R O C Z N IK I H U M A N I S T Y C Z N E T o m LI, ze sz yt 6 - 200 3
BEATA KUŁAK.
OBOCZNE FORMY ZAIMKÓW MÓJ, TWÓJ, SWÓJ
WE FRAZEOLOGII MICKIEWICZOWSKIEJ
I. W P R O W A D Z E N IE
Formy oboczne zaim ków dzierżaw czych mój, twój, sw ój to form y pełne (nie ściągnięte), np. mojego, swoją, i skrócone (ściągnięte), np. m ego, swą. Form ścią gniętych używa się rzadziej niż pełnych; przyczyny ich użycia m ogą być różne, przeważnie trudno je wskazać. W opracow aniach językoznaw czych, gram atykach czy słownikach znajdujem y na ten tem at jed y n ie w zm ianki oparte raczej na ob serwacji niż na analizie. M ożna je sprow adzić do następujących uogólnień:
1. W pozycji akcentowanej używa się form pełnych, form ściągniętych - w y łącznie w pozycji nieakcentowanej; formy ściągnięte m ają charakter książkow y .
2. Formy nieściągnięte są neutralne, m ogą być używ ane zaw sze, tzn. w języku pisanym i m ówionym"
3. Formy ściągnięte są ograniczone do stylów języ k a pisanego, są nacechow a ne stylistycznie (podniosłe) i należy je stosow ać z um iarem 3.
M gr B e a t a K u l a k - asystent K atedry Języka P olskiego K U L; a d res do k o resp o n d en c ji: In stytut F ilologii P olskiej KU L, K a ted ra Jęz y k a P o lsk ieg o , A l. R acław ic k ie 14, 2 0 -9 5 0 L ublin.
1 S ło w n ik p o p ra w n ej p o lszc zy zn y , red. W. D oroszew ski, W arszaw a 1980, s. 352 [m ój), 802 (rvł’ó/), 741 (swój).
2 D. B u 1 1 e r. H. K u r k o w s k a , H. S a t k i e w i c z , K u ltu ra ję z y k a po lskieg o . Z a g adnienia p o p ra w n o ści g ram atycznej, t. I, W arszaw a 1986, s. 268.
Uwagi te - naw et jeśli są trafne - powinny być poparte dokładniejszym i bada niam i. Pełny ogląd tego zagadnienia to analiza uw zględniająca zróżnicowanie form i zaim ków w ujęciu historycznym i synchronicznym .
Zaim ek dzierżaw czy może też być składnikiem , przew ażnie w ustalonej for mie, zw iązku frazeologicznego, i to będzie przedm iotem niniejszego omówienia. C elem artykułu je st pokazanie, w jakich zw iązkach frazeologicznych w utworach A dam a M ickiew icza znajdują się zaimki dzierżaw cze mój, twój, sw ój, oraz próba odpow iedzi na pytanie, od czego zależy użycie w tych zw iązkach długich lub krótkich form zaim ków 4.
II. U W A G I M E T O D O L O G IC ZN E
Przystępując do analizy interesującego mnie zagadnienia, nie można pominąć istotnych kwestii m etodologicznych, zwłaszcza że w czasie ekscerpowania mate riału nie obeszło się bez kłopotów. Chodzi tu o ustosunkowanie się do koncepcji frazeologii przyjętej w Słowniku język a A dam a Mickiewicza, będącego źródłem badania5, oraz o uściślenie terminu zw iązek frazeologiczny. Autorzy SJAM odwo łali się do klasyfikacji frazeologizm ów wprowadzonej przez S. Skorupkę6, w której podstaw ą rozróżnień zw iązków wyrazowych są dwa kryteria: formalne (stąd po dział na w yrażenia, zwroty i frazy) oraz sem antyczne (podział na połączenia stałe, łączliw e i luźne). W takim ujęciu frazeologię rozumie się bardzo szeroko, czemu dał w yraz sam autor koncepcji, pisząc we wstępie do swojego słownika, że „nie ma być tylko suchym rejestrem utartych wyrażeń i zwrotów, m a on być inwentarzem obrazującym raczej sposoby w yrażania się, a więc zawierającym również i nieco luźniejsze, zw ykle przenośne konstrukcje frazeologiczne i składniowe oraz że za sadniczym celem słownika je st zebranie i pokazanie możliwie wszystkich związków
wyrazowych, w ystępujących najczęściej w języku polskim ” [podkr. moje - B. K |7.
Tak też potraktow ano frazeologię w SJAM: „Bogata część frazeologiczna jest z jednej strony ilustracją utartej frazeologii języka poety zaczerpniętej ju ż to z języka
4 Por. m ój artykuł: F o rm y d ługie i krótkie za im k ó w d zierża w czych mój, twój, swój w język u
A d a m a M ickiew icza , JP 78( 1995) nr 5, 373-381. .leden z w n iosków d otyczących jęz y k a A. M ickie
w icza był następ u jący : „zaim ek sw ó j m a najw ięcej krótkich form w sto su n k u d o ogólnej liczby użyć i częściej w y stęp u je w zw iązk ach frazeo lo g iczn y ch ’".
5 S ło w n ik ję z y k a A d a m a M ickiew icza , red. K. Górski i S H rabec, t. 1-X. W rocław 1962- (dalej skrót: SJA M ).
6 H. K u r k o w s k a, S. S k o r u p k a , S tylistyka polska. Z a r y s, wyd. 5 z uzup., W arszaw a 2001, s. 151-160; S. S k o r u p k a. S ło w n ik fr a ze o lo g ic zn y ję z y k a p o ls k ie g o , t. I-II, W arszaw a 1967. s. 6-7.
ogólnonarodowego, ju ż to ludowego, z drugiej strony, przez opozycję, rzuca świa tło na jego frazeologię indywidualną, pozwalając ocenić jej świeżość i kunszt’’' Autorzy słownika co prawda zastrzegają się, że do zw iązków frazeologicznych zakwalifikowali „utarte lub względnie utarte, skostniałe połączenia frazeologiczne, nie uwzględniając przy tym połączeń luźnych i doraźnych ', nie m ożna jednak nie zauważyć, że dla dzisiejszego badacza jest tam w iele właśnie tych ostatnich. Niech za przykład posłużą same wyrażenia, bez kontekstów, nie potw ierdzające zleksyka-
lizowanego znaczenia podanych połączeń (po haśle liczba wystąpień):
na m (oj)e (nie)szczęście 2 na m oje barki 1
u nóg tw oich 2 w sw o ją drogę, stronę 4 w ediug woli sw ojej 1
spełnienie pow inności sw ojej 1 ze sw ojej w iny 1.
Od początku badań nad frazeologią na plan pierwszy w ysuw ała się kwestia istoty frazeologizm u10. Nie wchodząc w szczegółowe analizy oraz biorąc pod uwa gę najnowsze omówienia, można dziś przyjąć, że związki frazeologiczne, w odróż nieniu od innych połączeń wyrazowych, cechują się „nienaruszalnością” składni ków: nie są „ulotne”, są natomiast utrwalone w tradycji językow ej i nawet ich ewentualna wariancja pozwala je odnieść do jakiejś postaci wyjściowej. Tych w a runków często nie spełniają przytoczone przez słownik przykłady uwzględnione jako frazeologiczne. Nie można się więc zdecydować na w łączenie do związków frazeologicznych wszystkich połączeń wyrazowych, w yróżnionych w słowniku, nie można też połączeń stałych i luźnych poddawać takiej samej analizie jakościow ej. Akceptując więc wyszczególnione przez słownik typy jed no stek frazeologicznych, takich jak: przysłowia, wyrażenia, w yrażenia porów naw cze, zwroty, zwroty po równawcze, frazy, szeregi, zestawienia, bada się związki o dużym stopniu łączliwo- ści, z pom inięciem połączeń luźnych. Te połączenia doraźne, zanotow ane przez słownik, m ają jednak znaczenie ze względów statystycznych: wśród prezentowa nych zw iązków frazeologicznych najliczniejszą grupę połączeń luźnych stanow ią te z zaim kiem mój-, z zaimkiem swój jest ich zaledwie kilka. Odw rotnie natomiast przy połączeniach utartych: najwięcej jest związków stałych z zaim kiem swój.
r SJA M , s. XIII.
9 T am że. s. XV II. 10 Por. B ibliografię.
11!. A N A L I Z A M A T E R I A Ł U
Jeśli - ja k zaznaczono powyżej - związki frazeologiczne cechują się stabilno ścią, to dla om aw ianych tu zaim ków dzierżaw czych jak o składników tych zw iąz ków da się ustalić schem at łączliw ości leksykalnej". W takim schem acie można w ypełniać puste m iejsca różnymi zaim kam i, np. w połączeniu
m oja noga nie postanie
co odnosi się do schematu:
c z y j a ś noga nie postanie
m ożna w m iejsce czyjaś podstaw iać inne zaimki, takie ja k twoja, jego, jej, ich itd. Znaczy to, że zaim ek dzierżaw czy, rozum iany jak o zbiór leksem ów, je st w ym ien nym kom ponentem w zw iązku frazeologicznym . Z asada ta jed nak w minimalnym stopniu dotyczy zaim ka swój. M ożna bowiem, stosując przykładow o schemat w
czyim ś przeko n a n iu ‘w edług czyjego prześw iadczenia, opinii, poglądu’ powie
dzieć: w m oim przekonaniu i w twoim przekonaniu, ale: w je g o przekonaniu. M a my tu zm ianę leksykalną, co w skazuje na odrębność i specyfikę zaim ka swój w stosunku do m ó j i twój. M oże też być odwrotnie: są takie związki frazeologiczne, które stanow ią schem at bez tzw. pustych m iejsc, np. być nie w sw oim sosie. Nie m ożna tu podstaw ić nie tylko innego zaim ka dzierżaw czego, ale żadnego innego wyrazu, bo zw rot ten przestanie mieć znaczenie m etaforyczne, nie będzie ju ż frazeologizm em . Pom ijając jed n ak bardzo szczegółow e roztrząsania, można do konać podziału frazeologizm ów w ystępujących w język u A. M ickiew icza na:
1. te, które m ają w ym ienny kom ponent zaim kow y (są odpowiednikam i skła dniow ym i jak ieg o ś schem atu), np. po lecać się czyjejś łasce;
2. te, w których nie m ożna w ym ienić kom ponentu, choć m ożna dopuścić pew ne m odyfikacje, np. syntaktyczne (przestaw ienie szyku), um otyw ow ane typem tekstu (poezja), np. sw ojego dop nie12;
3. te, które są nienaruszalne pod każdym w zględem , np. sw oją drogą.
! 1 O dw ołuję się tu do prac S. Bąby: Twardy orzech do zgryzienia, czyli o popraw ności frazeologicz
nej. Poznań 1986, s. 18-19; Innow acje frazeologiczne współczesnej polszczyzny. Poznań 1989, s. 20-46.
M ateriał je st ułożony następująco: najpierw om aw ia się zw iązki frazeologicz ne z zaim kam i mój, twój, sw ój w form ie nieściągniętej, następnie z postaciami obocznymi, na końcu z formami ściągniętymi. O sobno badane są frazeologizm y z zaimkami dzierżaw czym i w funkcji rzeczownika. Po haśle podano liczbę w ystą pień, przykłady i skróty źródeł według SJAM:
I. P O Ł Ą C Z E N I A W Y R A Z O W E ,
W K T Ó R Y C H Z A I M K I W Y S T Ą P I Ł Y T Y L K O W F O R M I E D Ł U G I E J
a) dwusylabowej
m ój
m oim zdaniem 5: a które są zdaniem m oim [A: m oiem ] najcudow niejsze. L2 222;
(na m ój koszt), na m oim koszcie, m oim kosztem 5: aby zro b ił m oim ko sztem trzy portrety. L I 348;
Kasa nieco zap o m o g ła się. bo dotąd garstka była na m oim koszcie. L3 184;
po m oim trupie I : Po m oim chyba tru p ie pójdzie do ołtarza. PT X II 444;
p o d b o kiem m oim = przy innie 1: trud mój p o w ię k szy łeś, p o b u d z ając o p ó r pod bo k iem m oim .
L3 141;
(mój adres), p o d m oim a dresem 21: Posyłam w tw ojej k opercie listy z L u b lin a do N ufra, pod m oim adresem tu przesłane. L I 218; Jeśliby list znalazł się. w ykup go i poszlij pod m oim adresem do M oguncji. L2 526;
tf m oim imieniu, m oim im ieniem 11: List ten, titulo do H ieronim a, przeczytasz w czasie uczty i uści-śniesz go m oim imieniem . LI 44; Żadnych obietnic w m oim im ieniu czynić nie podobna. LI 365; w m oim przeko n a n iu 5: Sejm zapew ne czyni rozsądnie, ale w p rzek o n an iu m oim niepolitycznie. O projekcie 85-6; Pow iem po ziem sku, że to je s t w m oim p rz ek o n an iu n ajw ięk szy filozof. L2 417; (mój interes), w m o im interesie 12: W liście z m iesiąca m arca br. d o n io słeś mi. S zanow ny Panie. o staraniach, które łaskaw ie o biecałeś p rzedsiębrać w m oim interesie zap isó w pani M arły. L3 409;
m oja noga nie p o sta n ie 2: odtąd m oja noga / Tam nie postanie. PT VI 128-9;
m oja rzecz 8: M o ja rzecz scyzorykiem w yrzynać - K ropidłem . P T VIII 309; nie m oja rzecz spraw ę
roztrząsać. PT VIII 746;
m oja w tym g ło w a 1: M oia w tem głow a. G 709;
być w m ojej sile 1: K ierunek głów ny w tej chw ili ująć nie jest w m ojej sile. L3 223;
w edług m ojej opin ii I : W edług mojej opinii pow inno to być w szystko w edycji um ieszczono. LI 58; być n a d m oc moją 1; a za się przecz w ym agasz co iest nad m oc ntoię? Ż y w iła 95;
być n a d m oje siły 1; sądy zniknęły i żądza braterstw a zajęła się, je s t nad m oje siły. L3 329; w paść w m oje ręce 1: N iech pow iem jakim trafem w padła w m oje ręcę [sic!]. P T IX 148; p isa ć na m oje ręce 3: Do W ilna p isz na m oje ręce volanti sigillo. L I 122;
przesłać, p rzysła ć na m oje ręce 2: B ądź tedy łaskaw przysłać na m oje ręce do Paryża listy. L3 417; w m oich oczach = m oim zdaniem , w edług m nie 2: bardzo ładna, a p rzynajm niej w m oich oczach.
LI 75;
ile sil m oich 1: którym oddałem [się] z pow ołania, które ile sil m oich dotąd pełniłem . L I 109; w edle s ił m oich 1: O św iadczam wam gotow ość służenia w edle sił m oich rodakom . L3 320:
za d ni m oich 1: T ak za dni m oich, przy w iejskiej zabaw ie, / C zytano nieraz pod lipą na traw ie /
Pieśń o Justynie. PT Ep 117-9.
W iększość przytoczonych powyżej frazeologizm ów z kom ponentem zaim ko wym pokazuje połączenia form zaim kowych, najczęściej dw usylabow ych, z rze czow nikam i, też najczęściej dw usylabow ym i. Zaim ek odnosi się więc do rze czow nika i w tedy spełnia podstaw ow ą sw ą funkcję: określenie właściciela. Zaim ki zw ykle sto ją przed rzeczow nikam i, rzadko w postpozycji. W pływ na używanie w podanych kontekstach długiej, a nie krótkiej postaci zaim ków dzierżawczych m ożna uzasadniać w ersyfikacją (m. in. kontekst z hasłem po moim trupie), jak rów nież rytm iką. N iew ątpliw ie połączenie w yrazów dw usylabow ych jest „w ła ściw sze”, jeśli w eźm iem y pod uwagę akcent paroksytoniczny, niż np. jednosyla- bow ego i dw usylabow ego. B yw ają i takie połączenia, ale ma to zwykle uzasad nienie, ja k w przykładzie: za dni moich, który stanowi zgraną sym etrycznie całość akcentow ą. Zdaw ać by się mogło, że przy sporych „m ożliw ościach” zaimków dzierżaw czych ich form a (ściągnięta lub nieściągnięta) m ogłaby dopasowyw ać się do rzeczow ników , obok których stoją, czyli np. jeśli rzeczow nik je st jednosyla- bowy, to i zaim ek powinien być jednosylabow y. Takie połączenia nie są oczywi ste. Zaim ki dzierżaw cze faktycznie jednak często dopasow ują się pod względem akcentu, chroniąc rytm (związku w yrazow ego, zdania). Trudno jednak dociec, czy ma to decydujące znaczenie przy w yborze formy zaim kow ej, zwłaszcza że dochodzą tu i inne kryteria (np. istotny dla użycia dłuższej formy w ydaje się szyk w przykładzie: wedle sil moich). N iem niej, prawie w szystkie przykłady z zaim kiem dzierżaw czym m ój używ ane są w takich połączeniach, w których można w skazać rów nom ierność akcentową.
tw ó j
p r z y tw o im boku 1: D zień dobry, słońce w oknach, j a przy tw oim boku. S XV 8;
tw o im im ien iem , w tw o im im ieniu, w im ię tw oje, p o d tw oim im ieniem 7: O d czasu zjaw ienia się
A n d rz eja sypały się w ieści przeciw ko niem u, a w szystkie zastaw ian e tw oim im ieniem . L2 432; ale do teg o trzeba by m ieć od ciebie u rzęd o w ą plenipotencją, aby w tw oim im ieniu działać. L2 469: S zczęśliw y dziś jestem , H enrietto, zaczynając w imię tw oje m iłe pierw szy dzień zm artw ychw stania i w iosny. L3 527;
tw o im m ieczem = tw o ją ręką, po p rzez ciebie 1: C hciałeś zem sty? m asz! boś ty byl narzędziem kary /
D alej! tw o im Bóg m ieczem rozciął m e zam iary. PT X 807-8;
na tw o im m iejscu 1: gdybym j a był na tw oim m iejscu, poszedłbym , i nie odw iodłyby m ię w szystkie
naw et hurysy. LI 177;
p o le c a ć tw oim w zg lęd o m 3: Polecam tw oim w zględom o ddaw cę nin iejszeg o pism a. L2 30;
w tw o im w ieku 3: U w aż, że czło w iek w tw oim w ieku i ch o ro b ie / N ie zd ołałby z innymi razem
p o lec a ć się lasce tw ojej 1: Ściskam cię i polecam się lasce tw ojej i b o g a szem io th o w eg o . L3 407; tw ojej ręki - przez ciebie stw orzony I : Z daje mi się, że S tró j cza rn y jest tw ojej ręki. LI 299; z tw ojej strony 6: Jest to z tw ojej strony najw iększe a bsurdum . LI 432; M o żn a uw ażać, że się to
dotąd dzieje [...] bez żadnych z tw ojej strony zabiegów . L3 571;
w ręce tw oje (fo rm u ła toastu) 1: N alał i w ypił, - starcze! w ręce tw oje!. K W VI 219;
dojść rą k tw oich 7: N ie w iem aż dotąd, czy posłane bilety na p ren u m eratę H o racju sza d oszły rąk
tw oich. LI 149;
w tw oich latach 1: U w aż, że czło w iek w tw oich latach i w ch o ro b ie / P o trzeb a w ygód. PT X 439-40
[A l];
r rąk tw oich 3: Pierścień ten - niech go z rąk tw oich otrzym a. G -r 1223.
Podobnie jak przy zaim ku m ój najliczniejsze są połączenia dw uzgłoskow ego rzeczow nika z dw usylabow ą form ą zaim ka tw ój (...łasce tw ojej, ...tw oim w zglę
dom, tw oim m ieczem ), ew entualnie w yrażenia przyim kow ego czy zw rotu, stano
w iącego całość akcentow ą, oraz dw usylabow ego zaim ka (za dni m oich, w twoich
latach, dojść rąk twoich). M ożna stw ierdzić, że najczęściej obok rzeczow nika
jednosylabow ego stoi zaimek dw uzgłoskow y; obok dw usylabow ego - zaim ek dwusylabowy; obok trzy- lub więcej sylabow ego - zaim ek dw uzgłoskow y (twoim
sposobem myślenia).
sw ój
ja k w sw oim dom u I : W końcu u nas ja k w sw oim dom u się zag n ieźd ził. PT li 280;
sw oim kosztem , na sw oim koszcie, (na sw ó j k o s z t) 5: lecz że [...] sw oim kosztem cały pułk jazd y
w ystaw ił [...]. C esarz go półkow nikiem dziś w łaśnie m ianow ał. P T XI 652-5; z tych trzech na sw oim koszcie, reszta guw erneruje. LI 143;
sw oim zw yczajem 3 R edaktor Biblioteki Polskiej zaczy n a zw y czajem sw o im od uw ag ogólnych.
O kryt 1 16-7;
nie na sw oim m iejscu 1: C zy też inny artykuł [...], w cale do rzeczy, w y jąw szy n iep o trzeb n e zapusz
czania się w estetykę, które w gazecie nie są na sw oim m iejscu. L I 359;
nie w sw o im sosie 1: B yłem też trochę niezdrów , a przynajm niej nie w sw oim sosie. L I 392;
iv sw oim czasie 4: D ow iesz się o tern w szystkiem s książek w sw oim czasie. PT III 611;
w sw oim rodzaju 1: W ydal niedaw no poem at (dram atyczny), arcy d zieło w sw oim [A; sw ojem ]
rodzaju. L3 473;
w sw oim żyw io le 1: D ziś w w ięzieniu ja k w dom u, ja k w sw oim żyw iole. D3 I 110;
być panem , p a n ią sw o jej w oli 2; m yśleć, chodzić, pisać, być p an em sw ojej w oli. [...] nie jes tż e to
jed n o z n ajp rzyjem niejszych położeń w życiu m oim ?. L I 158; Rób, co chcesz, je s te ś woli swojej panią. D4 1097;
sw ojej ro b o ty 1: szk ła sw ojej roboty w sadzają na oko. D o JLel 63;
w ziąć do ch w a ły sw o jej 1; B óg [...] m nie siero tą zostaw ił. / W ziąw szy do ch w ały sw ojej n ad o b n ą
W ojszczankę. PT X 274-6;
Z istoty sw o jej 1: R ozum ow anie to um ysłow e, bardziej z istoty sw ojej do um iejętn o ści niż do poezji
z. n a tu ry sw o je j 3: bo rozum pojed y n czy [...] nie tylko że je s t trudny do p o godzenia z drugim i, ale
naw et z n a tu ry sw ojej jest n iepodobny do zgodzenia. O duchu 206-8; m usiała zam ienić się w wojnę po lity czn ą, z n atu ry sw ojej chw ilow ą. H Pol II 270-1;
r ręki sw o je j 3; w y g n ał now ego hrabię, ustanow i) z ręki sw ojej G uncelina. HPol II 765-6;
ze sw o je j kieszen i 1: m usi kilkanaście talerów ze sw ojej kieszeni przyłożyć. Przypadek 58-9; ze sw o je j stro n y 12: W alerian pisał, że mi p osyła rubli 360 as., ty znow u ze sw ojej strony sto pięć
dziesiąt. LI 310; C zesi nagle tam w padłszy w szystko o gniem i m ieczem w yniszczyli. W ładysław m szcząc się w ysiał ze sw ojej strony w ojsko do M oraw i ró w n ą lupieżą i m ordem C zechy nawiedził. H Pol II 1757-9; N ie w iem , od kogo zależy nom inacja, proszę ciebie, żebyś ze sw ojej stony za Du- m esnilem . o ile m ożesz, przyczynił się. L3 440;
sw o ją d ro g ą = n iezale żn ie 3: N a tym , zdaje mi się, przestać należy i dalsze organizow anie się to w a rzy stw a sw o ją d ro g ą p ow olnie w ykonyw ać. PisFil 18 109-11; Bo w ątpię, żebyś mi odpow ie dział [...], że relig ia sw o ją drogą, a polityka sw o ją drogą. L2 433;
sw o ją ko leją = n iezale żn ie 1: D uch politycznie kierujący F ran cją jest zach w ian y i zniszczony, ale
m ac h in a rząd o w a idzie k o leją sw oją. L3 329;
na sw o je im ię = w e w łasnym im ieniu, na w łasne ryzyko 2: M o żesz tedy. kochany D aszkusie, i na
sw oje im ię blokow ać. L I 365;
w m iesza ć się w nie sw o je sp ra w y 1: Z aw sze m am nadzieję, że tw oje dziecko w yjdzie z więzienia.
D latego w łaśn ie, że je s t dzieckiem i w m ieszało się w nie sw oje spraw y po dziecinnem u. L3 108;
za k o ń c zyć d n i sw o je = um rzeć 1: z akończył dni sw oje gdzieś w o kolicach D unaju. Z o f 425-6; być p a n e m g o d zin sw o ich = rozporządzać w łasnym czasem 1: A le panem g odzin sw oich nie jestem .
L3 450.
N ajliczn iejszą grupę zw iązków frazeologicznych stanow ią połączenia z kom ponentem sw ój, i wśród tych w łaśnie je s t najmniej takich, które m ogą ulegać j a kim ś m odyfikacjom . W tym przypadku można m ówić o „praw dziw ej” stałości zw iązku (sw ojej roboty, w swoim czasie, swoim zw yczajem ). W cześniej zaobser w ow ane stosunki akcentuacyjne da się potw ierdzić rów nież na zaimku swój, co w skazuje, że am fibrachiczny rytm stanowi bardzo istotne kryterium używania krótkiej bądź długiej form y zaim ków dzierżaw czych (za sw ojej kieszeni, nie na
sw oim m iejscu, zakończyć dni swoje).
b) w form ie trzysylabow ej
Jedyne odnotow ane u M ickiew icza, ustabilizow ane znaczeniow o i formalnie frazeologizm y z trzyzgłoskow ym członem zaim kow ym , to:
p o m o jem u 1: nie śm iem po m ojem u bazgrać. LI 436;
p o tw o jem u 1: M asz tedy w iedzieć, żem napisał dram ę, czyli po tw ojem u dram at. L2 172;
p o sw o jem u 2: nie p rzyw iązyw ali się do słów gram atyki lub pism a i tłum aczyli się po sw ojem u,
zaw sze zaro zu m iale. L I 88; N a końcu w iszą gałki, cóś n akształt g uzików , / K tóre żydzi [...] po sw ojem u, cy ces n azyw ają. PT IV 202-4.
M ożna przypuszczać, że na zachow anie takich postaci zw iązków m iała wpływ rytmika (akcent na pierwszej i trzeciej sylabie), podkreślenie znaczenia zaimka (w edług mnie, a nie w edług ciebie czy kogoś innego) oraz tradycja.
2. W Y S T Ę P O W A N I E O B O C Z N Y C H F O R M Z A I M K Ó W D Z I E R Ż A W C Z Y C H W Z W I Ą Z K U F R A Z E O L O G I C Z N Y M
Podstaw ą wyodrębnienia tej grupy związków frazeologicznych były wskazania słownika. Trzeba jednak zaznaczyć, że je st to grupa najmniej wyrazista. Przy nie których egzemplifikacjach autorzy SJAM zaznaczali oboczność: forma ściągnię ta/form a nieściągnięta za pom ocą nawiasu obejm ującego morfem -oj- (m (oj)ej,
sw (oj)ą) lub leksykalnie, prezentując synonim iczne hasła (np. za m oich, mych czasów). Do tego rodzaju zw iązków zalicza się rów nież te, które, choć w haśle
podana była form a długa, m iały form ę krótką w przykładzie (lub na odwrót). W ystępow anie wariantu ściągniętego lub nieściągniętego zaim ków dzierżaw czych m ożna uzasadniać i rytmem, i wersyfikacją:
m ój
p rzy mym, m oim boku = przy m nie 1: on w nocy sypiał przy m ym [ A l : m oim ] boku! PT XII 345; chcieć, żą d a ć m (o j)ej ręki = chcieć m nie poślubić 2: C h cą m ojej ręki oba. Lii 200; Ta, której serce
daję, żądała mej ręki. S XXI 7.
M ożna też znaleźć uzasadnienie doboru form poza zasadam i poetyki tekstu, chodzi m ianow icie o przypadek gram atyczny. Skraca się bow iem zaim ek w do pełniaczu lp. Trzysylabow e mojego je s t za długie naw et przy następnym trzysyla- bowym wyrazie:
m ego wieka, w m oim wieku 3: Puszkin praw ie m ego w ieku. L I 301; có żb y św iat m ów ił o czło w ie
ku, / R zeki T adeusz, któryby teraz, w m oim w ieku, / Z drów , żył n a w si, k ochał się. PT V III 452-4;
trafiać do m ego p rzeko n a n ia , w m oje przeko n a n ie 3: K rytyka tw o ja na o d ę zupełnie trafia do m ego
przekonania. LI 41.
W poniższym przykładzie widać zaś, że forma krótka je s t użyta w tekście po etyckim, długa natom iast w liście, ale też w pływ na to m iała zapew ne nagłosowa pozycja całego związku frazeologicznego:
za m oich, za m ych cza só w 11: Inne zw yczaje były za m ych czasów . K W IV 25; P am iętam za m ych
•W w yrażeniach: m oja droga, jed yn a , kochana, m iła; moje kochanie; moja ko
chanko, p a n i; siostro moja oraz w połączeniu z imieniem zw ykle występowały
dłuższe formy, choć m ogła tu stać forma krótka, ale nie w funkcji apostrofy. M a my w ięc przykład:
I g d zie je s t mojci L aura? D o N iem 13
ale też:
D obrze, żem spotkał z d rajcę m ej Leili. G -r 610.
tw ó j
być na tw o je u słu g i 3: Jeśli m asz je s zc ze co do o bjaśnienia, je s te m n a tw oje usługi. L3 485; na tw jo jje ręce 8; T en a rcylist od d a sz Z anow i: pisałem n a tw e ręce, aby prędzej. LI 97; Posyłam na
ręce tw o je d la p an a B oudard [...] obiecan e dw a obrazki. L3 414;
sw ó j
p e łn ić s w fo jją p o w in n o ść 2: N a koniec bez rozkazu p ełn ią sw ą pow inność. R eduta 6 6 ; O dpow ie działem , że m uszę p ełn ić sw o ją pow inność. L2 550;
d o sw o ich stóp, p o d sw e stopy 2: cały św iat - o zgrozo! - pod sw e n ag n ą stopy. K 212; Do stóp
sw o ich ty ran y staro św ieck ie pognie. K 327;
w sw o je ręce, łapy, w ręku sw y ch 3: C ały rząd kraju w sw oje zag arn ąw szy ręce, / D okazali pochleb
stw em stru ć serce k siążęce. M 15-6; Póki cię w łapy sw oje nie w ziął L udw ik Dziuba. Jam bJC 137; m ając ju ż d zied zictw o ich w ręku sw ych, nic im nie daw ał. K.PP 233-4.
Identyczne pod względem znaczenia w yrażenia sw ego czasu / w swoim czasie stanow ią elem ent stałego zasobu frazeologicznego i tylko w takich formach wy stęp u ją w różnych jakościow o tekstach:
sw e g o cza su 2: C zło w iek arcyniepospolity; zdaje mi się, że go A ndrzej na em ig racją chow a i sw ego
czasu po zn acie go. L2 407;
w sw o im c za sie 4: D ow iesz się o tern w szystkiem s k siążek w sw oim czasie. PT III 6 1 1.
3. Z A I M K I D Z I E R Ż A W C Z E J A K O S K Ł A D N I K I Z W I Ą Z K U F R A Z E O L O G I C Z N E G O
N O T O W A N E W Y Ł Ą C Z N I E W F O R M I E K R Ó T K I E J
m ó j
p o d łu g m eg o rachunku', po d łu g m ego rachunku połow a tylko rozk u p io n y ch książek czyta się przez
w e d łu g m ego zd a n ia 1: je s t w edług m ego zd an ia daleko w iększym filozofem . PisF il 8 38-9; zo sta w a ć w m ej m ocy 1: C o zostaje w mej m ocy, życzyć g otów jestem . W alka 74;
ręką nią, ręka m i m c m i = w łasnoręcznie, o sobiście 3: j a dw óch z b ó jcó w rę k ą m ą zabiłem . P T V 840; d ostać się w me ręce 1: T a k siążk a d o stała się w me ręce trefunkiem . PT X iI 223;
stanąć p r z e d niem i oczym a = stanąć przede m ną 1: O toż gdy o n a stan ie przed m em i o czym a, [...]
N ap ró żn o każę m ilczeć. D 4 616-8;
na, w m ych oczach = w mojej obecności, przy m nie 3: C zterech zab ił w m ych oczach. Don C ar 313; u nóg m ych = w m ojej o becności, przy m nie 2: C hart u nóg m ych zad ław ił m ojego koch an k a/ Bo-
nończykal. PT 11 618-9;
w m ych latach 1: Tu w idzę ini ludzi niż byli w m ych latach. PT XII po 385;
tw ój
w edle tw ej w oli 2: P osyłką (...] rozporządzę w edle twej w oli. L3 20/26;
w tw ym zn a czen iu = w edług c ie b iel C zym że je s t w tw ym znaczeniu historia?. L2 256;
p o d tw e nogi 1 Przybiegę ci przypom nieć upaść pod tw e nogi. PT X 303;
sw ój
co sw ego = coś sobie w łaściw ego 1: p rzecież dół, a przynajm niej ziem ia, m oże tam co sw ego d o
m ieszała. L2 477;
sw ym nakładem 1: D orosłych prom ow ow al także sw ym nakładem . P T V II 416; o sw ej sile = bez pom ocy 1: W staje, chodzi o sw ej sile. T uk 139.
Jeśli konteksty nie są poetyckie, istotny w ydaje się rytm i w zw iązku z tym połączenia wyrazów' o równo rozłożonych akcentach (w edług m ego zda nia,
w twym znaczeniu). W tekstach w ierszow anych w ażny je s t nie tylko rytm, ale
zgodność w ersyfikacyjna (w mych latach). Zaim ek sw ój użyty ja k o w ariant krótki właśnie z pow odów „poetyckich” narusza stałość zw iązku, ja k w przykładzie:
sw oje w idzim isię 1: [...] m ógłbyś n iem a łą zrobić przysługę rodakom , ale działając i pisząc stosow nie
do dobra ogółu, nie podług sw ego w idzi mi się. L I 496.
Ale czym w ytłum aczyć to samo w zdaniu:
sw oje ja 1: Pow iem tylko, że w inieneś [...] nie zapom inać, że nie dla sw ego j a tylko żyłeś. L2 529.
M oże form a sw ojego jest za długa obok krótkiego ja ?
Zw iązków frazeologicznych, których składnikam i s ą w yłącznie długie albo w yłącznie krótkie zaimki dzierżawcze, je st więcej niż takich, których składnikiem może być form a oboczna. Ale każdy z tych frazeologizm ów w tekstach M ickie
w icza je s t notow any tylko raz, rzadko kilka razy. Do w yjątkow ych n ależą połą czenia w ystępujące kilkanaście czy więcej razy, i są to połączenia luźne, np.
m o ja d u s z a - 44 m o je p o ło że n ie 40 m oje uw agi - 12 serce m oje - 41
tw o je ży cie, tw ój ży w o t - 11 m o ja w in a - 9.
N a m arginesie jed n ak powyższej analizy w arto też w spom nieć o użyciu zaim ków dzierżaw czych w konstrukcjach zleksykalizow anych, a m ianow icie w zwro tach adresatyw nych oraz form ułach grzecznościow ych, które występowały dość licznie.
W form ułach grzecznościow ych typu: rękę tw oją całują... występowały' formy długie. W yłącznie długa form a zaim ków sw ój i twój w ystępow ała w wyrażeniu grzeczność iow ym :
r la ski sw o je j 5: o d n ieś ż laski sw ojej paczkę W itw ickiem u. L2 241; Przyszlij mi też z laski swojej adres p. M o raw sk ieg o . L3 508,
a w doraźnej konstrukcji z łaski sw ej pojaw iła się form a skontrahow ana:
z la ski sw e j 2: W iesz że gdy Im p erato r zatw ierd za ukazy. / Z laski sw ej. często karę pow iększa dw a razy. P T IX 175-6.
Ale w podobnym połączeniu z innym zaim kiem była form a dłuższa:
_ la ski tw o je j 2: Już d aw no z laski tw ojej książki odebrałem . L2 276.
4. Z W I Ą Z K I F R A Z E O L O G I C Z N E Z Z S U B S T A N T Y W I Z O W A N Y M C Z Ł O N E M Z A I M K O W Y M
N ależałoby jeszcze w spom nieć o frazeologizm ach z zaim kiem dzierżawczym w funkcji rzeczow nika. B rak takich z zaim kiem mój. z tw ój notow ane tylko 4 razy, natom iast liczną grupę stanow ią związki z urzeczow nikow ionym zaimkiem
swój. Z d ecydo w aną w iększość tych zsubstantyw izow anych form notowano jako
nieściągnięte. Przykłady:
dopiąć, do ka za ć s w fo jk g o 2: W iem jesz c ze lepiej że sw ojego d o p n ie, G 547; R osja dokaże sw ego.
Pielgrzym 68;
ja k swego, sw oich 2; M iałeś pojechać do Rzym u, / By cię tam p o rw ać ja k sw ego. PT w ard 43-4.
Przychodzień, dóbr książęeia, ja k sw oich używ a. B aron 4;
trw ać ir m o i m 'sw o je zdanie, p rzek o n an ie1 U Trw aj w sw oim , ale razem w ybaczaj z serca p rz e
ciw nikom . L3 155;
:.oslci(wi)ć p r z y sw o im 'sw o je zdanie, przekonanie" 2; Ile pam iętam , po ostatnim w idzeniu się z o
stałeś przy sw oim i chciałeś raczej go przekonać i nauczyć niż od nieg o nau czy ć się. W olno ci mieć to przekonanie, zostaw że go przy sw oim . 1,2 416;
sw oje (zjro b ić 2: Sw oje zrobić, resztę O patrzności zostaw ić, to nasza zasada. L3 348; m ieć za sw oje 1: M iała też za sw oje!. L2 121;
spraw ić, sp ełn ić sw oje 2: S praw iw szy sw oje po w rócim niezw ło czn ie. G 469 [A]; Jam spełnił sw oje,
zem ścił się nad tobą. G -r 663;
w dać się u’ nie sw o je 2: M oja H istoria idzie tw ardo i leniw o, bo się w d ałem p o d o b n o nie w sw oje.
L2 80;
oj i ja go k ro p n ę / Z a sw pje. I : PT VII 428-9.
W powyższycli połączeniach zaim ek w ystępuje w różnych pozycjach, a przy kłady potw ierdzają raczej użycia form nieściągniętych. N iew ątpliw ie ma na to wpływ akcentow a pozycja zaimka. Zauw ażyć bow iem trzeba, że zaim ek - jeśli nie stoi w pozycji nagłosowej czy wygłosowej - to w środku w ypow iedzenia jest zawsze przed pauzą lub po pauzie intonacyjnej, która stanow i w ew nętrzny po czątek lub koniec danego członu w ypow iedzenia (zaznaczana albo przecinkiem , albo spójnikiem wprow adzającym następne zdanie). Za m ało, niestety, widać kontekstów, z których można by w nioskow ać o roli pre- i postpozycji zaim ków dzierżaw czych (tylko jeden przykład z szykiem przestaw nym ).
M amy natom iast takie konteksty, w których zaim ek je s t pow tarzany:
Ja sw oje, a on sw oje, nie w idzi, nie słucha. D4 77;
Z resztą niech sobie bazgrzą, m y budujm y sw oje, oni sw oje. L2 236; B óg złączył, a czart dzieli. Bóg swoje, eza rt sw o je , PT XI 341.
Użyciu formy długiej sprzyjają co najmniej dwa powody: funkcja rzeczownika, z czym łączy się akcentuacja, oraz pozycja wygłosowa. W pierwszej i trzeciej frazie można też mówić o powodach wersyfikacyjnych. Krótka form a zaim ka nie pozwo liłaby na utrzym anie 13-zgłoskowego wersu. Ale je st jeszcze jeden powód, dla któ rego „m usi” tu być forma długa, i jest to związane z rytmiką. Połączenia: Ja swoje,
Bóg swoje, czart swoje podtrzymują am fibrachiczny rytm oraz są zrytm izow anym
odpowiednikiem drugiej części wersu. Czasem więc forma długa je st związana z kontekstowym znaczeniem zaimka (przykład drugi), czasem z pozycją akcentow ą w zdaniu, czasem z poetyką tekstu, i dotyczy to nie tylko tekstu poetyckiego.
IV. W N IO SK I
W języ k u A dam a M ickiew icza przew ażają frazeologizm y, których składni kiem s ą w yłącznie nieściągnięte formy zaim ków dzierżaw czych mój, twój, swój.
F razeologizm ów , których składnikiem je st w yłącznie form a ściągnięta zaim ków dzierżaw czych mój, twój, m ó j je st stosunkow o niewiele.
W e frazeologii najliczniej są reprezentow ane formy dw usylabow e zaimków dzierżaw czych.
U trw alone form y trzysylabow e w ystępują tylko w w yrażeniach: po mojemu,
po twojemu, p o sw ojem u.
Z aim ek sw ój w ystępuje częściej niż mój, twój w stałych związkach frazeolo gicznych.
Zaim ek sw ój o w iele częściej niż pozostałe w ystępuje w funkcji rzeczownika. Postpozycja je st bardziej charakterystyczna dla zaim ka sw ój niż m ój i twój. W śród zw iązków frazeologicznych z zaim kiem w form ie ściągniętej skróceniu u legają głów nie dw usylabow e do jednosylabow ych.
U życie skontrahow anych lub nieskontrahow anych form zaim ków dzierżaw czych w e frazeologii M ickiew iczow skiej m ożna uzasadniać: przypadkiem gra m atycznym , p ozycją w zdaniu, szykiem, funkcją i znaczeniem zaim ka, w łaściw o ściam i rytm izacyjnym i.
B I B L I O G R A F I A
1. Z problem ów frazeologii polskiej i słow iańskiej, red. M. Basaj i D. Rytel, t. I-V, W ro c ław -W arsz aw a—Ł ódź 1982-1988.
2. P roblem y frazeologii europejskiej, red. A. M. Lew icki, t. II, W arszaw a 1996. 3. S tałość i zm ienność zw iązków frazeologicznych, red. A. M. Lew icki, Lublin 1982 [tu zw łaszcza: B. K r e j a, W pfyw czynników rytm icznych na fo rm ę je d n o ste k fra zeo lo
gicznych, s. 91-96],
4. P a j d z i ń s k a A., Frazeologizm y ja k o tw orzyw o w spółczesnej poezji, Lublin 1993.
5. P a j d z i ń s k a A., G ranice zw iązku frazeologicznego ja k o problem leksykogra- ficzny, „B iuletyn S law istyczny” 1982, z. 7, s. 39-48.
6. B a s a j M ., A ktualne problem y frazeologii, w: Z polskich studiów slaw istycznych, seria 6, W arszaw a 1983, s. 15-23.
7. L e w i c k i A. M .. W prow adzenie do frazeologii syntaktycznej (Teoria zwrotu fra zeologicznego), K atow ice 1976.
8. L e w i c k i A. M., A parat pojęciow y frazeologii, w: Z badań nad literaturą i ję zy kiem , W a rsza w a -P o zn a ń 1974, s. 135-151.
9. S k o r u p k a S., Podstaw y klasyfikacji jed n o stek frazeologicznych, „Prace F ilolo giczne” 19(1969), s. 219-226.
10. K u r k ó w s k a H. , S. S k o r u p k a S., S tylistyka polska. Z arys, wyd. 5 uzup.. W arszaw a 2001.
11. S k o r u p k a S., Słow nik frazeologiczny ję z y k a polskiego, t. I-II, W arszaw a 1967. 12. Słow nik popraw nej polszczyzny, red. W. D oroszew skiego, W arszaw a 1980. 13. B u 1 1 e r D ., K u r k o w s k a H . , S a t k i e w i c z H., K ultura ję z y k a polskiego. Z a gadnienia popraw ności gram atycznej, t. I. W arszaw a 1986.
14. N a g ó r k o A., Zarys gram atyki polskiej, W arszaw'a 1997.
15. Słow nik ję zy k a A dam a M ickiew icza, red. K. G órski i S. H rabec, W rocław 1962-. 16. G i u ł u m i a n c K., O dm ianki frazeologiczne w polskim ję z y k u literackim , „Prace F ilologiczne" 27(1977), s. 299-307.
17. B ą b a S„ Tw ardy orzech do zgryzienia, czyli o popraw ności frazeologicznej, Po znań 1986.
18. E ncyklopedia ję zy k a polskiego, red. S. U rbańczyk, W ro c ław -K rak ó w 1994 [hasło:
F r a z e o lo g ia ] .
V A R I A N T F O R M S O F T H E P R O N O U N S M Ó J, TW Ó J. S W Ó J ( P O S S E S S I V E A D J E C T I V E S M Y. YO U R, O N E 'S )
IN M I C K I E W I C Z ’S P H R A S E O L O G Y
S u m m a r y
T he variant form s o f the possessive pronouns m ój. tw ój, sw ó j are the full (non-contracted) forms, eg. m ojego, sw oją, and the short (contracted) ones, eg. m ego, sw ą. T hose p ossessive p ro nouns that m ay be a com p o n en t - usually in a fixed form - o f a phrase are the su b ject o f the article. The aim o f the w ork is to show in w hat phrases, in A dam M ic k ie w icz ’s w orks, the possessive p ro nouns m ój. tw ój, sw ój o ccu r and to attem pt answ ering the q u e stion: w h at d o es usin g the short o r the long form s d ep en d on.
The study is based on The G lossary o f A d a m M ic k ie w ic z ’s L an g u a g e. P h rases are d iscu ssed that include p ossessive pronouns in the n o n-contracted form , then ones in clu d in g variant form s, and finally phrases w ith co n tracted forms. Phrases with possessiv e p ro n o u n s th at have the function o f a noun are studied separately. O nly those phrases that are easily jo in e d are d iscu ssed , w hereas the loose ones are om itted.
T ra n sla ted b y T adeusz K arło w icz
Słow a k lu czow e: M ickiew icz, zaim ki dzierżaw cze, frazeologia. K ey w ord s: M ickiew icz, possessive pronouns, phraseology.
