n ie o g ra n ic z a ła n ig d y p o la s w e j p r a c y do lu d z i je d n e j n a r o d o w o ści, a ty m m n ie j do sa m y c h ty lk o p o ls k ic h e m ig ra n tó w , to je d n a k je j d z ia ła ln o ś ć o p ie k u ń c z a n a d s w y m i r o d a k a m i n a o b c z y ź n ie b y ła b o g a ta i w s z e c h s tro n n a . D z ia ła ln o ść ta z a s łu g u je n a o d n o to w a n ie , a n a w e t n a o p r a c o w a n ie w o d d z ie ln e j m o n o g r a fii, ty m b a r d z ie j że m . U rs z u la p o s łu g iw a ła się w s w e j p r a c y n o w o c z e s n y m i ś r o d k a m i i m e to d a m i, k tó r e p o z w a la ją ją n a z w a ć p r e k u r s o r k ą n o w o c z e sn e g o a p o s to la tu e m ig ra c y jn e g o .

1. M . U rs z u la ja k o e m ig r a n tk a

J u l ia U rs z u la L e d ó c h o w s k a b y ła w y c z u lo n a n a los p o ls k ic h tu ła c z y , g d y ż s a m a p rz e z s p o r ą część ży cia b y ła e m ig r a n tk ą . U ro d z iła się 17 k w ie tn ia 1865 r. w L o o rs d o r f p o d W ie d n ie m ja k o c ó rk a p o ls k ie g o .e m ig ra n ta A n to n ie go L e d ó c h o w s k ie g o i w n u c z k a tu ła c z a — p o w s ta ń c a z 1830 r. M im o , że u r o d z iła się z m a łż e ń s tw a n a ro d o w o ś c io w o m ie sz a n e g o (jej m a t k a J ó z e f in a So- lis -Z iz e rs b y ła z p o c h o d z e n ia S z w a jc a rk ą ) i b y ła w y c h o w y w a n a w szk o le w S t. P ö lte n w ję z y k u n ie m ie c k im , to je d n a k z a c h o w a ła o n a sw e p o czu cie p o ls k o śc i i g o rą c y p a tr io ty z m , k tó r y ro z w in ę ła n a z ie m i p o ls k ie j, g d y w 1883 r. ro d z in a L e d ó c h o w s k ic h o s ie d liła się w L ip n ic y M u r o w a n e j ko ło B o c h n i. S w e w y c h o w a n ie n a r o d o w e u g r u n to w a ła n a s tę p n ie w k la s z to rz e u r s z u la n e k w K r a k o w ie , g d z ie w 1886 r. ro z p o c z ę ła p o s tu la t, a w r o k u n a s tę p n y m n o w i c j a t 2. 1 U. G ó r s k a , S p o tk a n ia z m a tk ą U r szu lą L e d ó c h o w s k ą , W a rs z a w a - -P o z n a ń 1983, 22. 2 J . L e d ó c h o w s k a , Z y c ie i d z ia ła ln o ść J u lii U r s z u li L e d ó c h o w s k ie j, P o z n a ń 1975, 15—22.

(13)

J a k o z a k o n n ic a i n a u c z y c ie lk a w sz k o le u r s z u la ń s k ie j w K ra k o w ie U rs z u la L e d ó c h o w s k a od c z e rw c a 1896 r. p rz e z ro k p r z e b y w a ła w e F r a n c j i d la u z u p e łn ie n ia sw e j z n a jo m o ś c i ję z y k a f r a n c u s k i e g o 3. Ż y c ie p r a w d z iw e j e m i g r a n t k i z a częła je d n a k d o p ie ro w 1907 r., g d y z b ło g o s ła w ie ń s tw e m p a p ie ż a P i u s a X i w to w a r z y s tw ie k ilk u in n y c h s ió s tr u d a ła się do P e te r s b u r g a z p la n a m i! p r a c y w y c h o w a w c z e j w ś ró d m ło d zeży p o ls k ie j w c e s a r s tw ie r o s y js k im 4

W P e te r s b u r g u , w k tó r y m p rz e d I w o jn ą ś w ia to w ą p rz e b y w a ło około 60 ty s . P o la k ó w , g łó w n ie m ło d z ie ż y 5, m , U rs z u la z a ło ż y ła s a m o d z ie ln y do m z a k o n n y o ra z p ro w a d z iła , o c z y m p o n iż e j, p r a c ę w y c h o w a w c z ą i sp o łe c z n ą , k tó r ą n a r a z iła się w ła d z o m c a rs k im . O d 1909 r. ro z s z e rz y ła sw ą d z ia ła l n o ść n a te r e n w łą c z o n e j do c a rs k ie g o im p e r iu m F in la n d ii, g d z ie n a d Z a to k ą F iń s k ą z a k u p iła o b s z e rn ą p o sia d ło ść , k tó r ą n a z w a ła M e r e n tä h ti, tw o rz ą c ta m c a łk o w ic ie n o w y p o ls k i o ś ro d e k e m i g r a c y j n y 6.

N a c h o d z o n a z p o w o d u s w e j d z ia ła ln o ś c i p rz e z w ła d z e c a r s k ie m . U rs z u la w 1911 r . p rz e n io s ła się n a s ta łe z P e te r s b u r g a do M e r e n tä h ti, a w 1914 r. z o s ta ła u s u n ię ta z g r a n ic im p e r iu m . O d tą d ro z p o c z ą ł się k o le jn y e ta p je j ż y c ia e m ig ra c y jn e g o — w k r a j a c h s k a n d y n a w s k ic h .

2 w r z e ś n ia 1914 r. m . U rs z u la p rz y b y ła s t a tk i e m do S z to k h o lm u , g d z ie p rz e z k il k a m ie s ię c y p rz e ż y w a ła w o s a m o tn ie n iu sw e w y g n a n ie . Z je j lis tó w p is a n y c h w ty m o k re s ie d o w ia d u je m y się je d n a k , że s to p n io w o n a w ią z y w a ła o n a c o ra z sz e rs z e k o n ta k t y z p o ls k im i e m ig r a n ta m i i m ie js c o w ą lu d n o ś c ią 7, a o sie d liw sz y się w 1915 r. w D ju rs h o lm ie k . S z to k h o lm u , ro z w in ę ła p o n o w n ie in te n s y w n ą p r a c ę sp o łe c z n ą , k u lt u r a l n ą i a p o s to ls k ą , o d d z ia ły w u ją c n ią n a te r e n c a łe j S z w e c ji i N o rw e g ii, a od 1917 r. ta k ż e D a n ii, g d z ie z a o p ie k o w a ła się d z ie ć m i p o ls k ic h ro b o tn ik ó w w A a lb o rg u . W 1918 r . p rz e n io s ła się ze S z w e c ji do D a n ii p r a c u j ą c t a m n a rz e c z p o ls k ic h e m ig r a n tó w do 1920 r., k ie d y ra z e m z in n y m i s io s tr a m i i p o d o p ie c z n y m i d z ie ć m i p rz e n io s ła s ię do P n ie w k o ło P o z n a n ia , g d z ie z a ło ż y ła d o m z a k o n n y i z a p o c z ą tk o w a ła f o r m a ln e is tn ie n ie n o w e j g a łę z i z a k o n u u rs z u la ń s k ie g o 8.

J e d n a k ż e i w k r a j u m . U rs z u la n ie z e rw a ła k o n ta k t u z e m ig ra c ją . W ie lo k r o tn ie ta m się u d a w a ła , p r o w a d z iła z a g ra n ic z n ą k o re s p o n d e n c ję , w y s y ła ła ta m sw o je s io s tr y , a w re s z c ie z m a r ła n a e m ig ra c ji w R z y m ie 29 m a ja 1939 r.

U rs z u la L e d ó c h o w s k a b y ła w ię c p rz e z w ie le l a t e m ig r a n t k ą i z w ła sn e g o d o ś w ia d c z e n ia z n a ła d o lę p o ls k ic h tu ła c z y . Ś w ia d c z ą o ty m w y m o w n ie je j lis ty p is a n e ze S z w e c ji, a ta k ż e je j p rz e m ó w ie n ia w s p r a w ie p o m o c y d la s w y c h ro d a k ó w . W 1916 r. w K o p e n h a d z e m ó w iła : „ W y g n a n ie to m ę c z e ń stw o d la se rc a . Ci, k tó r z y go n ie z a z n a li, n ie ro z u m ie ją go i p rz e c h o d z ą o b o ję tn ie k o ło ta k ie g o n ie s z c z ę śliw e g o , k tó r y w ś ró d d o b ro b y tu i w e s e la b ła g a n ie b o i z ie m ię o m o ż n o ść p o w r o tu do z ie m i r o d z in n e j, b y ta m c ie rp ie ć ze s w y m i b r a ć m i”. W ty m s a m y m o d czy cie z a u w a ż y ła , że „ tr z e b a s a m e m u s k o s z to w a ć C hleba w y g n a ń c ó w , a b y z ro z u m ie ć w ie lk o ś ć c ie r p ie n ia ” 9.

W c ie r p ie n iu m . U rs z u la n ie z a m y k a ła się w so b ie, a le o tw ie r a ła się u m y s łe m i s e rc e m n a b liź n ic h , a n g a ż u ją c się do p r a c y sp o łe c z n e j n a rzecz p o tr z e b u ją c y c h . C z y n iła to w d u c h u p ra w d z iw ie c h rz e ś c ija ń s k im : p a tr io ty c z

-3 T a m ż e , -34. 4 T a m ż e , 54—57.

5 J . S p u s t e k , P o la c y w P io tro g ro d zie , W a rs z a w a 1966, 141— 142.

3 B. W e r n e r , L e d ó c h o w s k a J u lia M a ria , w : H a g io g ra fia p o ls k a , p o d re d . R. G u s t a w a , t. II P o z n a ń - W a r s z a w a - L u b lin 1972, 22. 7 U rs z u la L e d ó c h o w s k a , L i s t y z w y g n a n ia 1914— 1915, R z y m 1975, 33. 8 T. B o j a r s k a , W im ię tr z e c h k r z y ż y . O p o w ie ść o J u li i U r s z u li L e - d ó c h o w s k ie j i je j z g r o m a d z e n iu , W a rs z a w a 1981, 31—47. 9 U rs z u la L e d ó c h o w s k a , W y b ó r p r z e m ó w ie ń 1915— 1939, R z y m 1981, 24.