Waldemar Chrostowski
"Text and Testimony. Essays on New
Testament and Apocryphal
Literature in Honour of A. F. J. Klijn",
ed. T. Baarda [et al.], Kampen 1988 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 62/3, 183-185
O m a w ia n e tu d z ie ło j e s t b a r d z o k r ó t k ie (162 str o n y — o p ró c z w y k a z ó w ). P r z e k a z u je je d n a k o g ro m n e b o g a c tw o tr e śc i. C h o ć je g o a u to r p isz e n a o g ó ł 0 s p r a w a c h d o ść z n a n y ch , d z ię k i u m ie sz c z e n iu ich w sz e ro k o p o ję ty m k o n t e k ś c ie h isto r y c z n o - k u ltu r o w y m u w y d a t n ia c z ę sto n ie z w y k łą ich św ie ż o ść 1 sp e c y fik ę . Z e sta w ie n ie d a n y c h b ib lijn y c h z d o św ia d c z e n ie m sz e rsz y m , p r z y b liż o n y m p o p rz e z h isto r ię re lig ii, o k a z a ło się b a r d z o p o ż y te czn e . T e n m a te r ia ł z h is t o r ii r e lig ii n ie je s t je d n a k p o d a n y ró w n o m ie rn ie w e w sz y stk ic h ro z d z ia ła c h (n ie k ie d y p o p r o s tu b r a k p a r a le l p o z a b ib lijn y c h ).
W sto su n k o w o k r ó t k im o p r a c o w a n iu w y k a z u je a u to r r z a d k o s p o t y k a n ą e r u d y c ję . N ie m n ie j je d n a k u w a ż n y c z y te ln ik m ó g łb y w y r a z ić p e w n e w ą t p li w o śc i. O p ró c z k ilk u t a k ic h p y t a ń ju ż p o sta w io n y c h n a s u w a się w ą tp liw o ś ć co d o słu sz n o śc i sa m e g o ty tu łu k s ią ż k i: m ó w i o n a p r z e c ie ż p r a w ie w y łą c z n ie 0 B o g u S t a r e g o T e s ta m e n tu , a je g o o b r a z u w N o w y m T e s t a m e n c ie z a le d w ie d o ty k a . M o że w ię c j a k iś p o d ty tu ł u s u n ą łb y tę d w u z n a c z n o ść ? W a rto te ż w y m ie n ić n ie k tó r e z a u w a ż o n e b łę d y d r u k a r s k ie : s. 46 (n a p o c z ą tk u o sta tn ie g o a k a p it u ) — z a m ia s t E x 18,16 p o w in n o b y ć E x 19,16a; s. 138 (p ie r w sz y w ie r sz ) — z a m ia s t A r is to b a le w in n o b y ć A r is to b u le ; s. 137 (p r z y p is 4, o sta tn i w ie r sz ) z a m ia s t J . F it z m c y e r w in n o b y ć J . F itz m y e r .
A u to r n ie w y p o w ie d z ia ł się w y r a ź n ie , d o k o g o a d r e s u je s w o je d z ieło . C h o ć c z y ta się je d o ść ła tw o , w y m a g a ono je d n a k p e w n e g o r o z e z n a n ia w z ło ż o n e j p r o b le m a ty c e b ib lijn e j. N ie j e s t w ię c p rz e z n a c z o n e d la p o c z ą tk u ją c y c h . M o że w ię c, j a k się w y d a je , b y ć b a r d z o p o m o c n e p o lsk im b ib listo m , z w ła sz c z a w s w e j w a r st w ie p o r ó w n a w c z e j (z e sta w ia n ie d a n y c h b ib lijn y c h z d a n y m i h isto r ii r e lig ii). P o d t y m w z g lę d e m c z y te ln ik z n a jd z ie tu o w ie le w ię c e j m a te r ia łu , n iż w d o stę p n y c h w ję z y k u p o ls k im p o m o c a c h (np. M . P e t e r ,
W y k ła d P i s m a ś w . S t a r e g o T e s t a m e n t u ; M. L u r k e r , S ł o w n i k o b r a z ó w i s y m b o li b ib lijn y c h ) . N ie k tó r z y z n a n i b ib liś c i p o lsc y s ą z d a n ia , że d z ie ło to w a r to b y p r z e tłu m a c z y ć n a ję z y k p o lsk i. A u to r t e j re c e n z ji p o d z ie la ten p o g lą d w z u p e łn o śc i. k s . J u l i a n W a r z e c h a S A C , O ł t a r z e w B A A R D A T ., H I L H O R S T A., L U T T I K H U I Z E N G . P ., W O U D E v a n d e r A . S . (ed s.), T e x t a n d T e s t im o n y . E s s a y s o n N e w T e s t a m e n t a n d A p o c r y p h a l L i t e r a t u r e i n H o n o u r o f A . F . J . K l i j n , U it g e v e r s m a a t s c h a p p ij J . H . K o k , K ä m p e n 1988, s. 286.
D o b ry m z w y c z a je m u c z o n y c h s ta ło się h o n o ro w a n ie ju b ile u s z y k o le g ó w w y d a w a n ie m s p e c ja ln e j k s ię g i p a m ią t k o w e j, w k t ó r e j — o b o k w y r a z ó w u z n a n ia — s ą z a m ie sz c z a n e p r z y c z y n k i s t y m u lu ją c e d a ls z y p o s t ę p b a d a ń n a u k o w y ch . P r o f e s o r A . F . J . K l i j n w y k ła d a ł p r a w ie 20 la t (1967— 1986) n a U n iw e r sy te c ie w G r o n in g e n , w p ó łn o c n o -w sc h o d n ie j H o la n d ii, o r a z w U tr e c h cie. O b o k o g ro m n y c h z a s łu g w p r a c y d y d a k ty c z n e j d a ł się p o z n a ć ja k o z n a k o m ity n a u k o w ie c , sz e ro k o z n a n y i c e n io n y z p u b lik a c ji n a t e m a t k r y ty k i 1 e g z e g e z y te k s tu N o w e g o T e s t a m e n tu o r a z n o w o te sta m e n to w e j li t e r a t u r y a p o k r y fic z n e j. S z c z e g ó ln e z a s łu g i p o ło ż y ł w z a k r e s ie b a d a ń n a d tzw . z a c h o d n im t e k s te m E w a n g e lii i D z ie jó w A p o sto lsk ic h . S y s te m a ty c z n ie z a jm u je się t a k ż e p r o b le m a ty k ą h is to r ii k a n o n u N T , ju d e o c h r z e ś c ija ń st w a i g n o sty c y z m u . D e d y k o w a n y m u to m u k a z a ł się d la u c z c z e n ia 65. r o c z n ic y u ro d zin . N ic d z iw n ego , że u r o d z in o w y F e s t s c h r i f t z a w ie r a s tu d ia z d z ie d z in y b ib lis ty k i n o w o t e sta m e n to w e j o r a z lit e r a t u r y a p o k r y fic z n e j i w c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k ie j. A u to ra m i s ą k o le d z y i w y c h o w a n k o w ie ju b ila t a . W e w stę p ie d o to m u w y d a w c y n a d m ie n ia ją , ż e p r o f. A . F . J . K l i jn z y s k a ł m ię d z y n a r o d o w ą r e p u t a c ję w k r ó tc e p o ro z p o c z ę c iu s a m o d z ie ln e j p r a c y n a u k o w e j, b o ju ż p ie r w sz e p u b lik a c je w łą c z y ły g o d o g r o n a k o m p e te n tn y c h z n a w c ó w p r z e d m io tu . N a u r o d z in o w y u p o m in e k s k ł a d a się 25 a r ty k u łó w n a p is a n y c h w ję z y k u a n g ie lsk im , f r a n c u s k im i n ie m ie c k im p r z e z u c z o n y c h z A n g lii, B e lg ii, H o
la n d ii, N ie m ie c , R P A , S z k o c ji, S z w a jc a r i i , U S A i W łoch . Z e z r o z u m ia ły c h w z g lę d ó w n a jw ię k s z y u d z ia ł m a ją H o le n d rz y , p r z e d e w sz y st k im p r a c u ją c y w G r o n in g e n i U tr e c h c ie . Z ty c h o śr o d k ó w w y w o d z ą się ró w n ie ż c z te r e j r e d a k t o r z y k s ią ż k i, k tó r z y d o k o n a li o p r a c o w a n ia te k stó w . A r ty k u ły u m ie sz c z o n o w p o r z ą d k u a lfa b e t y c z n y m n a z w is k a u to r ó w . J e s t to k lu c z p r z y jm o w a n y n a jc z ę ś c ie j, a z w ła sz c z a w te d y , g d y ch o d zi o re n o m o w a n e a u to r y t e ty n a u k o w e . F e s t s c h r if t o tw ie r a p rz y c z y n e k N o c h e i n m a l : D e r R O T A S / S A T O R — R e b u s ( s . 9— 23), p ió r a К . A l a n d a . P r z e d m io te m r o z w a ż a ń j e s t sta r o ż y t n y r e b u s lite ro w y , w o k ó ł k t ó r e g o t r w a j ą d y s k u s je d o ty c z ą c e p r z e d e w sz y st k im je g o c h a r a k t e r u i p o c h o d z e n ia (c h r z e śc ija ń sk ie , ż y d o w sk ie , g n o sty c k ie , p o g a ń sk ie , r e b u s n u m e ry c z n y ). A u to r w id z i w n im c h r z e ś c ija ń sk i r e b u s k w a d r a to w y , z a w i e r a ją c y lit e r y P a t e r n o s t e r i m o ty w k r z y ż a . S t u d e n t p r o f. K lijn a , h o le n d e r sk i e g z e g e ta Т . В a a r d a (U tre ch t), n a p is a ł a r ty k u ł z z a k r e s u k r y ty k i te k stu , o p a tr z o n y ty t u łe m ,.S h e r e c o g n iz e d H im ” — C o n c e r n i n g t h e O r ig in о } a P e c u l i a r T e x t u a l V a r i a t o n in J o h n 20,16 S y s (s. 24— 38). D w a k o le jn e p r z y c z y n k i (s. 39— 55) d o ty c z ą D z ie jó w A p o s to ls k ic h : T h e G e o r g i a n V e r s i o n s o f th e A c t s o f t h e A p o s t l e s ( J . В i r d s a 11, B ir m in g h a m ) o r a z D e r A n f a n g d e r A p o s t e l g e s c h i c h t e u n d d e r „ w e s t l i c h e ” T e x t (G . В o u w m a η, K a t o li c k i U n iw e r sy te t B r a b a n c k i). O b y d w a r o z w ija ją p r o b le m a ty k ę , k t ó r e j p o św ię c ił się p r o f. K lijn .
I sto tn e k w e stie z d z ie d z in y b a d a ń n a d ju d e o c h r z e ś c ija ń st w e m p o d ją ł R . v a n d en В г о e к (U tre ch t) w a r t y k u le „ D e r B r i e f d e s J a k o b u s a n Q u a d r a t u s ” u n d d a s P r o b l e m d e r ju d e n c h r i s t l ic h e n B i s c h ö f e v o n J e r u s a l e m ( E u s e b i u s , H E I V , 5 , 1 — 3 (s. 56— 65). R ó w n ie i n t e r e s u ją c e s ą d w a n a stę p n e a r t y k u ły : sły n n y J . H. C h a r l e s w o r t h j e s t a u to r e m t e k s t u B i b l i c a l I n t e r p r e t a t i o n — T h e C r u c ib le o f t h e P s e u d o e p i g r a p h a (s. 66— 78), z a ś L . С i r i 1 1 o, K a la b r i a ) o m a w ia (s. 79— — 90) t e m a t L a b a p t ê m e , r e m è d e à l a c o n s u p is c e n c e , s e lo n l a c a t é c h è s e p s - - c l e m e n t i n e d e P i e r r e : Н о т . X I 26 ( R é c . V I 9 ; I X 7).
J u d a i z m o k r e su m ię d z y te sta m e n to w e g o b y ł z ja w is k ie m w ie lo p o sta c io w y m , k tó r e g o b o g a c tw o c o r a z b a r d z ie j z a s k a k u je i z a d z iw ia b a d a c z y . W d w ó ch k o le jn y c h p rz y c z y n k a c h t r z e j u c z e n i p o d e jm u ją p r o b le m a ty k ę e b io n itó w i Q u m ra n . H . J . W . D r i j v e r s i G. J . R e i n i n k (G ro n in g e n ) s ą w sp ó ł a u to r a m i te k s tu T a u f e u n d L i c h t — T a t i a n , E b i o n ä e r e v a n g e l i u m u n d T h o m a s a k t e n (s. 91— 110). Z n a n y q u m r a n o lo g F . G a r c i a M a r t i n e z , p o c h o d z ą c y z H isz p a n ii, le c z w y k ł a d a ją c y w G r o n in g e n , r o z w a ż a t e m a t L e s l i m i t e s d e l a c o m m u n a u t é : p u r e t é e t i m p u r e t é à Q u m r a n e t d a n s le N o u v e a u T e s t a m e n t (s. 111— 122). R e z u lt a t e m w sp ó łp r a c y z p r o f. K li jn e m n a d h o le n d e r sk im p r z e k ła d e m a p o k r y fó w N T j e s t t e k s t p ió r a A . H i l h o r s t a (G ro n in g e n ), z a ty tu ło w a n y B i b l ic a l M e t a p h o r s T a k e n L i t e r a l l y (s. 123— 131). A u to r p r z e d s t a w ia c ie k a w e s p o s t r z e ż e n ia o d n o śn ie d o i n t e r p e r e t a c ji H i 38,3; M t 7,13— 14; L b 24,17 (w M t 2,2), Iz 8,23— 9,1; E f 5,14; I K o r 15,32 i 2 T y m 4,17 o r a z Ł k 12,35. Z k o le i B . M . F . v a n I e r s e l (N ijm e g e n ) o m ó w ił (s. 132— 141) c z ę sto k o m e n to w a n ą fo r m u łę z d r u g ie j e w a n g e lii k a n o n ic z n e j „ H e w ill B a p t iz e y o u w it h H o ly S p i r i t ” ( M a r k 1,8), z a ś M . d e J ο n g e (L e id e n ) w a ż n e te o lo g ic z n e a s p e k t y ś m ie r c i J e z u s a w p r z y c z y n k u z a ty tu ło w a n y m J e s u s ’ D e a t h f o r O t h e r s a n d th e D e a t h o f t h e M a c c a b e a n M a r t y r s (s. 142— 151). N a d g e n e z ą g n o sty c k ie g o m itu p o c z ą tk ó w z a tr z y m a ł się G . P . L u t t i k h u i z e n (G ro n in g e n ) w t e k ś c ie T h e J e w i s h F a c t o r i n t h e D e v e lo p m e n t o f t h e G n o s t ic M y t h o f O r i g i n s — S o m e O b s e r v a t i o n s (s. 152— 161). S z e ś ć k o le jn y c h p r z y c z y n k ó w (s. 162— 211) m a n a w z g lę d z ie w y b r a n e k w e s tie z z a k r e s u e g z e g e z y i k r y ty k i t e k s t u N T : G r e e k M a n u s c r i p t s o f J o h n ’s G o s p e l w it h „ H e r m e n e i a i ” (В . M . M e t z g e r , P rin ce to n , U S A ), F a m . 272— A N e w f a m i l y o f m a n u s c r i p t s i n t h e „ P e r i c o p e A d u l t e r a e ” J o h n 7,53—8 ,1 1 ? (I. A . M o i r, E d in b u r g h ), J o s e p h ’s D r e a m ( M a t t 1,18—23) a n d C o m p a r a b l e S t o r i e s (G . M u s s i e s, U tr e c h t), A n I m p o r t a n t U n n o t ic e d D i a t e s s a r o n i c R e a d i n g in T u r f a n F r a g m e n t M—18 (W. L . P e t e r s e n , N o tre D a m e , U S A ), T h e
G o s p e l o f T h o m a s a n d th e T r i a l o f J e s u s (G . Q u i s p e l , U tre c h t) o r a z W is d o m a n d t h e S p i r i t — A n E x e g e s i s o f 1 C o r i n t h ia n s 2,6— 16 (J . R e i 1 i n g , U trec h t). W y b ra n e a s p e k t y lit e r a t u r y i d z ie jó w p ie rw o tn e g o c h r z e ś c ija ń st w a p o d ję li J . R o l d a n u s (G ro n in g e n ) w a r ty k u le L ’ h é r i t a g e d ’ A b r a h a m d ’a p r è s I r é - n é e (s. 212— 224) o r a z W. R o r d o r f (N e u c h â te l) w te k śc ie I n w e lc h e m V e r - h ä l t n i s s s t e h e n d ie a p o k r y p h e n P a u l u s a k t e n z u r k a n o n is c h e n A p o s t e l g e s c h ic h t e u n d z u d e n P a s t o r a l b r i e f e n ? (s. 225— 241). D w a n a stę p n e a r t y k u ły (s. 242— 254) d o ty c z ą z a g a d n ie ń z z a k r e s u h is to r ii e g z e g e z y N T : A c t s 9,3 a n d O t h e r C a s e s o f E l l i p s i s O b ie c t i ( J . S m i t S i b i n g a , A m ste r d a m ) o r a z D e r A n t i c h r i s t — Z u m r e l i g i o n s g e s c h i c h t l i c h e n H i n t e r g r u n d v o n 1 J o h 2,18, 2 2 ; 4,3 u n d 2 J o h 7 (G . S t r e c k e r , G ö ttin g e n ). F e s t s c h r i f t z a m y k a ją d w a s t u d ia n a d a p o k r y f a m i (s. 255— 275): „ A p o c r y p h e r e l a t i f à J a c o b e t J o s e p h ” ( v a n H a e l s t n o . 571) u n d d e r S i t z im L e b e n v o n A p o c r y p h a - P a p y r i (K . T r e u , B e r lin ) o r a z T h e P r o t o e v a n g e l i u m o f J a m e s a n d I n t e r t e x t u a l i t y (W. S . V o r - s t e r , R P A ).
P o c z ę śc i a r ty k u ło w e j n a s t ę p u je (s. 276— 285) b ib lio g r a f ia p u b lik a c ji p r o f. A . F . J . K l i jn a z a l a t a 1949— 1987, o p r a c o w a n a p r z e z A . H i l h o r s t a (G r o n in g e n ). W p ie r w s z e j c z ę śc i z a m ie sz c z o n o w y k a z k s ią ż e k i a r ty k u łó w (łą c z n ie p o n a d 150 p o z y c ji), z a ś w d r u g ie j u w z g lę d n io n o je g o u d z ia ł ja k o w y d a w c y w p e r io d y k a c h (N T S , N T i „ V ig ilia e C h r is t ia n a e ” ), p u b lik a c ja c h s e r y jn y c h (5 p o z y c ji) i k s ią ż k a c h (4 p o z y cje ). O tr z y m u je m y w iz e ru n e k p ra c o w ite g o , i w sz e c h stro n n e g o u czo n eg o , k t ó r y n a t r w a le z a p is a ł się w n o w o ż y tn y c h s t u
d ia c h n a d N o w y m T e sta m e n te m . P u b lik a c ję z a m y k a w y k a z sk ró tó w .
W sz y stk ie s k ł a d a ją c e się n a F e s t s c h r i f t p r z y c z y n k i s t o ją n a n a jw y ż s z y m p o z io m ie n a u k o w y m . P o r u s z a ją b a r d z o s p e c ja list y c z n e k w e stie b a d a w c z e i w z n a k o m ite j w ię k sz o śc i m a ją c h a r a k t e r a n a lity c z n y . Z p o z y c ji p o lsk ie g o n o w o - t e s t a m e n t a lis t y n a sz c z e g ó ln ą u w a g ę z a s ł u g u ją t e k s t y o p r o f ilu e g z e g e ty c z n y m . U ro d z in o w y F e s t s c h r i f t o d z n a c z a s ię w y so k im p o z io m e m e d y to r sk im . S t a r a n n ie o p r a c o w a n y i p ię k n ie w y d a n y s ta n o w i d o sk o n a ły p r z y k ła d n a jw ł a ś c iw sz e g o w y r a ż e n ia s z a c u n k u i u p a m ię tn ie n ia w k ła d u b a d a w c z e g o , a z a r a z e m k o le jn y k a m ie ń m ilo w y w d z ie d z in ie b ib lis ty k i n o w o te sta m e n to w e j i j e j d y s c y p lin p o k re w n y c h . k s . W a l d e m a r C h r o s t o w s k i, W a r s z a w a A M E R S F O O R T v a n J . , O O R T v a n J . (H g g.), J u d e n u n d C h r i s t e n in d e r A n t ik e , U it g e v e r s m a a t s c h a p p ij J . H. K o k , K ä m p e n 1990, s. 150. C e n n y m r e z u lta te m o r g a n iz o w a n ia n a u k o w y c h k o n fe r e n c ji i sy m p o z jó w j e s t n ie ty lk o b e z p o ś r e d n ia w y m ia n a m y ś li i d o r a ź n e p r z e d y s k u to w a n ie r o z m a ity c h o cen i o p in ii, le c z m o ż liw o ść sz e r o k ie g o o d d z ia ły w a n ia w y p r a c o w a n y ch t r e śc i. D z ie je się t a k z w ła sz c z a w te d y , g d y z a p r e z e n to w a n e w r a m a c h s p o t k a n ia w y k ła d y s ą p u b lik o w a n e w fo r m ie k s ią ż k o w e j, co z w ie lo k r o tn ia lic z b ę o só b , k tó r e m o g ą k o r z y s ta ć z o sią g n ię ć s p e c ja list ó w . O m a w ia n a k s i ą ż k a j e s t o w o c e m s y m p o z ju m p a tr y s ty c z n e g o , ja k ie w d n ia c h o d 2 d o 5 sty czn ia, 1989 r. o d b y ło się w U tr e c h c ie (H o la n d ia ). W zięło w n im u d z ia ł 70 u c z e stn ik ó w , w c z y m o r g a n iz a to r z y i r e d a k t o r z y k s ią ż k i d o p a tr z y li się w y m o w n e j sy m b o
lik i — o d p o w ie d n ik a 72 tłu m a c z y B ib lii H e b r a js k ie j, k tó r z y w d ia s p o r z e z g łę b ia li j e j z n a c z e n ie i d o k o n a li ję z y k o w e j i te o lo g ic z n e j tr a n s p o z y c ji k s i ą g św ię ty c h d o g r e c k ie j m e n ta ln o śc i i k u ltu r y . N a to m s k ł a d a się o sie m r e f e r a t ó w p o św ię c o n y c h r o z m a ity m a s p e k to m sta r o ż y tn y c h sto su n k ó w m ię d z y c h r z e ś c ija n a m i a w y z n a w c a m i ju d a iz m u . W sz y stk ie t e k s t y s ą w y d r u k o w a n e w ję z y k u n ie m ie c k im , c h o c ia ż d w a r e f e r a t y b y ły p ie rw o tn ie w y g ło sz o n e p o a n g ie ls k u i p r z e tłu m a c z o n e n a n ie m ie c k i.
