A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 24, 2004 G a b riela Z ió łk o w s k a M U R O W A N Y D W Ó R NA K O P C U W B IA ŁA C ZO W IE K O Ł O O P O C Z N A W Ś W IE T L E BADAŃ T E R E N O W Y C H Z LA T 1997-1998 I
Białaczów położony jest na południow o-w schodnim skraju w ojew ództw a łódzkiego, około 10 km n a południe od O poczna. M iejscowość pod względem regionalizacji fizyczno-geograficznej leży na terenach pasm a W zgórz O poczyń-skich należących d o W yżyny M ałopolskiej1. Z b udow ane są one ze skał jurajskich, na których po zlodowaceniu środkow opolskim pow stały ostańcow e wzniesienia żwirowe. O m aw iany teren jest falisty i lekko p ag ó rk o w aty . P rzew ażają tu m ało urodzajne gleby bielicowe, na podłożu piaszczystym . N ajbliższa okolica Białaczowa poprzecinana jest niewielkimi ciekam i wodnym i będącym i dopływ am i W ąglanki, Drzewiczki i Pilicy, tw orzącym i m iejscam i b ag n a i m ałe rozlew iska. D o X V III w. tereny te p o ra sta ły gęste lasy należące d o kom pleksu Puszczy Pilickiej. T akie w arunki n atu ra ln e spraw iały, że teren ten nigdy nie był atrakcyjny pod względem osadniczym .
II
Ź ró d ła historyczne dotyczące Białaczowa pojaw iają się ju ż w X III w. W tym czasie miejscowość ta znajdow ała się w rękach O drow ążów . Pierwszym znanym z m ienia właścicielem Białaczowa był K rzesław O drow ąż. F igurow ał on ja k o świadek na dokum encie w ystaw ionym w Skaryszewie w 1233 r. i rok później na zjeździe rycerstw a w M iedznej2. W arto zaznaczyć, iż
1 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa 2000, s. 258.
2 Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 2, wyd. F. Piekosiński, [w:] Monumenla medi aevii historica, t. 9, Kraków 1886, nr 403, 407; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. 1, Warszawa 1880, s. 180, t. 15, Warszawa 1900, s. 122; A. Boniecki, Herbarz Polski, t. 1, Warszawa 1899, s. 180—181; K. Potkański, Puszcza radomika, [w;] Pisma pośmiertne Karola Potkaňskiego, t. 1, Kraków 1922, s. 145-146; K. Górski, Ród Odrowążów w wiekach średnich, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie”, t. 8, Kraków 1928, s. 13; H. Karbowniak, Anna Białaczowska - matka Jana Kochanowskiego i je j związki z Białaczowem, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” 1985, t. 22, z. 1-2, s. 4.
p ra w d o p o d o b n ie b ra te m K rzesław a był P ra n d o ta - b isk u p k ra k o w sk i w latach 1242-12663.
N astępnie źródła uryw ają się n a oko ło sto lat. D o p iero z d o k u m en tu K azim ierza W ielkiego z 1346 r. (na jego m ocy n ad a n o praw o średzkie wiosce W radzyń) znany jest kolejny właściciel B iałaczow a S ąd4, p ra w -d o p o -d o b n ie w nuk lub syn K rzesław a.
P od koniec X IV w. Białaczów , w bliżej nieokreślonych okolicznościach, stał się w łasnością m o narszą, a za pożyczki został p o d aro w an y przez k róla L udw ika W ęgierskiego N ałęczom z N ow ego D w oru. W 1385 r. k rólow a Jad w ig a zam ieniła go im n a inne d o b ra i Białaczów pow rócił d o rodu O drow ążów . W tym też ro k u w zm iankow ane było białaczow skie castrum 5. Po tych wydarzeniach właścicielem miejscowości został Strasz z Białaczowa (z K ościelnik), kasztelan m ało g o sk i6, syn lub b ra ta n ek wyżej w ym ienionego Sąda. Synowie S trasza w 1415 r. d o konali podziału ojcowizny'7. Białaczów przypadł Straszowi C zarnem u i od jego im ienia wzięła nazw isko białaczow ska gałąź ro d u O drow ążów . Z d okum entów znana jest w dow a p o nim Ja h n a , k tó ra zo sta ła o sk a rż o n a o wywiezienie cennych ruch o m o ści z castrum białaczowskiego8. Ź ródło to z 1437 r. jest jednym z niewielu, które wzmiankuje siedzibę właścicieli Białaczowa. W tym też czasie pisze o niej J. D ługosz używ ając określenia „praedium unicum m ilitare” 0.
Synowie S trasza C zarnego: P iotr i A ndrzej przeprow adzili podział d ó b r w 1448 r . 10 Białaczów przypadł Piotrow i, zasłużonem u n a dw orze K azim ierza Jagiellończyka11. O n to w ystarał się u k ró la o w ydanie now ych przywilejów
3 J. Długosz, Liber Beneflciorum Dioecesis Cracoviensis, t. 1, [w:] Opera omnia, wyd. A. Przeździecki, t. 7, Kraków 1863, s. 355; K. Górski, Ród..., s. 76, 95.
4 Kodeks dyplomatyczny Katedry Krakowskiej, t. 2, wyd. F. Piekosiński, [w:] Monumentu medii aevi historica, t. 8, Kraków 1883, nr 253; J. Krzepela, Księga rozsiedlenia rodów ziemiańskich w dobie Jagiellońskiej, cz. 1: Małopolska, t. 1, Kraków 1915, s. 38; H. Karbowniak, Anna Białaczowska..., s. 4.
s Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. i. Zakrzewski, t. 3, Poznań 1879, nr 1840; S. Kutrzeba, Starostowie, ich początki i rozwój do końca X V w., „Rozprawy Akademii Umiejętności”, Wydział Historyczno-Filozoficzny, t. 45, Kraków 1903, s. 279.
6 Kodeks dyplomatyczny Katedry Krakowskiej, t. 2, nr 378; Urzędnicy małopolscy X II-X V wieku. Spisy, oprać. J. Kurtyka, T. Nowakowski, F. Sikora, A. Sochacka, P. K. Wojciechowska, B. Wyrozumska, red. A. Gąsiorowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 152.
7 Starodawne prawa polskiego pomniki z ksiąg rękopiśmiennych dotąd nie użytych głównie zaś z ksiąg sądowych ziemskich i grodzkich ziemi krakowskiej, wyd. A. Z. Helcel, t. 2, Kraków 1870, nr 1373; por. J. P. Dekowski, Opoczno i okolice, Warszawa 1977, s. 93; H. Karbowniak, Anna Białaczowska... s. 4.
8 Starodawne prawa polskiego pomniki..., t. 2, nr 2696; K. Górski, Ród Odrowążów..., s. 39. 9 J. Długosz, Liber Beneflciorum, t. 1, s. 366, 367.
10 Starodawne prawa polskiego pomniki..., t. 2, nr 426.
11 W. Fałkowski, Elita władzy w Polsce za panowania Kazimierza Jagiellończyka, Warszawa 1992, s. 128.
lokacyjnych, na m ocy których Białaczów został przeniesiony n a praw o m agdegurskie12. P io tr S trasz zostaw ił czterech synów: M ikołaja, S tanisław a, A b rah am a i P iotra; zarzucają oni stare nazw isko i przyjm ują now e - Bia- laczow scy13. W łaścicielem B iałaczow a zo stał P io tr 14. N a stę p n ie m iasto przeszło w ręce A nny Białaczowskiej, wnuczki A b ra h am a, k tó ra wyszła za m ąż za P io tra K o chanow skiego15.
O koło połow y XVI w. część Białaczowa d o stała się w ręce innych rodów. D alsze podziały miejscowości przybrały na sile w następnym stuleciu, co d oprow adziło d o upad k u m iasta. W 1544 r. część Białaczow a d o stała się w ręce P io tra K m ity, w ojew ody krakow skiego, któ ry o d stąp ił ją S tani-sławowi D ziaduskiem u celnikowi poznańskiem u i staroście k o n iń sk iem u 16. N atom iast po śmierci A nny i P iotra cześć Białaczowa należącą do K ochanow -skich o trzym ał ich najstarszy syn K a c p e r17. Stał się on p ro to p la stą gałęzi K ochanow skich z Białaczowa.
W X V II i na początku X V III w. m iasto p o d u p ad ło . W iązało się to z sytuacją polityczną i gospodarczą kraju, ja k i podziałem B iałaczow a między wielu właścicieli. W tym czasie wymieniane były rody: K ochanow skich, R udzińskich, O lszanow skich i S ierakow skich18. Z tego okresu pochodzi do k u m en t istotny dla niniejszego opracow ania. W ystaw iony został w 1671 r., przy okazji podziału m iasta m iędzy A ntoniego K ochanow skiego a Zofię z K ochanow skich R udzińską o raz rodzinę Sierakow skich. W zm iankow ano tu siedzibę p ańską, określoną ja k o „zam eczek” 19. P raw d o p o d o b n ie m o żn a z nim identyfikow ać tytułow y d w ór n a kopcu.
N a p o cz ątk u X V III w. w latach 1727-1737 m iasto i d o b ra n abył Jan M ałach o w sk i20, a po jego śmierci m ajątek przejął syn Stanisław . W ów czas to Białaczów przechodził okres relatywnej świetności. Stanisław M ałachow ski n ad a ł m iastu nowy ak t lokacyjny w 1787 r. określający układ urbanistyczny
12 Matricularum Regni Polonie Summaria, wyd. T. Wierzbowski, t. 4, Warszawa 1910-1915, nr 527; J. Wiśniewski, Dekanat opoczyński, Radom 1913, s. 9; F. Kiryk, Urbanizacja Małopolski.
Województwo sandomierskie X III-X V w., Kielce 1994, s. 23.
13 Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, oprać. S. Uruski, A. Włodarski, A. Kosiński, t. 1, Warszawa 1904, s. 152-153.
14 H. Karbowniak, Anna Bialaczowska..., s. 5. 15 Tamże, s. 7-8.
16 Matricularum Regni Polonie Summaria, t. 4, nr 21 470, Urzędnicy wielkopohscy XVI-XVH1 wieku. Spity, oprać. A. Bieniaszewski, red. A. Gąsiorowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1987, s. 199; Urzędnicy województwa krakowskiego XVI- Х VIII wieku, oprać. S. Cynarski, A. Falniowska- -Gradowska, red. A. Gąsiorowski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 106; F. Kiryk,
Urbanizacja..., s. 23.
17 H. Karbowniak, Anna Bialaczowska..., s. 9. 18 J. Wiśniewski, Dekanat opoczyński, s. 9. *® Tamże, s. 10.
20 A. Boniecki, Herbarz..., s. 224; J. Wiśniewski, Dekanat opoczyński, s. 10; J. P. Dekowski, Opoczno..., s. 93.
oraz stru k tu rę w ładz m iejskich21. On też wzniósł klasycystyczny pałac, według p rojektu J. K ubickiego22. Po bezpotom nej śm ierci S tanisław a d o b ra przejęła rodzina, a w latach 18091810 wykupił je i scalił Ludw ik M ałachow -sk i23. N astępnie dostały się w ręce jego córki H o rte n sji24. W tym czasie Białaczów znacznie p o d u p ad ł, a w 1869 r., w raz z refo rm ą adm inistracyjną w Rosji i represjam i popow staniow ym i, stracił praw a miejskie. H ortensja swoje dobra w testamencie zapisała siostrzeńcowi Ludwikowi Broel-Platerowi25. Platerow ie próbow ali podnieść d o b ra z upadku, co im się udało, ożywienie to je d n a k było k ró tk o trw a łe .26 W czasie II wojny światowej B iałaczów nic został zniszczony, a w ro k u 1945 m ajątek upaństw ow iono.
III
R ejon Białaczow a jest raczej m ało rozpoznany pod względem arch eo -logicznym . Zw iązane jest to ze specyficzną sytuacją terenow ą tych okolic. Ja k w ykazały b ad a n ia A Z P , osadnictw o w przeszłości nigdy nie rozw ijało się tutaj zbyt intensyw nie (ilustr. I ) 27. Z terenu B iałaczow a znane są tylko dw a stanow iska pradziejow e: stan. 1 i 2 (A Z P 76-59/5 i 6). N a okres późnego średniow iecza datow ane są jedynie relikty osady - stan. 6 (A Z P 76-59/26), nato m iast do stanow isk z okresu now ożytnego zaliczany jest przedm iot niniejszego o p racow ania - stan. 3 (A Z P 76—59/7) o ra z kom pleks stanow isk - stan. 5-9 (A Z P 76-59/27-32) zaw ierających skrom ne ślady osadnictw a w postaci ułam ków naczyń glinianych. Powyższe stanow iska, z w yjątkiem dw oru, znane są z b ad a ń archiw alnych lub pow ierzchniow ych.
K opiec dw orski rów nież długo nie w zbudzał zainteresow ania badaczy. D o literatury w prow adził go A. Tosiek, analizujący problem średniowiecznych i now ożytnych budow li o b ronnych z terenu historycznego pow iatu o p o -czyńskiego28. Pierw sze b a d a n ia w ykopaliskow e p rz ep ro w a d zo n e zostały w ro k u 199729.
21 M. Persak, Studium rewaloryzacji Białaczowa, (maszynopis w WO SOZ w Kielcach) Warszawa 1984, s. 4 .
22 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3, Województwo, kieleckie, red. J. Z. Łoziński, B. Wolff, z. 8, Powiat, opoczyński, oprać. H. Kozakiewiczowa, Warszawa 1958, s. 2-3.
23 J. Piwek, Gospodarstwo wiejskie dobrach białaczowskich w latach 1777-1939, (maszynopis w Urzędzie Gminy w Białaczowie) Kielce 1979, s. 10, 87.
24 Tamże, s. 235. 25 Tamże, s. 241.
26 M. Persak, Studium rewaloryzacji..., s. 6.
21 W. Długoszewska, A Z P - obszar 76-59, - dokumentacja w archiwum Oddziału Terenowego SOZ w Piotrkowie Tryb, 1990; Z. Błaszczyk, Archeologiczne Zdjęcie Polski
w województwie piotrkowskim. Katalog stanowisk, Piotrków Tryb. 2000, s. 162, 362, 383. 28 A. Tosiek, Osadnictwo obronne powiatu opoczyńskiego w średniowieczu i nowoiytności, maszynopis pracy magisterskiej w archiwum Inst. Archeologii UŁ, Łódź 1989.
Ilustr. 1. Białaczów, stan. 3 (AZP 76-59/7). Lokalizacja stanowiska, skala 1:25 000
IV
S tanow isko archeologiczne nr 3 w Białaczowie leży w południow o- -wschodniej części założenia parkowego związanego z klasycystyczną rezydencją M ałachow skich30. Jest to teren podm okły porośnięty okazam i starodrzew ia. K opiec w rzucie zbliżony jest d o koła. U podstaw y m ierzy 57-60 m średnicy i w ynosi się ponad otaczający go teren na 3-4 m. Stoki k o p ca nachylone są pod kątem 25 stopni, górne plateau m ierzy 37-40 m średnicy (ilustr. 1). N asyp otoczony jest częściowo n aw o d n io n ą fosą, której szerokość dochodzi d o 9 m . L ustro wody znajduje się około 1,7-2 m poniżej otaczającego ją terenu. Większość fosy obecnie jest zam ulona. N a szczycie kopca w centralnej
30 M. Zurowska-Gangi, Białaczów — założenie parkowe. Dokumentacja naukowo-historyczna, maszynopis w Oddziale Terenowym SOZ w Piotrkowie Tryb., Kielce 1977, s. 19-23.
Ilustr. 2. Białaczów, stan. 3, gm. Białaczów. Plan warstwicowy kopca podworskiego z za-znaczeniem reliktów murowanego budynku
WI, W1I - wykopy archeologiczne, O l, 0 2 , 0 3 - odkrywki archeologiczno-architektoniczne. Zasięg wykopów' i odkrywek zaznaczono szrafowaniem ////
partii plateau znajdują się relikty m urow anego budynku tw orzące rów noleg- łoboczny ciąg trzech pom ieszczeń uzupełniony w północno-zachodniej części o p ro sto k ą tn y aneks (ilustr. 2, 3).
Ilustr. 3. Białaczów, stan. 3, gm. Białaczów. Rzut reliktów murowanego dworu na kopcu z zaznaczeniem wykopów i odkrywek
... zasięg wykopów i okrywek; cyframi arabskimi oznaczono lokalności przyziemia dworu
Celem p rac przeprow adzonych w 1997 r. było w stępne określenie c h a ra k -te ru i chronologii obiektu co p o d yktow ane zostało szybko p ostępującą d estru k cją reliktów b u d y n k u 31. D la realizacji tych zadań podjęto:
szczegółową obserw ację m u ró w zachow anych w terenie, ja k i o d -słoniętych w w ykopach i odkryw kach,
- analizę naw arstw ień ziem nych o ra z p ró b ę d a to w a n ia za p o m o cą ruchom ego m ateriału zabytkow ego.
31 W. Długoszewska, J. Pietrzak, Białaczów, gm. Białaczów woj. piotrkowskie. Badania archeologiczno-architektoniczne reliktów dworu na kopcu (stanowisko 3), maszynopis w Oddziale Terenowym SOZ w Piotrkowie Tryb., Łódź 1997, s. 3, 5, 9-11; Ciż, Badania archeologiczno- -architektoniczne i prace zabezpieczające przeprowadzone w obrębie reliktów dworu na kopcu (stanowisko 3) w Białaczowie, gm. Białaczów woj. piotrkowskie, „Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne” 1998, t. 4, s. 205-215.
P odczas prac w ykonano dw a w ykopy archeologiczne i trzy odkryw ki. W ykop I, o w ym iarach 2 x 7,5 m , zlokalizow ano w północno-zachodniej części kopca. Przylegał on swym krótszym bokiem d o zew nętrznego lica północnej ściany reliktów m urow anego budynku (m uru oznaczonego jak o A na ilustr. 4). W ykop wytyczono na poziomic niwelacyjnym 206,56-207,20 m npm . i eksplorow ano m aksym alnie do głębokości 202,20 m npm . (ilustr. 2, 3).
W ykop II, o w ym iarach 2 x 2 m usytuow ano w obrębie pom ieszczenia najbardziej wysuniętego na wschód, przy jego ścianie zachodniej (oznaczonego ja k o 5 na ilustr. 3). W trakcie prac w ykop poszerzono o 0,5 m w kierunku zach o d n im . W ytyczono go n a poziom ie niw elacyjnym 204,40-205,40 m npm . i eksplorow ano m aksym alnie do głębokości 202,70 m npm . (ilustr. 2, 3).
Eksplorację przeprow adzono w arstw am i n aturalnym i. U sytuow anie wy-kopów m iało n a celu uchwycenie sytuacji stratygraficznej w obrębie ko p ca (na zew nątrz m urow anego budynku), ja k i we w nętrzu dw oru, natom iast odkryw ki archeologiczno-architektonicznc zlokalizow ano tak, by uchwycić zasięg m urow anego budynku.
O dkryw ka 1 została usytuow ana tak, aby objęła południow o-zachodni narożnik budynku m urow anego (ilustr. 2, 3). D ługość jej w ynosiła 7,5 m , a szerokość 0,5 m.
O dkryw ka 2 pozw oliła poznać północno-w schodni (w ew nętrzny) narożnik pomieszczenia wschodniego (ilustr. 2, 3). Długość jej wynosiła 4 m , a szerokość 0,5 m.
O dkryw ka 3, o w ym iarach 1 x 6 m , w ytyczona została w północno- -wschodniej części ko p ca (ilustr. 2, 3).
W 1998 r. został przeprow adzony n ad zó r archeologiczny w zw iązku z konserw acją zachow anych m urów d w o ru 32.
W ykop I pozw olił na obserw ację sytuacji stratygraficznej k o p ca dw ors-kiego. E ksplorow ane naw arstw ienia otrzym ały ciągłą num erację: od 1 do 40 (ilustr. 4). W idoczny n a profilu zachodnim układ przecięty jest w kopem fundam entow ym m u ru oznaczonego ja k o В (ilustr. 4), sięgającym aż do w arstw naturalnych. Sytuacja p o obu jego stronach przedstaw ia się inaczej. N aw arstw ienia oznaczone num eram i od 1 do 4 w idoczne po północnej stronie profilu to kolejno: żółty piasek - calec, czarna próchnica, ciem nożółty piasek ze żw irem , cz arn a p róchnica. N ie p o zy sk an o z nich m a te ria łu ruchom ego i praw d o p o d o b n ie wszystkie były pochodzenia n aturalnego. Powyżej spoczywał pierw otny nasyp kopca (nr 5 n a ilustr. 4). Była to w arstw a szarobrązow ego piasku z gliną o m iąższości dochodzącej d o 1,5 m . Pozyskany z niej m ateria ł nie był liczny i stanow iły go ułam ki naczyń glinianych. Zalegające powyżej naw arstw ienia zw iązane są z użytkow aniem
32 J. Dziubecki, J. Pietrzak, Białaczów, gmina Białaczów, województwo piotrkowskie. Konserwatorski i archeologiczno-architektoniczny nadzór nad wstępnymi pracami zabezpieczającymi relikty dworu na kopcu (stanowisko 3 ), maszynopis w Oddziale Terenowym SOZ w Piotrkowie Tryb., Łódź 1998.
Ilustr. 4. Białaczów, stan. 3, gm. Białaczów. Wykop I - profil zachodni
A , - mur z łamanego piaskowca i kamieni polnych na zaprawie kamiennej, A 2 - otwór okienny w murze A , przesklepiony płaskim łomem piaskowca, . ~ pr?l slalowy - kuty Płaskownik - wmurowany w węgary A 2, A 4 - sklepienie piwnicy partia północna - wykonane z łamanego piaskowca wiązanego zaprawą wapienną, A 5 - mur z łamanego piaskowca i cegły na zaprawie wapiennej - kontynuacja muru A , na kolejnej kondygnacji, A - m u r złam anego piaskowca na zaprawie kamiennej przewiązany z A , i A , - lico węgara otworu A 2, B, - mur z łamanego piaskowca i kamieni polnych, budowane z użyciem niewielkiej ilości zaprawy wapiennej, B2 - mur z łamanego piaskowca i kamienni polnych z niewielką domieszką cegły sztrycharskiej, II3 węgar otworu lub wnęki wymurowany z rozbiórkowej cegły i łamanego piaskowca, B4 - mur z łamanego piaskowca na zaprawie wapiennej - relikt ścianki - pleców wnęki lub progu otworu, B5 - strzępie B4; 1 - żółty piasek - calec, 2 - czarna próchnica - humus pierwotny, 3 ciemnozohy piasek ze żwirem, 4 - czarna próchnica, 5 - żółtobrązowy piasek z gliną, 6 - szara próchnica z żółtym piaskiem, 7 - żółty piasek, 8 - ciemnoszara próchnica z bardzo drobnymi okruchami cegły i zaprawy' wapiennej, 9 - szarożółty piasek z okruchami cegły i zaprawy wapiennej,
runatna próchnica z piaskiem, okruchami cegły i zaprawy wapiennej, 11 - czarna spiaszczona próchnica z przewarstwieniami szarego piasku, węglami drzewnjmi i miałem polepy, 12 - żółty piasek z drobnymi okruchami cegły i zaprawy wapiennej, 13 - żółtobrązowa glina z wtrętami piasku, 1 4 - brunatna próchnica z piaskiem, okruchami cegły i zaprawy wapiennej, 15 - brązowy piasek z gliną, próchnicą, dużą ilością okruchów cegły i zaprawy wapiennej oraz polepy, 16 - żółta glina przemieszana z szarą próchnicą, śladami węgli drzewnych i zaprawy wapiennej, 17 - żółta glina, 18.~ ,Szar0Czarna Próchnlca z okruchami cegły i śladami zaprawy wapiennej, 19 - miał polepy, 20 - szaroczarna próchnica z drobnvmi okruchami cegły i sladann zaprawy wapiennej, 21 - beżowo-szarozielona glina z domieszką piasku, 22 - słabo wypalona polepa, 23 - żółto-szarozićlona glina z duży mi wtrętami próchnicy i siadami cegły, 24 - polepa, 25 - szaroczarna spiaszczona próchnica z domieszką spalenizny, okruchami cegły i zaprawy wapiennej, _ - polepa z żółtozieloną gliną, 27 - żółtozielona glina ze śladami polepy, 28 - szarożółty piasek z przewastwieniami bryłek zaprawy wapiennej w spągu, 29 - szary piasek z wtrętami zielonkawej gliny, okruchami cegły i zaprawy wapiennej oraz spalenizny w stropie, 30 - brązowoszary piasek z próchnicą, gliną, okruchami cegły i zaprawy wapiennej oraz węglami drzewnymi, 31 - sypki brązowy piasek z próchnicą, gliną, okruchami cegły i zaprawy wapiennej oraz węglami drzewnymi - zasypisko wkopu, 32 - żółty piasek z wtrętami szarej próchnicy - zasypisko wkopu, 33 - żółty piasek z wtrętami szarej próchnicy ze śladami cegły - zasypisko wkopu, 34 - spalenizna ze śladami polepy - zasypisko wkopu, 35 - żółtozielona glina zasypisko wkopu, 36 - szarobrunatna spiaszczona próchnica z wtrętami i przewarstwieniami cegły - zasypisko wkopu, 37 - brunatnoszara spiaszczona próchnica, z wtrętami i przewarstwieniami cegły - zasypisko wkopu, 38 - rumosz łamanego piaskowca, ułamków cegły, bryłek zaprawy wapiennej przemieszany z szarobrunatnym piaskiem, 39 - szarobrunatny piasek z rumoszem łamanego piaskowca, ułamków cegły i bryłek zaprawy
Ilustr. 5. Białaczów, stan. 3, gm. Białaczów. Wykop II - profile południowy, zachodni, północny, wschodni; przekrój X -X ’ ; rzut wykopu A, - mur z łamanego piaskowca i kamieni polnych spojonych zaprawą wapienną, A a - mur jak wyżej, pozbawiony lica, A 3 - węgary otworu okiennego pierwotnego w murze, wykonane z cegły sztrycharskiej łączonej zaprawą wapienną, A4 - nadproże otworu A 3 materiał jak w A 2, B, - mur z łamanego piaskowca łączonego zaprawą wapienną - wezgłowie sklepienia B 2, B2 - sklepienie z łamanego piaskowca i cegły sztrycharskiej, łączonych zaprawą wapienną, B, - zamurowanie otworu A3 w murze A, wykonane z cegły sztrycharskiej, łączonej zaprawą wapienną, 1 - żółty piasek - calec, 2 - żółty piasek z przemyciami szarobrązowej próchnicy, 3 - szarobrązowa próchnica - humus pierwotny, 4 - polepa, 5 - szaroczarna próchnica z wtrętami żółtej gliny, 6 - żółta glina z wtrętami szarej próchnicy, 7 - biały piasek, 8 -rozkruszona zaprawa wapienna, 9 - szarożółta próchnica z piaskiem, dużą ilością okruchów cegły i zaprawy wapiennej oraz śladami węgli drzewnych, 10 - biały piasek z wtrętami węgli drzewnych, 11 - węgle drzewne, 12 - brunatna gliniasta próchnica z okruchami cegły i zaprawy wapiennej oraz okrzeskami łamanego piaskowca, 13 - szara, silnie spiaszczona próchnica z domieszką gliny oraz nielicznymi okruchami cegły i węglami drzewnymi, 14 - zaprawa wapienna z nielicznymi okruchami cegły, 15 - szara silnie spiaszczona próchnica z nielicznymi okruchami cegły i węglami
nasypu ziemnego. Po stronie północnej profilu była to ciem noszara próchnica z bard zo drobnym i okrucham i cegły i zapraw y w apiennej (nr 8). W części południow ej odpow iadały jej w arstw y szarej próchnicy i żółtego piasku (nr 6 i 7), czarnej próchnicy z piaskiem , węglami drzew nym i i p o lep ą (nr 11) o raz żółtego piasku z o k ru c h am i cegły i zapraw y w apiennej (n r 12). Z omawianej fazy nieliczny m ateriał ruchom y pozyskano jedynie z warstwy 11. M iąższość tych w arstw w ahała się od kilku (8 i 12) d o 30 cm (7) N a w a r-stw ienia zalegające powyżej zw iązane były z niw elacją terenu pod budow ę m urow anego budynku. W części północnej były to w arstw y szarożółtego piasku (nr 9), brunatnej próchnicy z piaskiem przem ieszane z gruzem ceglanym i zapraw ą w apienną (10 i 14) o ra z żółtobrązow ej gliny z piaskiem (13). M iąższość ich nie przekraczała 20 cm. Po południow ej części profilu z tym i sekw encjam i m o żn a łączyć w arstw ę szarego piasku z zielonkaw ą gliną przem ieszaną z okrucham i cegieł i zapraw ą w apienną o raz ze spalenizną w stropie (nr 29), grubość jej wynosiła 30-40 cm. Z w arstw niwelacyjnych pozyskano dużą ilość przemieszanego m ateriału ruchom ego, głównie w postaci ułam ków naczyń glinianych.
Sekwencje zalegające powyżej zw iązane są z budow ą i użytkow aniem m urow anego dw oru. Po północnej stronie profilu kolejno są to: brązow y piasek z gliną, próchnicą, polepą i dużą ilością gruzu ceglanego (n r 15), żó łta glina przem ieszana z sza rą p ró ch n icą, śladam i węgli drzew nych i zapraw ą w apienną (nr 16), żółta glina (17), szaroczam a próchnica z drobnym gruzem ceglanym (18), m iał polepy (19), szaroczarna próch n ica z drobnym i okrucham i cegły i śladam i zapraw y wapiennej (20), beżow o-szarozielona glina z dom ieszką piasku (21), słabo w ypalona polepa (22), żółto-szaro-zielona glina z dużym i w trętam i próchnicy i śladam i cegły (23), p o lep a (24). W południow ej części p rofilu z om aw ian ą fazą łączyć należy w arstw ę brązow oszarego piasku przem ieszanego z gliną, próchnicą, d ro b n y m gruzem ceglanym i węglami drzewnym i (nr 30). M iąższość tych w arstw (z w yjątkiem
15 i 30) w ahała się w granicach kilkunastu centym etrów . M ateriał ruchom y najliczniej w ystąpił w w arstw ach 20 i 21 (98 i 125 zabytków ) i były to głównie ułam ki naczyń glinianych.
K olejne sekwencje odłożyły się podczas rozbudow y dw oru. W północnej części były to w arstw y o niewielkiej miąższości - po kilka, kilkanaście centym etrów , z których pozyskano dużą liczbę fragm entów naczyń glinianych i kafli płytow ych (tab. 1). Były to naw arstw ienia szaroczarnej spiaszczonej próchnicy z dom ieszką spalenizny, okrucham i cegły i zapraw y w apiennej (25), polepy z żółtozieloną gliną (26 i 27), szarożółtego piasku z przew ars- tw ieniam i bryłek zapraw y w apiennej w spągu (28). Z tą fazą w części południow ej zw iązane było zasypisko w kopu fundam entow ego m u ru A (na ilustr. 4). W skład tej w arstw y w chodził brązow y piasek z próchnicą, gliną, gruzem ceglanym i spalenizną (31). M ateriał ruchom y z niej w ydobyty to jedynie 13 fragm entów ceram iki naczyniowej.
T a b e l a 1 Charakterystyka liczbowa zabytków ruchomych
Wykop Warstwa Ceramika
naczyniowa
Kafle Zabytki
naczy-niowe płytowe szklane metalowe kości
40 - - - - - -39 20 - 7 - 3 -38 63 - 3 1 1 -37 585 4 - - 3 16 33-36 647 1 7 - 3 5 32 3 - - - - 1 31 13 - - - - -30 12 - - - - -29 453 - 1 - 3 44 28 106 3 32 - - -27 23 - - - - -26 114 2 115 - - -25 210 - - - 1 3
I
24 - - - - - -23 49 6 4 - 1 -22 - - - - - -21 117 3 1 - 1 3 20 92 - 2 - - 4 19 - - - - - -18 55 - - 1 3 7 16-17 - - - - - -15 36 - - - 1 -13-14 20 - - - - -12 - - - - - -11 15 - - - - — 10 190 - - - 1 21 6-9 - - - - - -5 21 - - - - -1-4 - - - - --Tabela 1 (cd.)
Wykop Warstwa Ceramika
naczyniowa
Kafle Zabytki
Destrukty kości
naczy-niowe płytowe szklane metalowe
I I powierzchnia 2 - - - 1 -16 17 1 - 106 -13-15 - - - - - -12 39 - - 2 - -7-11 — - - - - -6 1 - - - - -1-5 - - - - - -Odkrywka 3 19 - 10 1 - -Nadzór 1998 53 - - 17 - -Razem 2 975 20 224 128 22 104
W arstw y oznaczone jak o 32-37 stanowiły zasypisko w kopu fundam entow e-go m u ru В, był to żółty piasek, szara próchnica i żółtozielona glina przem ie-szane z ułam kam i cegły, spalenizną i polepą. P ozyskano z nich bard zo d u żą ilość zabytków ruchom ych, głównie ułam ków naczyń glinianych (tab. 1).
N aw arstw ienia przykryw ające układ stratygraficzny w ykopu 1 (nr 38 i 39) pow stały podczas destrukcji m urow anego budynku. W ich skład w chodziły szaro b ru n atn y piasek, rum osz łam anego piaskow ca i gruz ceglany. R uchom y m ateria ł z nich pozyskany stanow iły przede wszystkim ułam ki now ożytnych naczyń glinianych i przedm ioty współczesne.
H um us współczesny (szara próchnica) oznaczony ja k o 40 na ilustr. 4 nie dostarczył zabytków ruchom ych.
W ykop II pozw olił zaobserw ow ać sytuację stratygraficzną w ew nątrz b u d ynku m urow anego. N aw arstw ienia otrzym ały ciągłą num erację od 1 do 16 (ilustr. 5). W arstw y 1-3, pochodzenia n aturalnego, to kolejno: żółty piasek, żółty piasek z przem yciam i szarobrązow ej próchnicy, szaro b rązo w a próchnica. N a nich spoczywały warstwy będące poziom am i użytkow ym i pom ieszczenia, w którym założono w ykop. Były to polepa (4), szaroczarna p róchnica z w trętam i żółtej gliny (5), żó łta glina z w trętam i szarej próchnicy (6), biały piasek (7), rozkruszona zapraw a w apienna (8), szarożółta próchnica z piaskiem , dużą ilością okruchów cegły i zapraw y w apiennej o raz śladam i węgli drzew nych (9), biały piasek z w trętam i węgli drzew nych (10), węgle drzew ne (11) - będące reliktem spalonej drew nianej podłogi. Z w arstw tych pozyskano znikom ą liczbę zabytków ruchom ych.
In n y c h a ra k te r m iała w arstw a 12 (b ru n a tn a gliniasta próch n ica z o k ru -cham i cegły i zapraw y wapiennej o raz okrzeskam i łam anego piaskow ca) będąca zasypiskiem pachy sklepiennej pow stałej pom iędzy m urem dzielącym pom ieszczenia 3 i 5 (oznaczonym ja k o A n a ilustr. 5), a now opow stałym sklepieniem (oznaczonym ja k o В na ilustr. 5) w pom ieszczeniu 3. P ozyskano z niej stosunkow o dużo ułam ków ceramiki naczyniowej i dw a zabytki szklane.
W szystkie pozostałe sekwencje pow stały, kiedy d w ór nie był ju ż zam iesz-kiw any i służył ja k o lodow nia. Były to szara, silnie spiaszczona próchnica z dom ieszką gliny o raz nielicznymi okrucham i cegły i węglami drzew nym i (13), k tó ra w północnej partii w ykopu zniszczyła w spom niany wyżej poziom użytkow y, zapraw a w apienna z nielicznymi okrucham i cegły (14), szara, silnie spiaszczona próchnica z nielicznymi okrucham i cegły i śladam i węgli drzew nych (15). U kład stratygraficzny w ykopu II przykryw a w arstw a 16 (szara silnie spiaszczona próchnica z d u żą liczbę kam ieni polnych i blokam i łam anego piaskow ca). P ozyskano z niej d użą liczbę zabytków szklanych.
E ksplorację odkryw ki 1 prow adzono w obrębie bru n atn o szarej próchnicy stanow iącej w arstw ę hum usu współczesnego i przerw ano po odsłonięciu k o ro n y m uru.
O dkryw kę 2 tak że ek sp lo ro w an o d o p o zio m u k o ro n y m u ru . P race prow ad zo n o w obrębie szarej próchnicy przem ieszanej z d u żą liczbą kam ieni polnych i blokam i łam anego piaskow ca (znanej ja k o w arstw a 16 w ykopu II).
E ksploracja odkrywki 3 odbyw ała się w obrębie szarej próchnicy - hum usu w spółczesnego oraz zalegających poniżej w arstw zw iązanych z destru k cją dw oru, a składających się z łam anego piaskow ca, ułam ków cegły, bryłek zapraw y wapiennej przem ieszanych z szarobrunatnym piaskiem . Stw ierdzono, że w tym rejonie nie m a śladów m urow anego budynku.
R uchom ego m ateriału zabytkow ego dostarczyła tylko od k ry w k a 3 i były to ułam ki naczyń glinianych oraz zabytki szklane.
P o n a d to m o b ilia p o z y sk a n o w tra k c ie n a d z o ru p rz e p ro w a d z o n e g o w 1998 r. (tab. 1).
Podczas om awianych badań pozyskano łącznie 3473 zabytków ruchom ych. W iększość z nich (ok. 60% ) pochodziła z w arstw przem ieszanych. P o d d an o je analizie technologiczno-form alnej. Ł ącznie o p isan o grupy arte fa k tó w pochodzące z naw arstw ień składających się na poszczególne fazy użytkow ania kopca, m urow anego budynku oraz z w arstw zasypiskow ych. M eto d ę ta k ą o b ra n o ze względu na znaczne rozw arstw ienie układów stratygraficznych w w ykopach i m ożliw ość w ydzielenia w iększych je d n o ste k . N a to m ia st charak tery sty k ę ilościow ą zabytków pozyskanych z poszczególnych w arstw prezentuje tab ela 1.
N ajliczniejszą grupę m obiliów stanow iła ce ram ik a naczyniow a 2975 u łam ków . P o n ad 95% zb io ru w ydobyto z w ykopu I. U łam k i naczyń p o d d a n o analizie m ak ro sk o p o w ej, obserw ując stare, lekko oczyszczone
Udział procentowy ceramiki naczyniowej poszczególnych grup technologicznych Wykop Warstwa A В B/Db B/Dc С Db Dc E F 39 - 40 5 - 10 5 25 10 5 38 3,17 74,61 4,76 6,35 3,17 1,59 4,76 - 1,59 37 3,59 61,2 10,09 10,26 0,34 3,93 5,81 2,22 2,56 33-36 1,24 48,69 19,01 11,13 4,48 2 9,43 2,78 1Д4 32 33,33 33,33 - - - 3,33 - - -31 - 46,16 - 7,69 - 7,69 - 30,77 7,69 30 - 58,34 8,33 16,67 - 8,33 8,33 - -29 7,73 31,79 3,75 24,72 0,66 1,99 25,39 3,09 0,88
I
28 - 70,76 15,09 5,66 - 2,83 4,72 0,94 -27 - 65,22 4,35 13,04 - - 13,04 - 4,35 26 - 64,04 10,53 9,65 - 4,38 6,14 5,26 -25 - 82,68 - 7,14 0,48 2,86 1,43 4,28 0,95 24 - - - - - - - - -23 - 36,74 20,41 12,25 10,2 6,12 4,08 4,08 6,12 22 - - - - - - - - -21 1,71 39,22 8,55 21,37 2,56 5,13 13,67 2,56 5,13 20 1,09 67,32 8,69 10,87 1,09 4,35 3,26 2,17 1,09 19 - - - - - - - - -vO M u ro w a n y d w ór na k op cu w B ia ła cz o w ie k oło O p o c z n a ...Wykop Warstwa A В B/Db B/Dc С Db Dc E F
I
18 5,45 54,55 5,45 30,91 - - - 1,82 1,82 16-17 - - - - - - - - -15 - 22,22 - 50 - - 27,78 - -13-14 5 45 5 30 - - 15 - -12 - - - - - - - - -11 33,33 33,33 33,33 - - - - - -10 6,32 35,26 21,58 28,42 1,05 6,32 - 1,05 -6-9 - - - - - - - - -5 - 19,05 19,05 38,09 9,52 - 14,29 - -1-4 - - - - - - - --II
powierzchnia - 100 - - - - - - -16 - 29,42 23,53 11,76 - 11,76 - 23,53 -13-15 - - - - - - - - -12 - 71,79 7,69 2,57 2,57 2,57 7,69 - 5,12 7-11 - - - - - - - - -6 - 100 - - - - - - -1-5 - - - - - - - - -Odkrywka 3 - 5,26 47,37 10,53 - - - 5,26 15,79 15,79 Nadzór 1998 - - 7,55 39,62 - - 3,77 1,89 47,17-przełomy. Ponieważ fragm entaryczność zbioru była znaczna, ułam ki podzielono n a kategorie wielkościowe wg A. B uko33. A naliza form alno-technologiczna została ujęta tabelarycznie (choć tej partii opracow ania nie zam ierzam opublikow ać) na podstaw ie zm odyfiopublikow anego kw estionariusza A. H unicza34, w k tó -rym posługiw ano się term inologią zaproponow aną przez J. K ru p p ć 35, oraz dla poszczególnych gru p technologicznych oznaczeniam i według L. K a jz e ra 36. D odatkow o wprow adzono grupę (ponad 25% zbioru) B/D , k tó ra łączyła cechy w ypału w atm osferze zaaw ansow anej utleniającej i redukcyjnej. P odzielona została na dwie podgrupy B /D b - naczynia w ykonane z białych glin kaolinito- wych i B/Dc - z glin żelazistych. P ro d u k cja ta była przypadkow a, a ich duży udział obrazuje słabą jak o ść g arncarstw a w obrębie om aw ianego stanow iska.
C eram ikę naczyniową pozyskaną z pierw otnego nasypu kopca (w arstw a 5) zaliczono d o grup technologicznych B, B /D b, В/D c, C, Dc. Z ab y tk i te o prócz С i B /D b, wykazywały p odobieństw a składu m asy ceram icznej i sposobu form ow ania naczyń. W ykonane były z glin schudzanych przeważnie g ru b o ziarn isty m 37 tłuczniem dodaw anym w dużych lub średnich ilościach. F o rm o w an o je m eto d ą taśm ow o-ślizgow ą, o czym św iadczą ślady zlepienia taśm n a ściankach oraz podsypki na ułam kach den. F rag m en ty grupy B /D b w ykonane były z m asy schudzonej kom pozycją średnioziarnistego piasku i tłucznia. N ato m iast zabytki zaliczone d o grupy С wykazywały m ałą ilość dom ieszki w postaci d robnoziarnistego piasku. N a ściankach naczyń obu tych grup nie stw ierdzono śladów zlepienia taśm . U łam ki te (z w yjątkiem C) charakteryzow ały się niewłaściwym procesem wypału, o czym świadczyły w ielobarw ne przełom y. W obrębie tej w arstw y nie w yróżniono form naczyń.
Z fazy początkow ego użytkow ania kopca niew ielką liczbę ułam ków naczyń dostarczyła jedynie w arstw a 11. D o grupy A zaliczono grubościenne ułam ki w ykonane z glin żelazistych schudzonych gruboziarnistym tłuczniem . N a ich ściankach widoczne były w yraźne ślady zlepienia taśm . P ozostałe ułam ki należały do grup В i C. P od względem technologicznym odpow iadały one analogicznym naczyniom p o chodzącym z w arstw y 5. R ów nież ta w arstw a nie dostarczyła fragm entów nadających się do rekonstrukcji form .
33 A. Buko, Problemy analizy opisowej wyrobów garncarskich zachowanych fragmentarycznie, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” (dalej KHKM), 1979, t. 27, nr 2, s. 187-205; tenże, Ceramika wczesnopolska. Wprowadzenie do badań, Wrocław 1991, s. 235-244.
34 A. Hunicz, Studia z archeologii wczesnośredniowiecznego Lublina, Warszawa 1982 (przykład tabeli z zapisem cech technologicznych i morfologicznych ceramiki naczyniowej), s. 49.
35 J. Kruppć, Studia nad ceramiką X IV wieku ze Starego M iasta w Warszawie, Wrocław 1961, s. 38-40.
36 t.. Kajzer, Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z ,,wieży Karnkowskiego" zamku tv Raciążku, KHKM 1984, t. 34, nr 2, s. 202-203; tenże, W sprawie waloryzacji masowych zbiorów ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej, KHKM 1991, t. 39, nr 4, s. 467-484.
37 Dla omawianego zbioru ceramiki naczyniowej przyjęto następujące wielkości domieszki schudzającej: drobnoziarnista 0,1—0,4 mm; średnioziarmsta 0,5-0,9 mm; gruboziarnista 1 mm i większa.
Ilustr. 6. Białaczów, stan. 3, gm. Białaczów. Ceramika naczyniowa
1-3 - grupa technologiczna A, wykop I, warstwa 29; 4 - grupa technologiczna A, wykop 1, warstwa 10; 5, 6 - grupa technologiczna B, wykop I, warstwa 29; 7, 8 - grupa technologiczna
' /
' /
/ ) '
Ilustr. 7. Białaczów, stan. 3, gm. Białaczów. Ceramika naczyniowa
1, 2 - grupa technologiczna B, wykop I, warstwa 29; 3, 4 - grupa technologiczna B, wykop I, warstwa 10; 5 - grupa technologiczna B, wykop I, warstwa 37; 6, 7 - grupa technologiczna
N aw arstw ienia niwelacyjne tj. 10, 13-14 i 29 dostarczyły łącznie 633 ułam ki naczyń glinianych (w arstw a 9 nic zaw ierała zabytków ruchom ych). Był to m ateria ł znacznie przem ieszany. G ru p a A stanow iła łącznie ponad 7,5 /o. U łam ki te, w ykonane z glin żelazistych schudzonych gruboziarnistym tłuczniem , w ypalane były w atm osferze utleniającej w niskich tem peraturach. Czerepy przybierały barw ę b ru n a tn ą . W śród form w ydzielono garnki (ilustr. 6. 1, 2) i misy kuchenne (ilustr. 6: 3, 4) o kraw ędziach zaop atrzo n y ch we w rąb i okap. N iektóre z nich zdobione były ornam entem rytym i nakłuciam i. G ru p a В (łącznie ponad 30% ) była zróżnicow ana. Część naczyń w ykonano z m asy ceram icznej schudzonej g rubo i średnioziarnistym tłuczniem . N a ich ściankach widoczne były ślady zlepienia taśm , a na d nach podsypki. W śród lorm wydzielono garnki o długiej, cylindrycznej szyjce zdobione liną falistą i żłobkam i dookolnym i (ilustr. 6: 5). Pozostałe naczynia grupy В wykazywały najczęściej śred n io - i d ro b n o z ia rn istą dom ieszkę w p o staci kom pozycji piasku i tłucznia. N a ich ściankach nie zaobserw ow ano śladów zlepienia taśm , były więc toczone lub m ocno obtaczane. F o rm y tych naczyń to garnki o szyjce łagodnie przechodzącej w brzusiec i najw iększej jego w ydętości p rzypadającej ok. 2/3 w ysokości (ilustr. 7: 1, 2) o ra z m isy - m a k u try (ilustr. 6: 7, 8). N iektóre były zdobione ornam entem rytym . N aczynia grupy В/D c (ponad 27% ) technologicznie przypom inały grupę A, przy czym były w ypalane w wyższych tem p eratu rach (m iały pom arań czo w ą barw ę) oraz m ocniej je obtaczano, a wyraźne ślady tej czynności w idoczne były n a ich ściankach. G ru p y B /D b i D b (stanow iące łącznie niecałe 13% ) w ykonane były dość starannie, w m asie ceram icznej stw ierdzono obecność średnio- i drobnoziarnistej dom ieszki w postaci piasku. N aczynia te były toczone lub m o cn o o b taczan e. W śród form w y ró żn io n o g łęb o k ą m isę (ilustr. 8. 5). G ru p a D c (ponad 18%) była zróżnicow ana. Część ułam ków naw iązywała pod względem technologicznym d o naczyń B /D b i D b, pozostałe zbliżone były bardziej d o grup A i В/D c. F orm y jak ie w ydzielono to garnki 0 esow atych profilach i największej wydętości brzuśca przypadającej ok. 2/3 wysokości (ilustr. 9: 1, 2 ). C eram ika grupy С (niecały 1% ) charakteryzow ała się m asą ceram iczną sch u d z o n ą m ałą ilością d ro b n o z ia rn iste g o piasku 1 praw idłow ym procesem w ypalania. Nie w yróżniono tu żadnych form . N a niektórych ułam kach był starannie w ykonany o rn am en t polerow any (ilustr. 8: 9). G ru p a E - 2,5% - to naczynia szkliwione jed n o - lub o bustronnie. 1 rzew ażająca większość z nich w ykonana była z glin kaolinitow ych schu- dzanych drobnoziarnistym piaskiem . Część z nich była toczona, pozostałe form ow ane m eto d ą taśm ow o-ślizgow ą, gdyż n a niektórych dnach zao b ser-w oser-w ano ślady podsypki. Najczęściej spo ty k an ą barser-w ą szkliser-wa była zielona, rzadziej oliw kow a lu b brązow a. N aczynia w ypalano w zaaw ansow anej atm osferze utleniającej, sporadycznie redukcyjnej. D o grupy F (0,63% ) zaliczono naczynia krem ow e zdobione brunatno-czerw oną m alaturą. W m asie
ceram icznej zao b serw o w an o dom ieszkę d ro b n o z ia rn iste g o p iasku. Były one toczone lub m o cn o obtaczane. W grupach tych nie w yróżniono ża d -nych form .
W arstw y zw iązane z budow ą i użytkow aniem m u row anego dw o ru (15-24 i 30) dostarczyły 352 ułam ki ceram iki naczyniowej. G ru p a A stanow iła 1,7% . Pod względem kom pozycji m asy ceram icznej i sposobu form ow ania naczyń naw iązyw ała do analogicznych sk o ru p pozyskanych z faz starszych. Stw ierdzono jed n ak , że była o n a w ypalana w wyższych tem p eratu rach , poniew aż czerepy przybierały barw ę zbliżoną d o pom arańczow ej. C eram ik a В (praw ie 50% ), B /D b (ponad 9% ), B /D c ( p o n ad 2 2% ) i D c (p onad 6% ) stanow iła dość jednolity zespół. M asa ceram iczna schudzana była najczęściej średnio- lub d ro b n o z ia rn istą kom pozycją piasku i tłucznia, tylko w niewielu przy p ad k ach stw ierdzono ślady zlepienia taśm lub podsypki. Świadczy to o tym , że wiele z nich m ogło być form ow ane za p om ocą toczenia. Jak o ść w ypału tych naczyń nie była zbyt dobra. G ru p a С stanow iła ponad 2,5% . Były to cienkościenne ułam ki charakteryzujące się znikom ą ilością dom ieszki schudzającej w m asie ceram icznej. N aczynia te były toczone ew entualnie b ard zo m o cn o o b tacz an e, d o b rz e w ypalone. U łam ki D b (praw ie 4 % ) rów nież pochodziły z okazów sta ra n n ie w y konanych, p o d o b n y c h pod względem kom pozycji m asy ceram icznej i sposobu form ow ania naczyń do ceram iki C. G ru p a E (2,5% ) i F (ok. 3% ) technologicznie odpow iadały analogicznym ułam kom pozyskanym z w arstw 10, 13-14 i 29, z tą różnicą, że w om aw ianych poziom ach tylko sporadycznie w ystąpiły okazy ze śladam i w skazującym i na form ow anie ich m eto d ą taśm ow o-ślizgow ą. F o rm y w yróż-n io yróż-n o tylko w obrębie grup techyróż-nologiczyróż-nych В i D c (ilustr. 8: 3, 10, 11). O prócz pow szechnie spotykanych garnków i m is w yróżniono m ałe garnuszki (grupa B), k tó re za względu n a swoje rozm iary nie spełniały funkcji naczyń kuchennych (ilustr. 8: 1, 2).
Sekwencje pow stałe podczas rozbudow y m urow anego b u d ynku (25-28) łącznie dostarczyły 453 ułam ków naczyń glinianych. N aczynia poszczególnych g rup w ykazują znaczne p odobieństw a technologiczno-form alne d o analogicz-nych zespołów pozyskaanalogicz-nych z naw arstw ień (15-23 i 30). N ieco inaczej prz ed staw ia się u d ział p rocentow y grup. C era m ik a A w ogóle tu nie w ystępuje, В stanow i praw ie 75% , pozostałe 25% rozbite jest n a B /D b, В/D c, C, D b , Dc, E i F. N a uw agę zasługują ułam ki zaliczone d o grupy E, gdyż n a ich podstaw ie u dało się częściowo zreko n stru o w ać form y tych naczyń. T ak więc w yróżniono fragm ent d zb a n a zdobionego ornam entem radełkow ym lub też stem pelkow ym (ilustr. 9: 10) o raz m isy kuchenne (ilustr. 9: 3, 4).
N ieliczna ceram ika naczyniow a w ydobyta z w kopu fundam entow ego m u ru A (w arstw a 31) reprezentow ana była przez grupy B, В/D c, D b, E i F. N a uwagę zasługuje tu jedynie fragm ent półm ajolikow ego talerza (grupa F).
B
\
Ilustr. 8. Białaczów, stan. 3, gm. Białaczów. Ceramika naczyniowa
1-3 - grupa technologiczna B, wykop I, warstwa 21; 4, 6 - grupa technologiczna B/D , wykop 1, warstwa 37; 5 - grupa technologiczna B/D, wykop I, warstwa 10; 7, 8 - grupa technologiczna C, wykop I, warstwa 33-36; 9 - grupa technologiczna C, wykop I, warstwa 29; 10, 11 - grupa
ч
10
11
7 Я Г 12
Ilustr. 9. Białaczów, stan. 3, gm. Białaczów. Ceramika naczyniowa
1, 2 - grupa technologiczna Dc, wykop I, warstwa 29; 3, 4, 10 - grupa technologiczna E, wykop I warstwa 25; 5-9 - grupa technologiczna E, nadzór archeologiczny; 11, 12 - grupa
Naczynie to było w ykonane z gliny żelazistej, schudzonej drobno ziarn isty m piaskiem . N a w arstw ie p obiały n am alo w an y był żółto-zielononiebieski m otyw kw iatow y. I alerz ten był w ypalony w zaaw ansow anej atm osferze utleniającej. Pozostałe naczynia zbliżone były pod względem tcchnologiczno- form alnym do zabytków w ydobytych z w arstw 15-30.
Z zsypiska w kopu fundam entow ego m u ru В (w arstw y 32-37) pozyskano łącznie 1235 fragm entów naczyn glinianych. Z biór ten był bardzo przemieszany i przypadkow y. W ystępow ała tu ceram ika zaliczana d o w szystkich grup. Technologicznie m ateriał ten odpow iadał naczyniom spotykanym we wszys-tkich w arstw ach kopca. W iększą w artość poznaw czą m iały w ieloelem entow e ułam ki, k tóre posłużyły do analizy form alnej. N a szczególną uwagę zasługują fragm enty C i F, gdyż dotychczas nie określono żadnych form w obrębie tych zespołów . T ak więc udało się wydzielić m ały garnek lub dzbanek należący d o grupy С (ilustr. 8: 7) oraz krem ow e garnki zdobione b ru n a t- noczerw oną m a la tu rą (ilustr. 9: — tabl. IV: 11, 12). F o rm y zrek o n stru o w an o także w obrębie innych grup technologicznych - B, B/D i Dc. Były to n aczynia kuch en n e znane ju ż z w arstw opisanych pow yżej, tj. garnki 0 największej wydętości brzuśca przypadającej ok. 2/3 wysokości naczynia (ilustr. 7: 5; ilustr. 8: 4, 6) i głębokie m isy - m ak u try (ilustr. 7: 6, 7). N iektóre okazy były zdobione, najczęściej ornam entem rytym w postaci żłobków dookolnych.
C eram ika naczyniow a pozyskana z w arstw 38 i 39 nie przedstaw iała większej w artości poznawczej. Był to zbiór przypadkow y, znacznie ro z d ro b -niony, przem ieszany z przedm iotam i współczesnym i. Z aznaczyć w ypada, że najw iększy udział procentow y m iała tu grupa В (łącznie praw ie 70% ), k tó ra c h a ra k te ry z o w a ła się dom ieszką średnio ziarn isteg o p iask u z niew ielkim dodatkiem tłucznia. U łam ki w większości pochodziły z naczyń p ra w d o p o d o b -nie toczonych, w ielobarw ne przełom y wskazywały n a -niewłaściwy proces w ypału. P ozostała część zbioru składała się z ułam ków gru p A -F .
W ykop II dostarczył niewielkiej ilości ceram iki naczyniow ej. W arstw a 6 była pierw szą, z której w ydobyto zabytki ruchom e. Był to niewielki ułam ek naczynia grupy B, charakteryzujący się średnioziarnistą dom ieszką schudzającą w postaci piasku i tłucznia. P osiadał w ielobarw ny przełom 1 p raw d o p o d o b n ie był toczony.
Z w arstw y 12 pozyskano 39 ułam ków należących d o wszystkich grup technologicznych z wyjątkiem E. C eram ika В w ystąpiła tu najliczniej (praw ie 72% ). Ułamki grup B, B/D i D c stanowiły jednolitą pod względem technologi-cznym grupę charakteryzującą się średnioziarnistą dom ieszką piasku przem ie-szanego z tłuczniem i niezbyt dobrym wypałem. Z kolei fragm enty grup C, D b i F wykazywały d ro b n o ziarn istą dom ieszkę piasku i d o b ry wypał. N a ułam -kach pochodzących z tej w arstw y nie stw ierdzono śladów zlepienia taśm . Z naczne rozdrobnienie m ateriału nie pozw oliło n a opisanie form naczyń.
C eram ika naczyniow a z w arstw y 16 (17 ułam ków ) zaliczona zo stała do grup B, B /D b, В/D c, D b i E; wykazuje znaczne p o dobieństw a d o zbioru pochodzącego z w arstw y 12.
Z pow ierzchni w ykopu II pozyskano dw a ułam ki grupy B.
M ateriał wydobyty podczas eksploracji odkryw ki 3 (podobnie ja k z w arstw 38 i 39 w ykopu I) był bardzo ro zdrobniony, przem ieszany i przypadkow y. Stanowiły go ułam ki zaliczone do gru p A , B, B /D b, Dc, E , F.
Podczas n a d z o ru archeologicznego pozy sk an o 53 frag m en ty naczyń glinianych. Z aliczono je do pięciu grup technologicznych (B, B /D b, D b, Dc, E). Z om aw ianego zbioru n a bliższą uw agę zasługuje najliczniejsza ce ram ik a E. C zęść tych naczyń w y k o n a n a była z glin kao lin ito w y ch , schudzonych d robnoziarnistym piaskiem . W śród form w yróżniono garnki zdobione radełkiem (ilustr. 9: 5), misy o raz talerze (ilustr. 9: 9). Pozostałe naczynia tej grupy - patelnie-trójnogi (ilustr. 9; 6, 7) - w y konano z glin żelazistych schudzonych gruboziarnistym tłuczniem. T aki skład m asy ceram icz-nej w ynikał z przeznaczenia tych naczyń.
K olejnym pod względem liczebności był zbiór kafli piecow ych, liczący 244 fragm enty. W yróżniono dw a podstaw ow e typy: naczyniow e i płytowe. Podobnie jak ceram ikę naczyniową, kafle opracow ano m etodą m akroskopow ą. A nalizę tech n o lo g icz n o -fo rm a ln ą p rz ep ro w a d zo n o na zm odyfikow anych tabelach opracow anych przez M . D ą b ro w sk ą 38, w któ ry ch posługiw ano się term inologią zap ro p o n o w an ą przez J. K ru p p ć i M . D ą b ro w sk ą 39.
Z b ió r kafli naczyniow ych liczący 20 fragm entów , p o zyskano z górnych naw arstw ień w ykopu 1 o raz z w kopu fundam entow ego m u ru В. T ylko jeden ułam ek pochodził z w arstw y 16 w ykopu II. O m aw iany zbiór był je d n o ro d n y pod względem technologicznym , a form y udało się o k reślić ty lk o na podstaw ie fragm entów w ydobytych z w arstw zasypiskow ych. D latego kafle te om ów iono łącznie. W ykonano je z glin żelazistych. D om ieszkę schudzającą stanow ił piasek lub kom pozycja piasku i tłucznia o średniej lub grubej gra n u la cji40. D o d a w a n o ją w przew ażnie dużej ilości. P ra w d o p o d o b n ie wszystkie fragm enty pochodziły z okazów toczonych. W ypalano je w zaaw an-sow anej atm osferze utleniającej.
A naliza fo rm aln a kafli garnkow ych była u tru d n io n a ze względu n a stan zachow ania zabytków . W zbiorze były okazy o otw orach okrągłych (ilustr. 10: 1, 3) i kw adratow ych (ilustr. 10: 2, 4), część m ogła pochodzić od kafli m iskow ych. N ie były one polew ane ani zdobione.
38 M. Dąbrowska, Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, Wrocław 1987, karla opisu analitycznego: kafle formowane na kole garncarskim, kafle formowane w matrycach, s. 40, 41.
3e Tamże, s. 39-51; J. Kruppé, Garncarstwo warszawskie w wiekach XIV-XV, Wrocław 1967, s. 240-241.
40 Wielkości domieszki schudzającej dla kafli przyjęto takie same jak dla ceramiki naczyniowej, por. przyp. 37.
Ilustr. 10. Białaczów, stan. 3, gm. Białaczów
1-4 - kalle naczyniowe, wykop I, warstwy 33-36; 5, 6 - kafle płytowe, wykop I warstwy 38-39; 7 - kafle płytowe, wykop I, warstwa 26; 8, 12 - zabytki szklane, nadzór archeologiczny; 9 - gomółka, wykop I, warstwa 38; 10, 11, 13-16 - zabytki szklane wykop II, warstwa 16; 17 - naparstek metalowy, wykop I, warstwa 10; 18-20 - zabytki metalowe, wykop I, warstwa 37
* ' 7
19Z b ió r kafli płytow ych liczył 224 fragm enty. W iększość pozyskano z wy-k o p u I.
Z w arstw 20, 21, 23 i 29 o raz z w kopu fundam entow ego m u ru В p o -zyskano pojedyncze, d robne ułam ki k o m ó r w ykonane z glin żelazistych schudzonych gruboziarnistym piaskiem i charakteryzujących się dobrym wypałem .
W iększość kafli w ydobyto z w arstw 26 (155 fragm entów ) i 28 (32 fragm enty). Z b ió r ten om ów iono łącznie, gdyż w arstw y z któ ry ch pochodzi należą do jednego poziom u użytkowego kopca. W ykonano je z glin żelazistych Dom ieszkę schudzajacą prawie wyłącznie stanowił średnio- lub gruboziarnisty piasek, d odaw any w dużych i średnich ilościach. W ypalane były w zaaw a n -sowanej atm osferze utleniającej. Jak o ść w ypału była d o b ra , gdyż większość przełom ów była jed n o b arw n a. K om ory kafli najpraw d o p o d o b n iej wszystkie były otw arte. Ich kraw ędzie ukształtow ane były na I, II, III sposób opisany przez M . D ą b ro w sk ą41. K ą t nachylenia ścianek w sto su n k u d o płaszczyzny lica wynosił około 45 stopni. W m iejscu połączenia kom o ry z licem dość często znajdow ał się w zm acniający wałek gliny. Lica kafli należały do płaskich, zdobione były techniką płytkiego reliefu. N a płaszczyznach zw ró-conych d o w nętrza pieca w idoczne były ślady zagładzania. N ajliczniejszą grupę stanow iły tu kafle polew ane wielobarw nym (biało-niebiesko-żółto- zielonym ) szkliwem. N a ich licach widniały kontynuacyjne m otyw y roślinne (ilustr. 10: 7). P o n ad to wystąpiły tu kafle ze szkliwem zielonym i oliwkowym , ale ze względu na stan ich zachow ania nie było m ożliwe odczytanie treści przedstaw ień n a licach.
Z w arstw 38 i 39 łącznie pozyskano 10 zabytków tej grupy. Były one bardzo p o dobne pod względem technologii w ykonania do kafli opisanych powyżej. W iększość z nich polew ana była zielonym szkliwem, a n a licach widoczny był ornam ent kontynuacyjny (ilustr. 10: 6). Jeden z nich polew any był żółtą polewą, a jego lico zdobione było m otywem roślinno-geom etrycznym (ilustr. 10: 5).
K afle pozyskane z odkryw ki 3 naw iązują pod względem technologii w ykonania i zdobnictw a d o opisanych powyżej.
R easum ując stw ierdzono, że om aw iany zbiór kafli był dość jednolity technologicznie, a przedstaw ienia n a licach mieściły się w stylistyce barokow ej i należały d o czw artego okresu zdobnictw a w yróżnionego przez M . D ą b -ro w sk ą42.
Z abytki szklane stanow ią kolejną co do wielkości grupę artefak tó w (128 fragm entów ). A nalizę najliczniejszego zespołu, tzw. szkła zasobow ego ujęto
41 M. Dąbrowska, Kafle..., s. 71.
42 Tamże, s. 133-134; L. Kajzer, Przyczynek do chronologii kafli piecowych z obszaru Polski, KHKM 1987, t. 35, nr 4, s. 694-703.
tabelarycznie, wzorem opracow ania szkła naczyniow ego z klaszto ru oo. D om in ik an ó w w Brześciu K ujaw skim 43. P ozostałe zabytki opisano, a analizę m orfologiczną d o k o n a n o n a podstaw ie o p racow ania J. O lczaka44.
W ykop I dostarczył tylko dw a zabytki szklane. Z w arstw y 18 pochodzi bard zo słabo zachow any ułam ek gom ółki lub krążka. N ie dało się zm ierzyć jego średnicy. Niem ożliwe było też opisanie m orfologii szkła, gdyż było m ocno skorodow ane.
P odobny zabytek pozyskano z w arstw y 38. Był to ułam ek szklanej gom ółki (ilustr. 10: 9) o średnicy 10 cm. W ykonany był ze szkła zielon-kaw ego o dość słabej przeźroczystości i dużej zaw artości drobnych pęcherzy gazowych.
D u ż ą liczbę zabytków szklanych w ydobyto z w ykopu II. W arstw a 12 dostarczyła dw a d ro b n e ułam ki stopki kielicha lub szklanicy. W y k o n an a była ze zwiniętej spiralnie nici szklanej o średnicy ок. 1 m m . O w ym iarach tego zabytku i m orfologii szkła nic nie m o żn a powiedzieć ze względu na stan zachow ania.
Z w arstw y 16 pozyskano 106 zabytków . W szystkie były fragm entam i szklanych naczyń zasobow ych. N a podstaw ie większych ułam ków w yróż-nio n o dwie form y: butelki i gąsiory. Butelki podzielono na dw a typy: 0 korpusie okrągłym i kw adratow ym w przekroju poprzecznym (ilustr. 10: 12, 14). D n a butelek były wysklepione, a w części środkow ej znajdow ały się ślady po przylepiaku. Szyje butelek były cylindryczne lub zwężały się ku górze. P od wylewem znajdow ała się taśm a szklana (ilustr. 10: 10, 11). Z om aw ianej w arstw y znane były także baniaste i cylindryczne korp u sy gąsiorów (ilustr. 10: 15, 16). W większości p rz y p ad k ó w m ożliw e było określenie m orfologii szkła. Posiadało ono barw ę zieloną lub zielonkaw ą, przy czym najwyższy stopień przejrzystości i klarow ności w ykazyw ało szkło zielone.
Jeden d ro b n y fragm ent cylindrycznego korp u su butelki pozyskano z o d -kryw ki 3. W ykonany był z zielonkaw ego szkła o m ałej przeźroczystości 1 dość dużej zaw artości soczew kow atych pęcherzy gazowych.
N a d z ó r archeologiczny przep ro w ad zo n y w ro k u 1998 d o starc zy ł 17 zabytków szklanych. Jednym z nich był fragm ent górnej części szklanicy zdobionej listw ą szklaną (ilustr. 10: 8). Z e względu n a silne skorodow anie szkła nie m o żn a było określić jego m orfologii. P o zo stałe o kazy były ułam kam i naczyń zasobow ych (ilustr. 10: 13), odpow iadających zarów no
43 A. Andrzejewska, Szkło naczyniowe z klasztoru oo. Dominikanów w Brześciu Kujawskim, woj. włocławskie, „Acta Universitatis Lodziensis” 1996, Folia archaeologica, t. 20, s. 123-135.
44 J. Olczak, Analiza naczyń szklanych, [w:] Materiały sprawozdawcze z badań zespołu pobenedyktyńskiego w Mogilnie, z. 1, „Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków” 1978, ser. B, t. 52, s. 146-147.
