O wypełnianiu porad, czyli uzdrowienie Naamana. Komentarz: Rafał Muda

O WYPEŁNIANIU PORAD,

CZYLI UZDROWIENIE NAAMANA

Pismo Święte, Stary Testament, Pallotinum, Biblia Tysiąclecia

Druga Księga Królewska 5, 1-14

„Naaman, wódz wojska króla Aramu, miaï wielkie znaczenie u swego pana i do-znawaï wzglÚdów, poniewaĝ przez niego Pan spowodowaï ocalenie Aramejczyków. Lecz ten czïowiek – „dzielny wojownik” – byï trÚdowaty.

KiedyĂ podczas napadu zgraje Aramejczyków zabraïy z ziemi Izraela mïodÈ dziewczynÚ, którÈ przeznaczono do usïug ĝonie Naamana. Ona rzekïa do swojej pani: „O, gdyby pan mój udaï siÚ do proroka, który jest w Samarii! Ten by go wtedy uwol-niï od trÈdu”. Naaman wiÚc poszedï oznajmiÊ to swojemu panu, powtarzajÈc sïowa dziewczyny, która pochodziïa z kraju Izraela. A król Aramu odpowiedziaï: „Wyruszaj! A ja poĂlÚ list do króla izraelskiego”. Wyruszyï wiÚc, zabierajÈc ze sobÈ dziesiÚÊ ta-lentów srebra, szeĂÊ tysiÚcy syklów zïota i dziesiÚÊ ubrañ zamiennych. I przedïoĝyï królowi izraelskiemu list o treĂci nastÚpujÈcej: „Z chwilÈ, gdy dojdzie do ciebie ten list, [wiedz], iĝ posyïam do ciebie Naamana, sïugÚ mego, abyĂ go uwolniï od trÈdu”.

Kiedy przeczytano list królowi izraelskiemu, rozdarï swoje szaty i powiedziaï: „Czy ja jestem Bogiem, ĝebym mógï uĂmiercaÊ i oĝywiaÊ? Bo ten poleca mi uwolniÊ czïowieka od trÈdu! Tylko dobrze zastanówcie siÚ i rozwaĝcie, czy on nie szuka zaczepki ze mnÈ?”.

Lecz kiedy Elizeusz, mÈĝ Boĝy, dowiedziaï siÚ, iĝ król izraelski rozdarï swoje szaty, poleciï powiedzieÊ królowi: „Czemu rozdarïeĂ szaty? Niechĝe on przyjdzie do mnie, a dowie siÚ, ĝe jest prorok w Izraelu”.

WiÚc Naaman przyjechaï swymi koñmi i swoim powozem, i stanÈï przed drzwiami domu Elizeusza. Elizeusz zaĂ kazaï mu przez posïañca powiedzieÊ: „Idě, obmyj siÚ siedem razy w Jordanie, a ciaïo twoje bÚdzie takie jak poprzednio i staniesz siÚ czysty!”. Rozgniewaï siÚ Naaman i odszedï ze sïowami: „Przecieĝ myĂlaïem sobie: Na pew-no wyjdzie, stanie, nastÚpnie wezwie imienia Pana, Boga swego, poruszywszy rÚkÈ nad miejscem [chorym] i odejmie trÈd. Czyĝ Abana i Parpar, rzeki Damaszku, nie sÈ lepsze od wszystkich wód Izraela? Czyĝ nie mogïem siÚ w nich wykÈpaÊ i byÊ oczysz-czonym?”. Peïen gniewu zawróciï, by odejĂÊ.

Lecz sïudzy jego przybliĝyli siÚ i przemówili do niego tymi sïowami: „Gdyby pro-rok kazaï ci speïniÊ coĂ trudnego, czy byĂ nie wykonaï? O ileĝ wiÚc bardziej, jeĂli ci powiedziaï: Obmyj siÚ, a bÚdziesz czysty?”.

Odszedï wiÚc Naaman i zanurzyï siÚ siedem razy w Jordanie, wedïug sïowa mÚĝa Boĝego, a ciaïo jego na powrót staïo siÚ jak ciaïo maïego dziecka i zostaï oczyszczony.

KOMENTARZ

Rafaï Muda

Uniwersytet Marii Curie-Skïodowskiej

Tadeusz Tyszka

Akademia Leona Koěmiñskiego

Eksperci i ich rady

W dzisiejszym Ăwiecie wiele decyzji – tych codziennych i tych mniej zwyczaj-nych, dotyczÈcych pojedynczych ludzi, jak i grup spoïecznych – jest podejmowanych w oparciu o konsultacje ibdoradztwo wielu osób, które w rzeczywistoĂci albo tylko we wïasnym mniemaniu sÈ ekspertami w danej dziedzinie. WbszczególnoĂci stojÈc przed decyzjÈ, która dotyczy waĝnych dla nas kwestii, jesteĂmy skïonni prosiÊ o poradÚ oso-by, które uznajemy za posiadajÈce wiÚkszy poziom wiedzy ibdoĂwiadczenia od nas, np. lekarzy, prawników, doradców fi nansowych i wielu innych. Poszukiwanie porad ma na celu zwiÚkszenie trafnoĂci wyboru lub teĝ wybór opcji optymalnej, ale takĝe dzielenie odpowiedzialnoĂci w odniesieniu do podjÚtej decyzji (Yaniv, 2004).

Zacytowany fragment z Drugiej KsiÚgi Królewskiej zawiera kilka interesujÈcych wÈtków na temat korzystania i stosunku ludzi do rad udzielanych przez ekspertów. Istotnie, Naaman nie byï bynajmniej poboĝnym ¿ydem, który wierzyï i pokïadaï na-dziejÚ w Bogu, ĝe uwolni go od nieuleczalnej choroby. Prorok Elizeusz zostaï mu za-rekomendowany przez pewnÈ ¿ydówkÚ, przypuszczalnie na podobnej zasadzie, jak dzisiaj ludzie przekazujÈ sobie informacje o niezwykïych znachorach, jasnowidzach, analitykach fi nansowych itp., którzy wedïug nich posiadajÈ wartoĂciowÈ wiedzÚ lub umiejÚtnoĂci i sÈ w stanie udzieliÊ pomocy lub rady w waĝnych sprawach ĝyciowych.

W szczególnoĂci niebywaïy rozwój mediów upowszechniï dziĂ korzystanie z porad róĝnego rodzaju ekspertów medialnych. Istotnie, wielu specjalistów, rzeczoznawców, opiniodawców kaĝdego dnia wygïasza jakieĂ opinie, które majÈ wpïyw co najmniej na sposób myĂlenia, ale takĝe na zachowanie wielu ludzi. WartoĂÊ tych opinii jest ogromnie zróĝnicowana. Z jednej strony otrzymujemy w wysokim stopniu trafne prognozy meteorologów, z drugiej strony jesteĂmy zalewani przewaĝnie bezwarto-Ăciowymi prognozami politologów i innych ekspertów usiïujÈcych przewidywaÊ nie-przewidywalne zjawiska spoïeczne, a jeszcze dalej otrzymujemy baïamutne opinie jasnowidzów, homeopatów czy astrologów. Zacytowany fragment z Drugiej KsiÚgi Królewskiej stwarza doskonaïÈ okazjÚ do podsumowania badañ nad zjawiskiem przyjmowania opinii i rad udzielanych przez owe rzesze ekspertów medialnych.

J

?

Najpierw rozwaĝmy, dlaczego Naaman zareagowaï zïoĂciÈ i gotów byï odrzuciÊ rekomendacjÚ proroka Elizeusza. Wszystko wskazuje na to, ĝe kluczowym powodem, o którym zresztÈ mówi wprost sam Naaman, byïa niezgodnoĂÊ oczekiwañ wodza króla Aramu z radÈ proroka Elizeusza. Badania pokazujÈ, ĝe istotnie czynnik ten w sposób decydujÈcy wpïywa nab ocenÚ jakoĂci rady, jak ib samej osoby, która radÚ wystosowaïa (Parasuraman, Zeithaml i Berry, 1988). Bierze siÚ to stÈd, ĝe im wiÚksza jest rozbieĝnoĂÊ pomiÚdzy tym, czego oczekiwaliĂmy, i tym, co dostaliĂmy, tym gorzej oceniamy jakoĂÊ otrzymanej rady. Nawet bÚdÈc laikami w danej dziedzinie, mamy oczekiwania dotyczÈce porady. W oparciu o te oczekiwania oceniamy potem jej ja-koĂÊ. Naturalnie, z kolei, im niĝej ocenimy jakoĂÊ rady (usïugi), tym mniej jesteĂmy skïonni z niej skorzystaÊ (Cronin, Brady, Hult i Tomas, 2000).

CiekawÈ teoriÚ na temat owej zgodnoĂci/niezgodnoĂci otrzymywanej rady z ocze-kiwaniami rozwinÈï Yaniv (2004). Wprowadziï on pojÚcie egocentrycznego dyskon-towania porad (egocentric advice discounting). Chodzi o wyjaĂnienie, dlaczego osoba proszÈca o radÚ nastÚpnie postÚpuje niezgodnie z tÈ radÈ (Bonaccio i Dalal, 2006) the central fi ndings from this literature are catalogued. Topics include: advice utilization, confi dence, decision accuracy, and differences between advisors and decision-ma-kers. Next, the implications of several variations of the experimental design are di-scussed. These variations include: the presence/absence of a pre-advice decision, the number of advisors, the amount of interaction between the decision-maker and the advisor(s. Z czego siÚ to bierze? Mechanizm egocentrycznego dyskontowania porad wydaje siÚ polegaÊ na tym, ĝe osoba przyjmujÈca radÚ oprócz opinii eksperta bierze

wïasnej opinii posiada wglÈd w jej uzasadnienia. Nie jest tak natomiast w przypadku ocen innej osoby, w tym ocen eksperta. W tym wypadku mamy ograniczony dostÚp (jeĂli w ogóle jakikolwiek) do sposobu rozumowania (ibcobza tym idzie – do uzasad-nieñ) osoby udzielajÈcej rady (Yaniv i Kleinberger, 2000). Zróĝnicowanie to powodu-je, ĝe wiÚkszÈ wagÚ przypisujemy opinii wïasnej (dla której jesteĂmy wbstanie znaleěÊ wiÚcej wsparcia) niĝ opinii innej osoby. (Moĝna by w zwiÈzku z tym postawiÊ pytanie: to po co w ogóle pytam, skoro i tak „wiem lepiej”? Przypuszczalnie dzieje siÚ tak, poniewaĝ liczÚ, ĝe rada potwierdzi mojÈ opiniÚ). Przekïada siÚ to w efekcie m.in. na odczuwanie zbytniej pewnoĂci siebie i przecenianie swoich pierwotnych sÈdów i sy-tuowanie ich nad ocenami eksperta, nawet jeĝeli wierzymy, ĝe ekspert posiada wiÚk-szÈ od nas wiedzÚ w danej dziedzinie (Gardner i Berry, 1995; Harvey i Fischer, 1997).

Jeszcze innÈ koncepcjÚ rozwinÈï Kruglanski (1989), który wprowadziï pojÚcie au-torytetu epistemicznego. O autorytecie epistemicznym mówimy wtedy, gdy jednostka jest skïonna traktowaÊ dane ěródïo informacji jako niepodwaĝalnÈ podstawÚ swoich sÈdów. Waĝny jest tu nie obiektywny poziomu wiedzy autorytetu, lecz raczej subiek-tywne przekonanie o tej wiedzy. Kiedy postrzegamy doradcÚ jako osobÚ z wysokim au-torytetem epistemicznym, to jesteĂmy skïonni pochodzÈce od niej informacje trakto-waÊ jako kompletne i pewne. JesteĂmy takĝe skïonni w wiÚkszym stopniu postÚpotrakto-waÊ zgodnie z otrzymanÈ rekomendacjÈ. W skrajnych przypadkach informacje uzyskane od osoby z wysokim autorytetem epistemicznym przesïaniajÈ wszystkie inne informa-cje i wywierajÈ decydujÈcy wpïyw na nasze opinie i decyzje. Dzisiejsi medialni eks-perci wydajÈ siÚ dobrze o tym wiedzieÊ. Wiele ich opinii to proste zdroworozsÈdkowe twierdzenia, dobrze pasujÈce do naiwnych teorii zdecydowanej wiÚkszoĂci ludzi.

Zauwaĝmy, jakich dziaïañ proroka oczekiwaï Naaman: „Przecieĝ myĂlaïem sobie:

Na pewno wyjdzie, stanie, nastÚpnie wezwie imienia Pana, Boga swego, poruszywszy rÚkÈ nad miejscem [chorym] i odejmie trÈd”. Opis ten jasno pokazuje, ĝe nawet wtedy,

gdy sprawstwo ma pochodziÊ od siïy nadprzyrodzonej, ludzie oczekujÈ, ĝe zostanÈ podjÚte odpowiednie dziaïania fi zyczne. Zauwaĝmy, jak dobrze opis biblijny pasuje do praktyki wspóïczesnych bioenergoterapeutów. Bioenergoterapia dziaïa rzekomo na zasadzie odblokowywania kanaïów energetycznych w organizmie czïowieka. Odblo-kowywanie to jakoby dokonuje siÚ poprzez przekazywanie przez bioenergoterapeutÚ odpowiednich fal do organizmu klienta. Przekazywanie owych rzekomych fal zacho-dzi podczas przesuwania dïoni nad chorym miejscem. Spora liczba osób poddaje siÚ tego rodzaju zabiegom. Co wiÚcej, nie poszukujÈ ĝadnej wiedzy na temat owych fal – po prostu wierzÈ w skutecznoĂÊ bioenergioterapii. Nie zastanawiajÈ siÚ nad warunkami ich dziaïania ani nad tym, czy dziaïanie to bÚdzie odpowiednie do

prze-kazywania czegoĂ przez jeden obiekt drugiemu obiektowi (czy przesuniÚcie dïoni nad chorym miejscem spowoduje przekaz energii). Wydaje siÚ, ĝe na przykïad wïoĝenie przez bioenergoterapeutÚ rÈk do kieszeni albo chwycenie siÚ za gïowÚ byïoby mniej odpowiednim dziaïaniem. Dziaïanie odpowiednie powinno byÊ zgodne z potocznym wyobraĝeniem przekazywania czegoĂ przez jednÈ osobÚ innej osobie. (InteresujÈce byïoby badanie, jakie rodzaje fi zycznych dziaïañ bioenergoterapeuty ludzie skïonni byliby uznaÊ za odpowiednie, a jakie nieodpowiednie. Czy na przykïad przekazywa-nie fal bioenergoterapeutycznych moĝna skuteczprzekazywa-nie wykonaÊ tylko wobec czïowieka, czy takĝe wobec innych organizmów – np. wobec maïpy, psa czy szczura).

Kruglanski (2012) pokazaï, ĝe poziom spostrzeganego autorytetu epistemicznego decyduje o tym, jak silnie wpïywa rada na decyzjÚ odbiorcy. Z kolei intrygujÈce jest pytanie, od czego zaleĝy nasza skïonnoĂÊ do przypisywania komuĂ wysokiego pozio-mu autorytetu epistemicznego. Badania pokazujÈ, ĝe zaleĝy ona od róĝnych czynni-ków. Znowu waĝnym czynnikiem okazuje siÚ tu zgodnoĂÊ opiniib doradcy z wïasnÈ opiniÈ decydenta. Jest to tzw. efekt konfi rmacyjny: doradcÚ, który udziela porady zgodnej zbnaszymi opiniami, obdarzamy wyĝszym autorytetem epistemicznym niĝ ta-kiego, którego opinia jest niezgodna z opiniÈ decydenta (Bar-Tal, Raviv, Raviv, 1991; ZaleĂkiewicz, GÈsiorowska, Stasiuk, Maksymiuk i Bar-Tal, 2015). Jak juĝ pisaliĂmy, to dlatego medialni eksperci mogÈ byÊ motywowani do udzielania raczej porad prostych niĝ zïoĝonych. Po prostu sÈ one bardziej zgodne z naiwnymi teoriami odbiorców.

Innym czynnikiem sprzyjajÈcym uznawaniu kogoĂ za autorytet epistemiczny jest tzw. efekt aktywnej rekomendacji (Barnoy, Ofra, Bar-Tal, 2012; Bar-Tal, Stasiuk, Maksymiuk, 2013). Chodzi o to, ĝe wyĝej oceniamy poziom wiedzy eksperta, który re-komenduje nam podjÚcie jakiegoĂ dziaïania, niĝ takiego, który dziaïanie odradza (np. lekarza, który od razu zaleca nam podjÚcie jakiejĂ terapii, niĝ lekarza, który zaleca nam czekanie, ĝeby postawiÊ pewniejszÈ diagnozÚ).

Szczególnie waĝnym czynnikiem sprzyjajÈcym przyjÚciu porady od eksperta jest jego wysoka pewnoĂÊ siebie (Sniezek i Van Swol, 2001; Van Swol i Sniezek, 2005; Yaniv, 1997). Moĝna powiedzieÊ, ĝe wïaĂnie dlatego, iĝ sami jesteĂmy w róĝnych spra-wach niepewni, poszukujemy ekspertów, by zredukowali nam owÈ niepewnoĂÊ. Toteĝ ludzie wyraěnie preferujÈ doradców, którzy wygïaszajÈ swoje opinie (diagnozy, pro-gnozy) z wysokim stopniem pewnoĂci. Na nasze nieszczÚĂcie w wielu skomplikowa-nych kwestiach eksperci sÈ równie niepewni jak my sami. Nasze drugie nieszczÚĂcie wynika z tego, ĝe prognozy ekspertów rzadko póěniej sÈ sprawdzane, czy okazaïy siÚ trafne, czy nie. W efekcie medialni eksperci wygïaszajÈ swoje opinie z wysokim stop-niem pewnoĂci, zupeïnie nie troszczÈc siÚ o ich trafnoĂÊ.

D

N

?

Z bardzo interesujÈcÈ kwestiÈ spotykamy siÚ w ostatniej czÚĂci biblijnego fragmen-tu. Rozczarowanemu zaleceniem Elizeusza Naamanowi sïudzy zwracajÈ uwagÚ na pewien bïÈd w jego postÚpowaniu. MówiÈ: „Gdyby prorok kazaï ci speïniÊ coĂ trudnego,

czy byĂ nie wykonaï? O ileĝ wiÚc bardziej, jeĂli ci powiedziaï: Obmyj siÚ, a bÚdziesz czy-sty?”. PerswadujÈ, ĝe jeĝeli Naaman skïonny byïby wykonaÊ coĂ trudniejszego, to tym bardziej powinien wykonaÊ coĂ ïatwiejszego. Istotnie, rozwaĝajÈc tÚ kwestiÚ zbpunk-tu widzenia racjonalnoĂci decyzji, argumentacja ta jest w peïni przekonujÈca. Jeĝeli mamy przed sobÈ dwa dziaïania A i B i oba prowadzÈ do tego samego skutku (po-wiedzmy wyzdrowienia), przy czym dziaïanie A jest ïatwiejsze do wykonania niĝ B (na przykïad jest mniej kosztowne, albo wymaga mniejszego wysiïku), to naturalnie racjo-nalna jednostka wybierze naturalnie dziaïanie A. ’atwo teĝ zauwaĝyÊ, ĝe wybór dzia-ïania A jest bardziej racjonalny nie tylko wtedy, gdy skutek obu dziaïañ jest pewny, ale takĝe wtedy, gdy jest on tylko prawdopodobny (z czym zapewne mamy do czynienia, gdy dziaïanie jest nam rekomendowane przez eksperta nie w peïni wiarygodnego).

Powyĝsze rozumowanie zakïada jednak, ĝe rodzaj rekomendacji eksperta i ocena jego reputacji sÈ od siebie niezaleĝne. Wiemy jednak, ĝe tak nie jest. Jak pokazywa-liĂmy wyĝej, ludzie mogÈ mieÊ róĝny stopieñ zaufania do eksperta. Co wiÚcej, zaufa-nie zaleĝy od tego, co rekomenduje ekspert. W takim przypadku, jeĝeli ekspert reko-menduje coĂ „podejrzanie” ïatwego, odbiorca rekomendacji moĝe straciÊ zaufanie do eksperta i odrzuciÊ jego rekomendacjÚ. Mamy wiÚc tu do czynienia z niepeïnym przekonaniem odbiorcy rekomendacji odnoĂnie do wiarygodnoĂci eksperta. Przypa-dek Naamana ewidentnie byï wïaĂnie tego rodzaju.

Ciekawe, ĝe dalszy przebieg wydarzeñ pokazuje, ĝe Namaan ostatecznie daï siÚ przekonaÊ argumentacji swoich sïug i zmieniï swoje pierwotne zdanie. Moĝemy wiÚc powiedzieÊ, ĝe przewaĝyï argument racjonalnoĂci wyboru. Mógï teĝ jednak zadziaïaÊ jeszcze inny mechanizm. Jak wykazali w swoich badaniach Budescu i Rantilla (2000), uzyskanie zbieĝnych ze sobÈ informacji od wiÚkszej liczby doradców przekïada siÚ nabwiÚkszÈ skïonnoĂÊ do postÚpowania zgodnie z takimi poradami. Zjawisko to opie-ra siÚ nabzwiÚkszaniu poziomu pewnoĂci osoby podejmujÈcej decyzjÚ, jak równieĝ na zwiÚkszaniu wiarygodnoĂci porady. Moĝliwe wiÚc, ĝe kluczowym czynnikiem, który wpïynÈï na zmianÚ decyzji Naamana, byïa dodatkowa rada jego sïug.

J

?

Na zakoñczenie przytoczymy jeszcze kilka obserwacji na temat tego, jak ludzie oceniajÈ dzisiejszych wszechobecnych ekspertów medialnych. DziÚki uprzejmoĂci CBOS udaïo siÚ wykonaÊ proste badanie, w którym do reprezentatywnej próby 1052 Polaków skierowaliĂmy kilka pytañ odnoszÈcych siÚ do zaufania, oceny rzetelnoĂci wiedzy i chÚci skorzystania z rady ekspertów w dziesiÚciu dziedzinach. Pytañ byïo nieco wiÚcej, ale tu ograniczymy siÚ do wyników w wymienionych trzech kwestiach:

• Jak duĝe zaufanie przejawiajÈ Polacy do ekspertów z róĝnych dziedzin? • Jak chÚtnie skorzystaliby z rady ekspertów w tych dziedzinach? • Jak oceniajÈ rzetelnoĂÊ wiedzy ekspertów w tych dziedzinach?

Gïówne wyniki tego badania dobrze ilustruje zamieszczony poniĝszy wyĝej wykres.

Rysunek 1. ¥rednie oceny zaufania, deklarowanej chÚci zapoznania siÚ z opiniÈ oraz wiedzy

ekspertów

1. Jak widaÊ, generalnie respondenci przypisywali wiÚkszoĂci ekspertów zdecy-dowanie wysoki poziom wiedzy. Konsekwentnie, podobnie wysoko oceniali przydatnoĂÊ rad pochodzÈcych od tych ekspertów. Nieco niĝej (Ărednio o je-den punkt na piÚciostopniowej skali), ale ciÈgle raczej wysoko, okreĂlali swo-je zaufanie do tychĝe ekspertów. Jak juĝ wspominaliĂmy, ta nadmierna wiara w ekspertów wydaje siÚ wynikaÊ z ogromnej potrzeby pozbycia siÚ niepewnoĂci.

2. We wszystkich tych kategoriach najwyĝsze oceny otrzymywali: inĝynier me-chanik samochodowy, lekarz internista i prawnik. Za tÈ trójkÈ uplasowaïa siÚ szóstka ekspertów: psycholog, politolog, meteorolog, doradca fi nansowy, specjalista ds. marketingu i dziennikarz. Wreszcie zdecydowanie niĝsze oceny otrzymywaï jasnowidz.

3. Najwyĝszy poziom zaufania respondentów w stosunku do inĝyniera mecha-nika samochodowego, lekarza i prawmecha-nika wiÈĝe siÚ zapewne z tym, ĝe sÈ to zawody, z którymi wiÚkszoĂÊ oceniajÈcych miaïa bardziej lub mniej osobisty kontakt. Kontakty tego rodzaju, nawet jeĝeli w jakimĂ przypadku pomoc eks-perta okazaïa siÚ niewielka czy niewystarczajÈca, musiaïy zapewne pozosta-wiaÊ wraĝenie, ĝe ekspert wie wiÚcej niĝ petent i jest w stanie w jakiejĂ mierze pomóc w danej dziedzinie ĝycia.

4. Szóstka pozostaïych ekspertów – psycholog, politolog, meteorolog, doradca fi nansowy, specjalista ds. marketingu i naturalnie dziennikarz – jest zapew-ne przez wiÚkszoĂÊ ludzi kojarzona z wydawaniem opinii w mediach. Grupa ta moĝe byÊ trafnie nazwana ekspertami medialnymi. Nawet jeĝeli wiÚksza czÚĂÊ profesjonalnych psychologów udziela pomocy w wychowaniu, w zakre-sie zdrowia psychicznego itd., to moĝna sÈdziÊ, ĝe dla wiÚkszoĂci ludzi pro-totyp psychologa tworzy kilka najbardziej udzielajÈcych siÚ w mediach osób, które wydajÈ opinie w najróĝniejszych kwestiach ĝycia spoïecznego. Podobnie jest z politologiem, doradcÈ fi nansowym czy specjalistÈ ds. marketingu. Moĝna przyjÈÊ, ĝe zdecydowana wiÚkszoĂÊ naszych respondentów nie styka siÚ z nimi na gruncie poszukiwania okreĂlonej pomocy, a raczej miaïa okazjÚ wysïuchi-waÊ w mediach jakichĂ ich opinii (diagnoz, prognoz i innych ocen). Jak to do-bitnie pokazaï w systematycznych badaniach Philip Tetlock (2005), prognozy róĝnego rodzaju analityków od spraw spoïecznych (w tym doradców rzÈdo-wych) sÈ wysoce nietrafne. Kiedy kilka lat po dokonaniu przez tych ekspertów przewidywañ skonfrontowano je z rzeczywistymi zdarzeniami, to ich trafnoĂÊ nie odbiegaïa od przewidywañ caïkowicie losowych. Natomiast, w przeciwieñ-stwie do marnych osiÈgniÚÊ ekspertów, ich pewnoĂÊ siebie byïa niebywale wysoka. (Przypuszczalnie bierze siÚ ona m.in. stÈd, ĝe reprezentanci tych za-wodów na ogóïbnie otrzymujÈ systematycznej informacji zwrotnej o trafnoĂci swoich ocen). Co wiÚcej, eksperci nie zraĝali siÚ sïabym poziomem swoich pro-gnoz i wykazywali wielkÈ ochotÚ na formuïowanie dalszych propro-gnoz. Moĝna to zresztÈ obserwowaÊ na co dzieñ u prawie wszystkich medialnych ekspertów. PouczajÈce jest, ĝe w naszym badaniu respondenci na równi z owymi medial-nymi ekspertami traktujÈ dziennikarzy. PrzypisujÈ dziennikarzom ten sam co pozostaïym medialnym ekspertom poziom wiedzy i zaufania. Jest to zapewne

efekt ïatwo dostrzegalnego w telewizji „przeĂcigania siÚ” dziennikarzy z zapra-szanymi ekspertami medialnymi w wygïaszaniu najróĝniejszych opinii.

5. W opisywanym badaniu celowo wprowadziliĂmy grupÚ ekspertów, których prognozy akurat siÚ sprawdzajÈ. Jak pokazaïy liczne badania (patrz podsumo-wanie Shaneau, 1992), w odróĝnieniu od pozostaïych prognozy meteorologów charakteryzujÈ siÚ zdecydowaniem wysokim (choÊ naturalnie nie stuprocento-wym) poziomem trafnoĂci. (Pochodzi to m.in. stÈd, ĝe ich prognozy powstajÈ na bazie „porzÈdnych” naukowych modeli i sÈ systematycznie konfrontowane z wynikami.) W przeciwieñstwie do prognoz meteorologów, przewidywania i oceny reprezentantów pozostaïych zawodów (politolodzy, psycholodzy, ana-litycy fi nansowi, marketingowcy i naturalnie dziennikarze), zwïaszcza tych, którzy intensywnie udzielajÈ siÚ w Ărodkach masowego przekazu, jak pisali-Ămy o tym wyĝej, sÈ w praktyce prawie zupeïnie bezwartoĂciowe. A jednak ta wyjÈtkowoĂÊ meteorologów nie znajduje ĝadnego odbicia w ocenach naszych respondentów. Ich opinie sÈ caïkowicie zrównane z opiniami pozostaïych me-dialnych ekspertów.Przypuszczalnie decydujÈce sÈ tu dwa czynniki: (a) Ludzie zakïadajÈ, ĝe osoby te majÈ dostÚp do waĝnych i wiarygodnych ěródeï, i majÈ skïonnoĂÊ przypisywaÊ wszystkim osobom wystÚpujÈcym w mediach jakiĂ po-ziom wiedzy i kompetencji; (b) Z drugiej strony, otrzymujÈc czÚsto informacje zwrotne o trafnoĂci prognoz meteorologów, zauwaĝajÈ, ĝe nie zawsze sÈ one trafne, co ïatwo prowadzi do zawyĝania czÚstoĂci braku trafnoĂci.

6. Wreszcie warto zauwaĝyÊ, ĝe nawet oceny ekspertyz jasnowidza, choÊ zde-cydowanie niĝsze od pozostaïych ekspertów, nie sÈ powszechnie uznawane za caïkiem bezwartoĂciowe. Przypuszczalnie nawet lepsze oceny uzyskaliby znachorzy, homeopaci, bioenergoterapeuci itp. Moĝna siÚ obawiaÊ, ĝe spo-sób funkcjonowania ekspertów medialnych bÚdzie coraz bardziej zacieraï róĝnice miÚdzy opiniami opartymi na rzetelnej wiedzy naukowej i opiniami pseudoekspertów, którzy opierajÈ siÚ na wiedzy tandetnej, a nawet caïkowi-cie baïamutnej.

B

Barnoy, S, Ofra, L., Bar-Tal Y. (2012). What makes patients perceive their health care worker as an epistemic authority. Nursing Inquiry, 19, 128-133.

Bar-Tal, D., Raviv, A., Raviv, A., & Brosh, M.E. (1991). Perception of epistemic authority and at-tribution for its choice as a function of knowledge area and age.b European journal of social

Bar-Tal, Y., Stasiuk, K., Maksymiuk, R.A. (2013). Patients’ perceptions of physicians’ epistemic au-thority when recommending fl u inoculation. Health Psychology, 32, 706-709.

Bonaccio, S. i Dalal, R.S. (2006). Advice taking and decision-making: An integrative literature re-view, and implications for the organizational sciences. Organizational Behavior and Human

De-cision Processes, 101(2), 127-151. doi:10.1016/j.obhdp.2006.07.001

Budescu, D.V. i Rantilla, A.K. (2000). Confi dence in aggregation of expert opinions. Acta

Psycholo-gica, 104, 371-398.

Cronin, J., Brady, M., Hult, G. i Tomas, M. (2000). Assessing the effects of quality, value, and custo-mer satisfaction on consucusto-mer behavioral intentions in service environments. Journal of

Reta-iling, 76(2), 193-218. doi:10.1016/s0022-4359(00)00028-2

Gardner, D.H. i Berry, D.C. (1995). The effect of different forms of advice on the control of a simu-lated complex system. Applied Cognitive Psychology, 9, 555-579.

Harvey, N. i Fischer, I. (1997). Taking advice: Accepting help, improving judgment, and sharing responsibility. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 7, 117-134.

Kruglanski, A.W. (1989). Lay epistemics and human knowledge: Cognitive and motivational bases. New York: Plenum.

Kruglanski, A.W. (2012). Lay Epistemic Theory. W: P.A.M. van Lange, A.W. Kruglanski, E.T. Higgins (red.), Handbook of Theories of Social Psychology V.1. Los Angeles/London, New Delhi/Singapo-re/Washington: Sage Publications Ltd., 201-223

Parasuraman A., Zeithaml, V.A., Berry L.L. (1988). SERVQUAL: a Multiple-Item Scale for measu-ring consumer percepitions of Service Quality, Journal of Retailing 64(1), 12-40.

Shanteau, J. (1992). Competence in experts: The role of task characteristics. Organizational

Beha-vior and Human Decision Processes, 53, 252-266.

Sniezek, J.A. i Van Swol, L.M. (2001). Trust, confi dence, and expertise in a judge-advisor sys-tem. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 84(2), 288-307. doi:10.1006/ obhd.2000.2926

Tetlock, P. (2005).bExpert political judgment: How good is it? How can we know?. Princeton Univer-sity Press.

Van Swol, L.M., & Sniezek, J.A. (2005). Factors affecting the acceptance of expert advice.bBritish

Journal of Social Psychology,b44(3), 443-461.

Yaniv, I. (2004). Receiving other people’s advice: infl uence and benefi t. Organizational Behavior and

Human Decision Processes, 93, 1-13

Yaniv, I. (1997). Weighting and trimming: Heuristics for aggregation of judgments under uncertain-ty. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 69, 237-249.

Yaniv, Kleinberger, E. (2000). Advice Taking in Decision Making: Egocentric Discounting and Re-putation Formation. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 83(2), 260-281. doi:10.1006/obhd.2000.2909

ZaleĂkiewicz, T., GÈsiorowska, A., Stasiuk, K., Maksymiuk, R. i Bar-Tal, Y. (2015). Efekt aktywnej re-komendacji czy efekt konfi rmacyjny? Mechanizm znieksztaïceñ poznawczych w ocenie autoryte-tu epistemicznego na przykïadzie ekspertów z dziedziny fi nansów. Psychologia Ekonomiczna, 8.