J A D W IG A K U C Z Y Ń S K A Lublin
UWAGI O PIERWOTNYM PRZEZNACZENIU
DWÓCH PÓŹNOROMAŃSKICH KROPIELNIC KRAKOWSKICH
W pobliżu bocznych wejść wewnątrz późnobarokowej kruchty zachodniej ko ścioła Mariackiego w Krakowie stoją dwie duże, cynowe kropielnice o zbliżo nych wymiarach (wys. 62 i 66 cm, śred. 67 i 65 cm) i analogicznym kształcie niskiego kotła wspartego na trzech lwich łapach (il. 1). Krawędzie kotłów są opracowane w formie wydatnego, spłaszczonego półwałka. A kcentem ożywiają cym gładkie płaszczyzny naczyń są dwa pasy majuskułowej inskrypcji z e lem e n tami uncjały. Górny otacza kocioł nieco poniżej półwałka, dolny opasuje ostro zarysowane przejście w lekko wypukłe dno. Na jednej z kropielnic górna in skrypcja brzmi: IhESVS . A V TE M . TR A N S IE N S . P E R M E D IV M . A X G , do l na: IL L O R V M . YB A T . hIL F . LIBIR G O T . Na drugiej, w górnym pasie umieszczono początek inwokacji do Najświętszej Marii Panny: AVE.. M A R IA . G R A T IA . P LEN A . D O M IN V S . X V 8 S K , dolna jest jej kontynuacją: TECVM . B E N E D Y C T A . TV . IN M V LISG . Z V 1.
Kropielnice doczekały się wielu wzmianek w opracowaniach średniowiecznego rzemiosła artystycznego, w pracach obejmujących całokształt sztuki romańskiej w Polsce, względnie tylko w Krakowie, także dotyczących wyłącznie kościoła Mariackiego i oczywiście w specjalistycznych publikacjach na tem at inskrypcji. Ich autorzy interesowali się głównie określeniem czasu wykonania kropielnic, a tylko wyjątkowo ustaleniem ich proweniencji. Większość przytoczyła pełny zapis inskrypcji, chociaż nie zawsze poprawnie odczytany. Wykonania kropielnic dopatrywano się w XIII lub XIV w. opierając datowanie na typie występującego na nich pisma, charakterystycznego dla ówczesnej epigrafiki. Uwzględniano też
1 Inskrypcje p o d an e według: Corpus h isc rip tio n u m P oloniac. T. 8: W ojew ództw o krakow skie. P o d red. Z . P erzanow skiego. Z. 2: B azylika M ariacka w Krakowie. W ydał, w stę p em i k o m e n ta rz e m o p atrzy ł Z . P iech. K raków 1987 s. 8.4.
1. Kropielnica w Kościele Mariackim w Krakowie. Fot. W. Gumuła. IS PAN . Prac. Fot., nr inw. neg. 65399.
czas budowy drugiego kościoła, wzniesionego po spaleniu starszego podczas najazdu Tatarów w 1241 r.
Jednym z pierwszych, który wspomniał o kropielnicach i datował je na koniec XIII lub początek XIV w. był August Essenwein2. P od o b n ą o pinię wyraził W ła dysław Łuszczkicwicz w recenzji pracy ks. Zdzisława Bartkiewicza o kościele Mariackim pisząc, że z czasów budowy drugiego kościoła, k tórą ukończono na początku XIV w. pozostały "duże ołowiane (jak je określił) rom ańskie kropielni- ce w kruchtach"\ O usytuowanych "w kruchtach" kropielnicach cynowych wspomniał też w 1913 r. Klemens Bąkowski, którego zdaniem pochodzą on e z XIII w.4 Tak samo datuje je Zdzisław Żygulski (jun)5. Pozostali badacze um ie szczają kropiclnice we wczesnych latach XIV w.: Michał Walicki6, Józef Lepiar- czyk7, Adam Bochnak8, autorzy Corpusu Inscriptionum Poloniae9 i ostatnio Barbara Trelińska10 dodając, że kropielnice są dziełem miejscowym, na co wskazuje archaiczność pisma i jego stylu11.
Dotychczasowy stan badań nad kropielnicami porusza i wyjaśnia — jak się przynajmniej wydaje - najistotniejsze związane z nimi problemy. Jednocześnie zastanawia dlaczego nikogo nie zainteresował fakt, że z okresu, na który datuje się kropielnice nic zachowała się w Małopolsce ani jedna chrzcielnica metalowa. Dlaczego los okazał się łaskawszy dla kropielnic — sprzętu o znacznie m niej szym znaczeniu kultowym od chrzcielnic? Czy zatem "mariackie" kropielnice nie kryją nadal pewnych niewiadomych i tym samym czy badania nad nimi uznać można za zakończone?
Przeanalizujemy więc ponownie obydwie kropielnice zaczynając od pierwszej ćwierci XIV w., kiedy to wykonano je praw dopodobnie w anonim owej dziś
2 D ic m iuclaherlichen K unstdenkntale der Stadt K rakau. N a n b e rg 1866 s. T l, fig. 56.
Recenzja pracy Z. Bartkiewicza. "Przyczynek d o historii kościoła P a n n y M arii". "Przegląd Pow szechny"
29:1891 n r 8 s. 16-31 (398-406). "K w artalnik H istoryczny" 6:1892 s. 360.
4 K ościół N P M aryi w Krakowie. W: B iblioteka K rakow ska. T . 46. K raków 1913 s. 35.
s Dzieje polskiego rzem iosła artystycznego. W arszaw a 1987, p o d p is pod ilu stra c ją kropielnicy. 6 D ekoracja architektury i je j wystrój architektoniczny. W: S ztu k a p o lsk a przedrotnańska i rom at'tska d o
schyłku X II I w. T. 1. Pod red. M. W alickiego. W arszaw a 1971. N a s. 243 k ro p ie ln ic e s ą o k re ślo n e ja k o
dzielą o sta tn iej tercji X III w., n a to m iast po d p is pod ilu stracją 1212 p odaje: "k ro p ieln ica cynow a, 3 tercja X II I w. - pocz. X I V w.
7 P aty budow y kościoła M ariackiego w K rakow ie (wieki X H I-X V ). "R o czn ik K rakow ski" 34:1957/59 s. 192-195, fig. 35."
8 A. B o c h n a k, J. P a g a c z e w s k i. P olskie rzem iosło artystyczne w ieków śred n ich . K raków 1959 s. 44-45, 203, il. 29; A. B o c li n a k. K raków przedrom aiiski i ro m a ń ski W: Kraków, jego dzieje i sztuka. K raków 1965 s. 52, ¡I. 30.
" C orpus Inscriptionum P oloniae, jw. s. 83.
10 G otyckie p ism o cpigraftcznc w Polsce. L ublin 1991 s. 47, n r 18, 19 - om yłkow o p o d a n o m iejsce przechow yw ania k ropielnic - w k atedrze.
ludwisarni krakowskiej. W warsztacie tym były niewątpliwie znane wzory ówczes nych chrzcielnic północnoniem ieckich a także wcześniejszych z XII i XIII w.12 Chrzcielnice te ze względu na formę określa się w literaturze niemieckiej mia nem "Dreibentypus"13. Z a najstarsze wśród nich uznaje się dzieła w Eddelack i w O b e n d o rf14. Większość chrzcielnic tego typu pochodzi z XIII w. Są to mię dzy innymi chrzcielnice w Twistringen, Tellingstedt, N ienstedten i z Nordleda (Provinzialm useum w H a n n o w erz e)15. Najpóźniejszą, z XIV w., jest zdaniem A lberta M u ndta chrzcielnica w M idlum 16. Chrzcielnice te, oprócz kształtu dużego, głębokiego kotła wspartego na lwich łapach charakteryzuje oszczędna dekoracja, najczęściej w formie fryzu z wicią roślinną lub z inskrypcjami17.
Obydwa om awiane naczynia krakowskie proporcjam i przypominają najbardziej chrzcielnicę w Eddelack (il. 2), natom iast opracowaniem górnej krawędzi kotła ujętego spłaszczonym półwałkiem, czy też listwą, nawiązują do chrzcielnicy z N ordleda (il. 3 ) 18.
Pewne wspólne cechy z krakowskimi naczyniami można też dostrzec w póź niejszej, bowiem z końca XIV w., odlanej z brązu chrzcielnicy znajdującej się w kościele par. p.w. Niepokalanego Poczęcia NM Panny w Rawie Mazowieckiej (il. 4 ) 19. Podobieństwo dotyczy formy, mimo znacznie smuklejszego kształtu, rodzaju p o d p ó r (w chrzcielnicy są 4) oraz dekoracji, która w Rawie Mazowiec kiej sprowadza się do trzech pasów otaczających kocioł, w tym dwóch z inskryp cjami oraz jednego wypełnionego zwielokrotnionym motywem krucyfiksu.
Pogląd o miejscowym pochodzeniu krakowskich kropielnic wydaje się uzasad niony. Dzieła przeznaczone na eksport i tym samym reklamujące wyroby war sztatu, z którego pochodziły, bywały starannie wykonywane. Bardziej też dbano 0 ich oprawę dekoracyjną. Tymczasem obydwie kropielnice, choć o wyważonej 1 proporcjonalnej formie, posiadają jako dekorację kotła jedynie fryzy z inskryp cjami, w których nie brak licznych błędów. Z dużą więc dozą
prawdopodobień-12 N a te m a t p ó łn o cn o n iem ieck ich ro m ań sk ich ch rzcieln ic m etalow ych zob. p rz e d e wszystkim: A. M u n d t. D ie E rzlaufen N o rd d eu tsc h la n d s von der M itte des X III. bis zu r M itte des X IV . Jahrhunderts. L eipzig 1908.
13 T a m ż e s. 7-10. 14 T am że s. 8, tabl. I. 15 T am że.
16 T a m ż e s. 10. 17 T am że; zob. tab l. I.
18 O b rz e ż e chrzcielnicy z N o rd le d a różni się od k ro p ieln ic krakow skich m otyw em czterech narożnych głów. S ą o n e e le m e n te m często spotykanym w d ek o racji ro m ań sk ich ch rzcieln ic kam iennych, zwłaszcza m ozań sk ich . S ym bolika ich nie je s t jed n o zn acz n a. N a te m a t chrzcielnic z m otyw em narożnych głów zob.: J. K u c z y ń s k a . Ś redniow ieczne chrzcielnice k a m ien n e. "R o czn ik H isto rii Sztuki" 14:1984 s. 13 oraz z e b ra n ą tam lite ra tu rę .
111 K atalog Z a b y tk ó w S ztu k i w Polsce. T. 2: W ojew ództw o Ł ó d zk ie . P od red . J. Ł ozińskiego. W arszaw a 1954 s. 273, fig. 302.
3. Nordleda (jetzt Hanno ver, Provinzialmuseum)*.
*Przedruk za: A. M u n d t. D ie Erztaufen N orddeutschlands von der Mitte des XIII. bis zu r M itte des XIV. Jahrhunderts. Leipzig 1908.
4. Chrzcielnica w kościele par. p.w. Niepokalanego Poczęcia Naj świętszej Panny Marii w Rawie Mazowieckiej. IS PAN. Prac. Fot., nr inw. neg. 8563.
stwa można przypuszczać, że wykonał je w Krakowie ludwisarz pochodzący z północnych Niemiec, na co wskazują analogie do wspomnianych wcześniej chrzcielnic oraz wyrazy w języku niemieckim występujące w inskrypcji na jednej z kropiclnic.
W XIV w. pracowało w Krakowie wielu ludwisarzy, przeważnie przybyłych z innych ośrodków20, Z pierwszej poł. XIV w. nie znamy, niestety, nazwisk rzemieślników trudniących się odlewnictwem. N atom iast w drugiej poł. tego stulecia, jeden z nich, twórca chrzcielnicy w kościele M ariackim uwiecznił się w umieszczonej na niej inskrypcji jako "M A G IS T E R V LR IC V S"21. Inskrypcja ta wykonana w języku niemieckim świadczy o pochodzeniu twórcy dzieła, względnie o powiązaniach warsztatu z ludwisarską sztuką niemiecką.
Pozostaje rozważyć inne istotne zagadnienie, mianowicie, czy obydwa om aw ia ne naczynia funkcjonowały jako kropielnice już od chwili ich wykonania.
Obydwie kropielnice, jak wiemy, są niskimi naczyniami o średnicach zbliżo nych do wysokości. Kształt ich zatem nie odpowiada funkcji kropielnicy, gdyż są na to zbyt duże i zwłaszcza zbyt niskie, co utrudniało wiernym dogodny d o stęp do wody święconej. Nie znamy z omawianego czasu metalowych kropielnic tak pokaźnych o formie krakowskich naczyń22.
Kropielnic nie wyposażano w przykrywy, tymczasem na obrzeżach kropielnic mariackich widać wyraźne wgłębienia (zwłaszcza na stojącej w północnej stronie kruchty), które mogą być śladem po dawnym umocowaniu przykrywy. Z akładając jednak, że pierw otne obrzeża kotłów były gładkie, a w spom niane wgłębienia powstały w wyniku późniejszych uszkodzeń, to i tak nie neguje to możliwości istnienia przykryw. Wiele chrzcielnic metalowych o kształcie kotła, wykonanych między XII a XIV w. włącznie posiadało bowiem przykrywy nie połączone z naczyniem specjalnymi uchwytami23.
Przypomnieć tu trzeba, że przykrywy były nieodzownym elem entem chrzciel nic uwarunkowanym przepisami synodalnymi, k tóre wynikały ze zdarzającego się pobierania przez ludność wody chrzcielnej do celów magicznych. Już w 1248 r. synod wrocławski polecił biskupom polskim aby zarządzili zamykanie chrzcielnic uniemożliwiając tym czerpanie z nich wody do czarów: "De sacris fontibus,
20 Z o b . na ten te m a t m iędzy innymi: W . S e m k o w i c z . Spiska sztuka odlew nicza i je j zw iqzki z
Krakow em w w. X IV . "R ocznik Krakowski" 25:1934; F. K i r y k. C echow e rzem iosło m etalowe. Zarys dziejów d o 1139 r. K raków 1972.
21 N a te m a t chrzcielnicy w kościele N M P an n y w K rakow ie zob. m iędzy innym i: T . D o b r o w o I- s k i. S ztu ka Krakowa. K raków 1978 s. 220; K atalog Z a b ytkó w S ztu k i w Polsce. T . 4: M ia sto K raków . Cz. 2:
Kościoły i klasztory śródm ieścia (1). P od red . A. B o chnaka, J . Sam ka. W arszaw a 1971 s. 22.
22 N a te m a t średniow iecznych k ropielnic zob. m iędzy innym i: E . R e u s e n s. É lé m en ts d'archéologie
chrétienne. Louvain 1866 s. 299-301.
c orpore Christi, de chryzmate et oleo, custodiendis sub sera"24. Także w statu tach synodalnych J ana z Flandrii, biskupa Liège, pod datą 16 lutego 1288 r. czytamy "Item, fontes sub cooperculo com petenti et sub serra custodiantur p ro p te r immuditias et sortilegia"25. O podobnych praktykach z wodą chrzcielną wspom ina również Katalog magii R udolfa pochodzący z drugiej poł XIII w.26
P ozostaje wreszcie zastanowić się nad treścią inskrypcji. Obydwie są wzięte z Ewangelii św. Łukasza. Jedna z nich, zaczerpnięta z rozdziału dotyczącego działalności publicznej Chrystusa, z jego pobytu w Galilei (Lk 4, 30) przypomi na o cudownej mocy Chrystusa, który wyrzucony z miasta i zaprowadzony na szczyt góry, z której miał być strącony przeszedł obok swoich przeciwników nie tknięty i oddalił się. Ten fragment Ewangelii może być aluzją do funkcji kro- pielnicy. Wierni bowiem dzięki działaniu wody święconej są uwolnieni od zaku sów szatana - podobnie jak Chrystus - i odchodzą od kropielnicy oczyszczeni. Inskrypcja druga, w której anioł Gabriel zapowiada Maryi wcielenie Boże (Łk 1, 28), odpowiada treści ideowej chrztu, dzięki którem u odradzamy się do życia wiecznego27. Dlatego inskrypcję tę umieszczano często na chrzcielnicach28, zaś sceną Zwiastowania zdobiono w okresie dojrzałego średniowiecza metalowe chrzcielnice (np. chrzcielnica odlana przez Jana F reude ntha la w 1420 r. dla koś cioła św. Krzyża w Krakowie), a pod koniec średniowiecza mosiężne misy norym berskie przeznaczone do celów chrzcielnych29.
Analogiczna forma obydwu "mariackich" omawianych naczyń nie wyklucza ich odm iennego w przeszłości używania. Kropielnice bywały często podobne do chrzcielnic i jeśli dwa zbliżone formą naczynia znajdują się w jednym kościele m ożna się domyślać, że mniej dekorow ane służyło za kropielnicę. Tego rodzaju współistnienie można zaobserwować zwłaszcza na przykładzie kamiennych gotyc kich chrzcielnic i kropielnic. Wystarczy wymienić chrzcielnicę z 1460 r. i k ro pielnicę z 1464 r. (datow ane inskrypcjami) w kościele par. p.w. św. Katarzyny
2 4 J a c o b i A r c l i i d i a c o n i L e o d i e n s i s . Legati apostolici C onstitutiones in concilio
W ratislaviensi atino 1 2 4 8 d ie d écim a m en sis O ctobris editae. W : Starodaw ne P rawa Polskiego P o m n iki. T. 1.
W yd. A . Z . H elcel. W arszaw a 1856 s. 355; T . G r o m n i c k i . Synody p row incjonalne. K raków 1885 s. 66; zob. też: J. K u c z y ń s k a . Chrzcielnica w świetle m yśli liturgicznej i przepisów kościelnych średniowiecza. "R oczniki H u m an isty czn e" 29:1981 z. 4 s. 55.
25 E. S c h o o l m e e s t e r s . L e s statuts sy n o d a u x d e Jean d e Flandre, evèque d e Liège, 16 février
1288. L iè g e 1908 s. 2; zob. też: K u c z y ń s k a . Chrzcielnica w świetle m yśli liturgicznej s. 50.
26 E . K a r w o t. K atalog m agii R u d o lfa . Ź ró d ło etnograficzne X I I I w. W rocław 1955 s. 26; zob. też: K u c z y ń s k a . Chrzcielnica w świetle m yśli liturgicznej s. 55.
27 Z o b . na te n tem at: K u c z y ń s k a . Średniow ieczne chrzcielnice k a m ien n e i z e b ra n ą tam litera tu rę. 28 Z o b . np. M u n d t, jw . s. 74. R ów nież ch rzcieln ica brązow a w kościele kated raln y m w L u b lin ie p o c h o d ząc a z 2 pot. X V w. p o sia d a inskrypcję tej treści. Z o b . n a jej tem at: J. K u c z y ń s k a - M ę d r e k .
G otycka chrzcielnica brązow a w kościele katedralnym w L u b lin ie. "R oczniki H um anistyczne" 18:1970 z. 5.
w Iwanowicach (W ielkopolska)30, chrzcielnicę z 1486 r. i kropielnicę w kościele p.w. Nawiedzenia N.M. Panny w Krużlowej Wyżnej (M a łopolska)31. D odać je d nak trzeba, że również wiele kamiennych chrzcielnic i kropielnic wielkopolskich z pocz. XVI w. o oszczędnej dekoracji sprowadzonej tylko do profili niczym między sobą się nie różni - np. w Kowalewie Opactwie, w Stawie i w Leżnicy Wielkiej32.
W świetle przytoczonych spostrzeżeń nasuwa się pewne przypuszczenie doty czące pierwotnego przeznaczenia krakowskich kropielnic, mianowicie jedna z nich - najpewniej mająca w inskrypcji inwokację do Najświętszej Marii Panny - była chrzcielnicą. Funkcję swą utraciła już w drugiej poi. X IV w., po wstawie niu do kościoła okazałej brązowej chrzcielnicy wykonanej przez Ulricusa. Z d e gradowana wtedy do roli kropielnicy pozostaje nią do chwili obecnej. Naczynie drugie natomiast pełni przez cały czas niezm ienioną funkcję kropielnicy.
S O M E R E M A R K S O N T H E P R IM A R Y P U R P O S E O F T H E T W O L A T E R O M A N C R A C O W S T O U P S
S u m m a r y
In th e w estern p orch o f L ady's ch u rch th e re a re tw o alm o st id en tical tin sto u p s in th e sh a p e o f w ash- -b o iler restin g on th re e lion paws. T h e only thing th a t enlivens th e sm o o th p lain s o f th e vessels is two strip es o f inscrip tio n w ritte n in capital letters.
T h e two sto u p s have b een m en tio n ed in v ario u s d o c u m e n ts, as to th e d a te w hen th ey w e re m ade. It is assum ed th a t co m e from th e end o f th e e ig h te e n th o r th e b eginning o f th e n in e te e n th cen tu ry .
N o n e o f th e re se a rc h e rs to o k in terest in th e fact th a t th o se tw o m etal s to u p s h av e b een p re se rv e d in o n e ch urch, and they both co m e from th e tim es w hen cast sto u p s w ere an ex cep tio n . O n e can a ssu m e th en o n e o f th e sto u p s prim arily played th e fu n ctio n o f a font. It w as n o lo n g e r a fo n t in th e se c o n d h a lf o f th e fo u rte e n th c en tu ry a fte r a b ro n ze font by U lricu s had b een p u t in to th e sa n ctu ary .
O n e q u estio n is left to be an sw ered as to w h e re th e a b o v e -m e n tio n e d sto u p s w e re m ad e. It is highly p ro b a b le th at they w e re m ad e in C racow by a fo u n d e r w ho ca m e fro m n o th e rn G e rm an y . N u m e ro u s a n a logies p o in t to his origin, sin ce th e re a re very sim ilar sto u p s in n o th e rn G erm an y , in E d d e la c k an d N o rd led . T h e fo rm e r com es from th e en d o f th e tw elfth an d th e la tte r fro m th e e ig h te e n th cen tu ry .
Translated by Jan K lo s
•° K u c z y ń s k a . Średniow ieczne chrzcielnice k a m ien n e s. 36-38. 31 T am że s. 41.
