Bydgoska fara w świetle wczesnych źródeł ikonograficznych i kartograficznych

Bydgoska fara

w świetle wczesnych

źródeł ikonograficznych

i kartograficznych

Bydgoska fara od daw na znajduje się w kręgu zainteresow ań badaczy różnych dys­ cyplin, ale d o tej p o ry nie zw rócono większej uw agi n a ukazanie św iątyni w źródłach ikonograficznych i k a rto graficznych. B adania n a d ty m i zagadnieniam i są p row adzone od daw na, ale o charakterze ogólnym , ogólnom iejskim . Pierw sze inform acje o ź ró ­ d łach kartograficznych i ikonograficznych dotyczących Bydgoszczy zebrano w p o ło ­ wie lat 50. XX w. O pracow anie Jerzego Frycza, liczące n iesp ełn a dw ie strony, m iało ch arak ter w prow adzający1. Na szerszą skalę ten rodzaj źró d eł w ykorzystał W iesław P osadzy p rzy opracow yw aniu rozw oju przestrzen n eg o m ia sta2. Kolejnym krokiem na d ro d ze b adań kartograficznych było w ydanie w 1980 r. dw óch publikacji o charakterze katalogow ym . Pierw sza z nich obejm uje zbiory kartograficzne dotyczące Bydgoszczy, przechow yw ane w zasobie W ojew ódzkiej i M iejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgosz­ czy3. D ru g a om aw ia m apy z czasów pierw szego p anow ania pruskiego, a w ięc z lat 1772—1806. Badając to zagadnienie, kw erendą objęto krajow e biblioteki i archiwa, lecz podstaw ow y zasób p o ch o d z i z biblioteki i archiw um bydgoskiego4. D otychcza­ sowe spojrzenie n a kartografię zam yka Atlas historyczny m iast polskich, w którego r a ­ m ach w 1997 r. opracow ano Bydgoszcz5. P raca ta nie zajm uje się kartografią, a jedynie

* Uniwersytet Kazimierza W ielkiego w Bydgoszczy.

1 J. Frycz, Plany i ikonografia miasta Bydgoszczy, „Biuletyn H istorii Sztuki”, t. 18, 1956, n r 4,

s. 507-508.

2 W. Posadzy, Bydgoszcz. Studia z historii budowy m iast polskich, „Prace Instytutu U rbanistyki i A r­

chitektury”, t. 6,1957, z. 2 (1 7 ), kartografia s. 117, ikonografia s. 118.

3 Bydgostiana kartograficzne w zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy. Katalog,

opr. R. Czajkowska, M. Dm ochowska, Bydgoszcz 1980.

4 A. M ietz, Polskie zbiory źródeł kartograficznych do studiów nad rozwojem i dziejam i Bydgoszczy

z lat 1772-1806, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Prace W ydziału N auk H um anistycznych, Seria C,

N r 22, „Prace Komisji H istorii”, t. 14, 1980, s. 109-150.

5 Atlas historyczny m iast polskich, t. 2, Kujawy, z. 1, Bydgoszcz, opr. hist. E. O koń, J. Tandecki,

opr. kartograf. Z. Kozieł, Toruń 1997.

w ykorzystuje ją do nakreślenia rozw oju m ia sta o d średniow iecza p o w spółczesność, a także zaw iera reprodukcję w ybranych, najstarszych planów i w izerunków m iasta. Jego u zu p e łn ie n ie m jest ukazanie zw iązków m iędzy zasobem kartograficznym g ro m a­ dzonym przez w ładze m iejskie a rozw ojem p rzestrzen n y m m ia sta6. W dobie p rze k a­ zu cyfrowego d ostęp do starych m ap, planów czy ikonografii jest znacznie ułatwiony. U dostępniają je w yspecjalizow ane portale, choćby K ujaw sko-P om orska Biblioteka Cyfrowa.

N a tym tle b ad a n ia n ad ikonografią Bydgoszczy nie są ta k zaaw ansow ane. W zasa­ dzie nie prow adzi się b ad a ń n a d ikonografią m iasta. W ydano w idoki m ia sta7, w tym te najstarsze, ale m ają o ne ch arak ter ilustracyjny i nie były p rze d m io te m głębszej analizy. P raca ta jest p okłosiem w ystaw y z okazji 650 rocznicy n ad a n ia praw m iejskich, ale zaw iera także cenny katalog źró d eł ikonograficznych.

N ajbardziej zn an y m i zarazem najstarszym w izeru n k iem Bydgoszczy jest p a n o ra ­ m a m iasta z czasu p o to p u szwedzkiego (w ym iary: 35,5 x 15,3 cm ), nary so w an a przez E rika D ahlbergha, szwedzkiego rysow nika i oficera. Jako u zu p ełn ien ie w idoku m iasta w n aro ż n ik u został um ieszczony niew ielki plan m iasta w skali 1:14 000. C ałość została opublikow ana w książce opisującej czyny kró la szwedzkiego K arola G ustaw a i w ydana p o d koniec XVII w.8

P an o ram a m iasta w raz z planem , w ielokrotnie reprodukow ana, doczekała się też krytycznej analizy9. G eneralnie uw aża się całość za b ardzo w iarygodne i przydatne źródło. Z aw arte ta m bydgoskie obiekty architektoniczne u ch o d zą za popraw ne, wiele obiektów przedstaw iono z realizm em . W k artu sz u zam ieszczono ich opis, a jedynie literow e p rzyporządkow anie jest n iezgodne ze stan em faktycznym , co nie um niejsza w alorów poznaw czych sztychu. R ysownik z pow odów kom pozycyjnych czasam i p o ­ w iększał n iektóre elem enty, np. b ram y m iejskie, a in n e p om niejszał, by nie przy słan ia­ ły w ażniejszych elem entów. Sztych pokazuje m iasto w szczytow ym okresie rozw oju, lokalizuje i ukazuje b ardzo wiele elem entów środow iska natu raln eg o i k u ltu ro w e­ go. Poglądow y p lan m iasta, p o m im o sw oich niew ielkich rozm iarów , zaw iera je d n a k szczegółow e obrysy w ażniejszych budow li. P lan z 1657 r. nie ró żn i się zbytnio w ro z­ plan o w an iu i kształcie m iasta od bardziej szczegółow ych planów pruskich. N ie tylko to, ale i sam fakt ta k wczesnej m etryki, czyni z niego obiekt o szczególnym znaczeniu badaw czym . T ru d n o przecenić jego w artość. Już w k o ń cu XIX w. stał się p odstaw ą do odtw o rzen ia rozplanow ania m iasta z ro k u 160010.

6 A. W oźniak-H lebionek, Zbiór kartograficzny M agistratu Bydgoskiego z lat 1774-1944 źródłem do

rozwoju przestrzennego m iasta, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, t. 6,2004, s. 387-395.

7 Widoki Bydgoszczy, opr. B. Chojnacka, Bydgoszcz 1996.

8 Wersja niemiecka: S. Pufendorf, Sieben Bücher von denen Thaten Carl Gustavs Königs in Schweden,

Nürnberg 1679; wersja łacińska: S. Pufendorf, De rebus a Carolo Gustavo Sveciae gestis commentario-

rum libri septem, N orim bergae 1696.

9 L. Łbik, W idok i plan Bydgoszczy z czasów szwedzkiego „p otopu”, „M ateriały do Dziejów Kultury

i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, z. 3, 1998, s. 17-25.

10 E. Schmidt, Der Stadtplan Bromberg um 1600 (m it Karte), „Jahrbuch der H istorischen Gesell­

Z am ieszczony n a planie zarys kościoła farnego przedstaw ia p ro sto k ąt zakreślony „X”, b ędący halow ym k o rp u sem św iątyni [il. 1]. N a zew nątrz nawy, o d stro n y p o ­ łudniow ej i półn o cn ej, w każdym n aro ż n ik u zaznaczono p o czarnym prostokącie, a kolejny w idnieje od stro n y zachodniej, sygnalizujący piętrow ą k ru ch tę z otw artym p rzed sio n k iem w przyziem iu. W idoczne je st długie p rezbiterium , zakończone wielo- bocznie lub półokrągło, ale ze w zględu n a niew ielki ro zm iar ry su n k u tru d n o to d o ­ k ład n ie stw ierdzić. Po obu stro n ac h p rezb iteriu m znajdują się n a całej długości czarne prostokąty, oznaczające od stro n y p ółnocnej zakrystię, a od południow ej kaplice.

P lan ten m oże uchodzić za w iarygodny, gdyby nie owe cztery pro sto k ąty d o d an e do naro żn ik ó w nawy. Być m oże chodziło o cztery kaplice w zniesione w pierw szej połow ie XVII w., ale ze źródeł pisanych w iadom o, że w tym czasie od stro n y p ółnocnej była tylko jedna. Po stronie południow ej nie m a też zaznaczonej ceglanej wieży, wówczas ju ż stojącej, a położonej m iędzy kaplicam i n aw y 11. W św ietle tych uw ag tru d n o uznać plan kościoła farnego z ro k u 1657 za w iarygodny.

Jeszcze w iększe problem y stw arza identyfikacja pierw szego w ize ru n k u kościoła. W legendzie p an o ra m y m iasta z czasów „p o to p u szwedzkiego” literą „C” oznaczono Tem plum S. M a rtin i, a więc kościół pw. św. M arcina, czyli kościół farny. U m ieszczono go tam , gdzie byśm y się go spodziew ali - nieco po lewej stro n ie o d ratusza. K łopot w tym , że n a pierw szy rzu t oka je st to b ry ła barokow a, z barokow ym szczytem i b a ­ rokow ą w ieżą d ostaw ioną do k o rp u su kościoła. Bardziej p rzy p o m in a kościół jezuicki, stojący w zachodniej pierzei ry n k u , w zniesiony k rótko p rze d po w stan iem tego szty­ chu. W legendzie jest on opisany p o d literą „D ” jako Tem plum S. Crucis Iesuitarum. L iterą tą jest o znaczony obiekt stojący za b ra m ą gdańską, przedstaw iający wysoki, sp a­ dzisty dach z b le n d am i i okrągłym otw orem o kiennym w szczycie. N a d ac h u w idnieje barokow a sygnaturka, ale w yobrażenie to nijak nie przystaje do b ry ły kościoła je zu ­ ickiego. Z d an iem L. Łbika, obiekt oznaczony n a rycinie literą „C” u chodzi za kościół farny i jako je d en z niew ielu obiektów został praw idłow o oznaczony, nato m iast kościół jezuicki p o m in ię to 12. O d m ie n n e zdanie w yraził Stefan Pastuszew ski, dostrzegając je ­ zuicką św iątynię z je d n ą, p ó łn o c n ą wieżą z barokow ym h e łm e m 13. Kolejny badacz w idzi n a sztychu kościół jezuicki, k tó ry w całości zakryw a farę, z w yjątkiem sygnaturki w ieńczącej d a c h 14. W ygląd p ółnocnej w ieży kościoła jezuickiego jest zbieżny z p ó ź ­ niejszym i przekazam i ikonograficznym i jezuickiej św iątyni z dw iem a w ieżam i. Lite­ ra tu ra ujm uje, że w latach 1691-1693 lub 1690-1695, a naw et 1685-1695 ostatecznie u k o ń czo n o prace n a d w ieżam i z o b u stro n fasady kościoła jezuickiego, o tró jsto p n io ­ w ych, barokow ych h ełm a c h 15. M ożna też znaleźć opinie, że owe wieże w zniesiono ju ż

11 L. Łbik, Staropolskie dzieje bydgoskiej Fary (X IV -X V III wiek), „Kronika Bydgoska”, t. 24, 2002,

s. 35.

12 Idem, Widok i plan..., s. 20.

13 S. Pastuszewski, Kościół pod wezwaniem św. Krzyża (później św. Ignacego Loyoli) w Bydgoszczy,

„Kronika Bydgoska”, t. 11,1989, s. 198.

14 A. Kusztelski, Zespół jezuicki w Bydgoszczy. Kształtowanie układu przestrzennego i architektura,

„Nasza Przeszłość”, t. 113, 2010, s. 212 przypis 56.

15 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11, z. 3, Warszawa 1977, s. 21; E. A labrudzińska, Kolegium jezuickie w Bydgoszczy w X V II-X V III w., „Kronika Bydgoska”, t. 11, 1989, s. 183; S. Pastuszewski,

1. W idok i p la n fary z ryciny E. D h a lb erg h a 1657 ro k o zn ac zo n y lite rą С (po p rz e k s z ta łc e n ia c h graficznych)

w 1650 ro k u 16, co oczywiście jest sprzeczne z om aw ianym sztychem . W ydaje się, że na obecnym etapie b ad a ń należy u zn ać p ó łn o c n ą wieżę w zniesiono w 1650 roku, najp ó ź­ niej p rzed 1657 rokiem , a p o łu d n io w ą p o d koniec X VII stulecia17.

Przy głębszej analizie m o ż n a dostrzec n a d dachem kościoła jezuickiego górny fra g m en t kolejnego poszycia dachow ego. Jego prawy, czyli w sch o d n i skraj zw ieńcza k o pulasta sygnaturka, a w ięc barokow a, n ato m iast lew y skraj d achu zdobi spiczasty i w ysoki elem ent. F ragm ent te n m o ż n a traktow ać jako gotycką sygnaturkę, tym b a r­ dziej że w ysokość i szerokość obiektu naw iązuje do zachow anej barokow ej sygnaturki. Jednak nie w ydaje się, by dach zdobiły dw ie sygnaturki, tym bardziej, że p o d o k ła d ­ nym p rzyjrzeniu to w idać gotycki elem ent, k tó ry nie w ieńczący d achu ale jest d o niego dostawiony. Spiczasty elem ent raczej p rzy p o m in a zw ieńczenie dzw onnicy, k tó ra do d n ia dzisiejszego znajduje się w tym sam ym m iejscu, czyli p o p ołudniow ej stro n ie k o r­ pusu, ale ja k to u D halbergha, nie zawsze w szystko jest n a sw oim m iejscu. W świetle źródeł pisanych, dzw onnica została jeszcze p rze d w ojną ze Szwedam i podw yższona

Kościół..., s. 198; idem , Świątynia - wotum , Bydgoszcz 1990, s. 11; A. Kusztelski, op. cit., s. 212, 229.

16 W. Volkman, Die katholische Kirche, [w:] A us Brombergs Vergangenheit. Ein Heimatbuch fü r den

Stadt- u. Landkreis Bromberg, Hrsg. v. G. M einhard, W ilhem nshaven 1973, s. 216; E. Alabrudzińska,

op. cit., s. 183.

17 M. Pawlak, Kolegium Jezuickie w Bydgoszczy (1619-1780), „Kronika Bydgoska”, t. 30, 2008,

o kolejną, trzecią kondygnację i osiągnęła dzisiejszą w ysokość18. Sztych D halbergha jest jedynym źró d łe m dającym w yobrażenie o kościele farnym , a w łaściw ie o jego g ór­ nym fragm encie. W tym św ietle istnienie sygnaturki w p ołow ie XVII w. po w in n o być bezsporne. Tym czasem literatura p odaje ro k 1660 jako czas jej p o w sta n ia19. Nie m ogła to być pierw sza sygnaturka n a dachu, gdyż w idać ją w yraźnie n a sztychu z czasów w oj­ ny polsko-szw edzkiej. Być m oże pierw szą sygnaturkę w ybudow ano 100 lat w cześniej, kiedy zaw ieszono dzw on w ykonany w 1559 r. przez ludw isarza m istrza A ndrzeja20.

Swego rodzaju u zu p ełn ien iem jest szkicow y p lan Bydgoszczy w ykonany także w 1657 r. przez D ahlbergha, a przechow yw any w K openhadze. Jest o n dw u k ro tn ie w iększy o d p la n u z p an o ra m y m iasta, ale za to zaw iera znacznie m niej szczegółów. Plan te n ukazuje m iasto i zam ek jako je d en system obronny, w skazując przy tym na jego silne punkty, któ re są w stanie oprzeć się X V II-w iecznej technice w o jennej21. N ie­ stety, n a planie tym nie m a żadnych śladów zw iązanych z kościołem farnym .

Z ro k u 1661 po ch o d zi w izeru n ek Bydgoszczy n akreślony przez szw ajcarskiego r y ­ sow nika Jana R udolfa Storna. Zjawił się o n w m ieście zim ow ą p o rą w ram a ch p o ­ selstw a austriackiego, udającego się przez W rocław, Bydgoszcz, G d ań sk i N ow ogród do M oskwy. Jak św iadczy zapis z dzien n ik a podróży, w Bydgoszczy poselstw o zostało przyjęte wrogo, ta k że m usieli spędzić n o c w karczm ie poza m iastem . A utor ry su n ­ ku zajm ow ał się głów nie m alarstw em religijnym i nie należał d o w ybitnych artystów. W trakcie całej p o d ró ży starał się uchw ycić p an o ra m y m iast i wsi, w któ ry ch się zatrzy­ mywał. W szystkie te ry su n k i d o II w ojny światowej przechow yw ano w D reźnie, ale po w ojnie znalazły się w M oskwie.

Z tego też p o w o d u w ed u ta Bydgoszczy dość długo nie była zauw ażona i w ykorzy­ stan a w b ad a n ia ch n a d dziejam i m iasta. D opiero od p ołow y XX w. trafiła do szerszego obiegu naukow ego, lecz p o dzień dzisiejszy nie doczekała się pogłębionej analizy22. W tym czasie zaczęto ją zaliczać w poczet najstarszej ikonografii bydgoskiej23. N aj­ częściej zw raca się uw agę n a w ize ru n ek zniszczonego po w ojnie szwedzkiej zam ku i p o d k reśla się jego zgodność ze źró d ła m i pisanym i. P ozostałe w ażne obiekty m iej­ skie są tru d n o ro zpoznaw alne24. Jedynie w ieża ratuszow a, um ieszczona po lewej s tro ­ nie ru in zam ku, jest łatw a do rozpoznania. N atom iast b u d y n ek kościoła farnego jest tru d n y do ustalenia. Być m oże jest to do m in u jąca bry ła usytuow ana zaraz o b o k r a ­ tusza, z dość pokaźnym obiektem um ieszczonym w środkow ej części dachu. O biekt te n m oże uchodzić za sygnaturkę. C ałość składa się z wyższego b u d y n k u p rzy k ry te­ go spadzistym dachem i dostaw ionego do niego o d w sch o d u niższego obiektu, k tó ­ ry m oże być p rezb iteriu m kościoła. C ały te n obiekt nie je st rysunkow o wykończony,

18 L. Łbik, Staropolskie dzieje..., s. 35-36.

19 Katalog zabytków ..., s. 5.

20 L. Łbik, Staropolskie dzieje..., s. 35.

21 Z. Zyglewski, Dwa najstarsze plany Bydgoszczy z roku 1657, „K ronika Bydgoska”, t. 16, 1994,

s. 120-130.

22 S. Tomkiewicz, W eduty polskie z albumu ]. R. Storna, „Rocznik H istorii Sztuki”, t. 3, 1962,

s. 262-288, fot. w izerunku Bydgoszczy, s. 280 n r 25.

23 J. Frycz, op. cit., s. 508; W. Posadzy, op. cit., s. 88, ryc. 14, s. 118.

24 W idoki Bydgoszczy..., s. 10.

2. F ara w e d łu g p la n u P. J. G retha z 1774 roku (A rchiw um P ań stw o w e w Bydgoszczy, A kta m ia s ta B ydgoszczy K atrografika, 1)

nie m a żadnych otw orów okiennych i p o d o b n ie ja k cała w eduta, m a charakter szkico­ wy. U m ieszczonego n a pierw szym planie dość pokaźnego obiektu nie m o żn a z niczym innym identyfikow ać ja k z kościołem farnym , gdyż w tym m iejscu czy okolicy żadna w iększa b udow la się nie znajdow ała. W izeru n ek ten, niestety, nic nie w nosi d o p o z n a ­ n ia bryły, a tym bardziej szczegółów architektonicznych fary.

Z następnych p o n a d stu lat nie dysponujem y k artografią i ikonografią zw iązaną z Bydgoszczą. D opiero pojaw ienie się P rusaków z chw ilą I ro zb io ru Polski w 1772 roku spow odow ało podjęcie licznych przedsięw zięć k artograficznych25.

Z a najw cześniejsze p ruskie kartograficzne odw zorow anie Bydgoszczy u ch o d zi w y­ k o n an y w 1774 ro k u plan m ia sta autorstw a m ierniczego i budow niczego Paula Juliana G reth a (6 6 ,6 x 4 3 ,5 cm ) w skali 1:100026. Jest o n pow szechnie znany i w ielokrotnie w różnej form ie publikow any. Jego p rzy d atn o ść badaw cza jest fu n d am e n taln a. Stał się o n p o d staw ą b ad a ń n a d p o czątk am i m ia sta w 1346 roku, przyjm ując założenie, że ośro d ek te n o d chwili w ytyczenia p rze trw a ł w n iezm ienionej form ie do rozbiorów, a plan z 1774 ro k u jest tego zapisem 27.

N a planie tym zaznaczono bydgoską farę w p ostaci o b rysu w ypełnionego k o lo ­ rem czerw onym , oznaczającym obiekty w używ aniu [il. 2]. O przeznaczeniu obiektu

25 Zob. A. Mietz, op. cit., s. 120.

26 A. Mietz, op. cit., s. 125, n r 1; A tla s..., s. 36, n r 6; W idoki Bydgoszczy..., s. 151, n r 2.

27 B. Giemza, Z. Zyglewski, Z dziejów bydgoskiego rynku doby przedrozbiorowej, „K ronika Bydgo­

dow iadujem y się z p o d p isu Pfarr Kirche. Plan te n m a ch arak ter sytuacyjny i nie p rze d ­ staw ia p o d ziału w ew nętrznego kościoła, nie w iad o m o gdzie są kaplice, zakrystia czy wieża. Jedynie przy p rezb iteriu m są zaznaczone charakterystyczne dla budow nictw a gotyckiego skarpy przyporow e. W świetle plan u plac kościelny w kształcie n ieregular­ nym p o siad ał w ejście o d strony dzisiejszej ulicy Farnej.

Kolejny, kolorow y plan m iasta w ykreślony został przez S teerm anna, m ierniczego pruskiego w 1789 r. (4 2 x 5 9 cm ) z odw zorow aniem około 1:2000. O becnie d ostępna jest tylko kolorow a kopia, w ykonana w 1936 r.28 Niestety, n ie rejestruje on kościoła farnego ani innego obiektu w ram ach m u ró w m iejskich, gdyż prezentuje głów ne ulice i drogi oraz bloki zwartej zabudowy.

K olejny w ażny plan to kartograficzne ujęcie z 1797 r. autorstw a bliżej nieznanego F. W. G retha, zw any po to czn ie „dużym G rethem ”. Jest to d uży arkusz (1 8 4 x 9 6 cm ) obejm ujący Bydgoszcz lokacyjną w raz przedm ieściam i. P rzed I w ojną św iatow ą zn aj­ dow ał się w zbiorach miejskiej biblioteki, o czym zaśw iadcza pieczęć, ale później trafił do bydgoskiego archiw um , gdzie znajduje się d o d n ia dzisiejszego29. N ie jest o n zbyt znany, czyli opisywany, publikow any i w ykorzystyw any w badaniach, gdyż nie był u d o ­ stępniany. O becnie jest po konserw acji i d ostępny w badaniach. W św ietle inform acji naniesionych na planie pow stał o n w 1797 r. n a p odstaw ie p o m iaró w p rze p ro w ad z o ­ nych w kw ietniu i m aju 1774 r. przez Paula G reth a i G o tfried a D o rn ste in a 30. Z tych to p o w odów sposób u kazania bydgoskiego kościoła parafialnego jest identyczny ja k na planie z 1774 r. [il. 3]

P od o b n ą sytuację m am y z planem z roku 1797, p rezentującym p ó łn o c n o -z a c h o d ­ nią część m iasta w skali około 1:1150. Ten niew ielki (3 3 ,6 x 2 9 cm ) p lan autorstw a S chm iedckego jest przerysem z p la n u z ro k u 1774, o czym inform uje p o d p is m ów iący o zm arły m budow niczym G re th e31. Tym sam ym nic now ego nie w nosi w zakres p o ­ szerzenia w iedzy o św iątyni [ił. 4].

W je d n y m z katalogów p o d a n o inform ację o istn ien iu plan u przedstaw iającego zdobycie Bydgoszczy przez generała Jana H en ry k a D ąbrow skiego w 1794 r. W z m ia n ­ ka o L indnerze32 m oże sugerow ać, że autorem tego p la n u jest ow a osoba. Jednak na oryginalnej, zachow anej m apie m am y zapis inform ujący, że ta pow stała n a p o d sta ­ wie p la n u L in d n era z 1800 r. S porządził ją, ja k głosi dopisek, E rn st Wolff33, lecz nie w iad o m o kiedy. P rzyjm uje się, że p o d koniec XIX w ieku34. O w a stosunkow o duża m a p a (1 2 5 x 6 1 cm ) jest interesującą p ró b ą odtw o rzen ia w ydarzeń n a podstaw ie późniejszego planu. N atom iast fara została p rzedstaw iona jako uproszczony i nieco

28 A. Mietz, op. cit., s. 125, n r 2; W idoki Bydgoszczy..., s. 151, n r 3; A tlas. .., s. 36, n r 7.

29 Archiw um Państwowe w Bydgoszczy, Akta m iasta Bydgoszczy, Kartografika, sygn. 4.

30 Plan / von der Stadt / Brom berg / welche im M onat April u n d / Maii 1774 specialiter Vermessen

/ w orden / durch P. G reth / et D ornstein / u n d nochm als copird in M onat / Septem ber 1797. / durch F. W. Greth.

31 APB, AmB, Kartografika, sygn. 15; opis. A. Mietz, op. cit., s. 129, n r 7.

32 A. Mietz, op. cit., 125, n r 3: 1794. Die E innahm e Brombergs, Lindner.

33 WMBP, Zb. Spec, A.927.

34 Bydgostiana..., s. 22, n r 68. M apa powstała przed 1915 r., gdyż n a m apie jest pieczęć i sygnatura

Biblioteki z tego roku.

i t. J-) Ьч

u

г г Г а ; | d -,n—J lie * 1 jtx rr J i l i » c h e

~r

<-■ j Ci. I Г г , I A.,Ч r - Л Й ' •7 3/гГ ой !' Wiln’ _ f l - г о А » • «

.

П U г ж Н г И 11е ’

'

1

-3. F ara w e d łu g p la n u F. W. G retha z 1797 r.

(A rchiw um P ań stw o w e w Bydgoszczy, A kta m ia s ta Bydgoszczy, K atrografika, 4)

zniekształcony przerys z plan u L indnera, o k tó ry m poniżej, naw et z tym sam ym lite­ row ym oznaczeniem .

K olejny w ażny plan m iasta w yszedł sp o d ręki w spom nianego już architekta L in d ­ n e ra w 1800 r. (4 8 ,6 x 6 8 ,7 cm ). Jest to b ardzo szczegółow y m iedzioryt, obejm ujący m iasto oraz p rzedm ieścia i okoliczne w sie w skali 1:5800. P onadto w górnym k a r­ tu szu zam ieszczono k ró tk ą h isto rię m iasta, a w dolnej części p o d a n o aktualne dane to p ograficzno-dem ograficzne, dotyczące zabudow y i zalu d n ien ia m iasta. Inform acje te p rzedstaw iono zgodnie z ów czesnym po d ziałem na m iasto, przedm ieście gdańskie, to ru ń sk ie, p oznańskie i O kolę35. Świątynię p arafialn ą dość łatw o zlokalizow ać n a p la ­ nie p o charakterystycznym kształcie, ale też p o literze „F ”. W świetle in form acji za­ m ieszczonej w k artu sz u jest to Pfarr Kirche z u St. Nikolai и [nd]M artini. Fara została ukazan a w sposób uproszczony w sto su n k u do X V III-w iecznych planów m iasta, ale m niej więcej odzw ierciedlający jej kształty. N ajw iększe zniekształcenia odnotow ać należy w odw zorow aniu p rezbiterium , gdyż z tru d e m m o ż n a do p atrzeć się ta m g o ­ tyckiego rozplanow ania. N ależy zw rócić uwagę, że zn aczna część dzisiejszego Starego M iasta położonego tu ż n ad Brdą została zacieniow ana. W tak i sposób zaznaczono

A

сг/ га 'г* )/ ^//c (I u //<Щ

\

/ > -i l l ( A c t r / c - < / o- V c f ÿ t c r / v j t e n ? •vf n/ît'6ui///mYAJ' 'У^с/А t u < V v Ä ö t w S r / w / / - « / / ■ </Ao,,J6crf <tн / < //Lÿtitÿe//Ï'/; С ✓fa*/* -rt-r / / ///tr/O-l Ju/j' L'C/ ft t r/t/i С / ’

К ^ ^ Ę L - U Щ | *?Jc‘A /łitJżU

*#

i p

^ <h) f A r -/ -/ ‘ 7 ; ( , I bhX.. 1

™

< 4 / ■ 1 _{f 1Ш ' . 1} \ r* : t j j t i r r ./iirt/iŁ . j ! • AA \ \ / ■ § j 1 /Л7«//Л«' \ : JÄ" N VC , jftart A ^ /¥ * /{ v 4. P la n S c h m ie d c k eg o z 1797 r. - całość

(A rchiw um P ań stw o w e w Bydgoszczy, A kta m ia s ta Bydgoszczy, K atrografika, 15)

reny nisko położone, p o d m o k łe i często zalewane. O bszarem tym objęto także kościół farny w raz z przyległym placem . O becny kościół farny, w yniesiony d o godności k ate­ dry, usytuow any jest znacznie niżej niż pozostałe tereny starom iejskie. Jest to w ynik p ierw otnego u kształtow ania terenu, k tó ry nie uzyskał późniejszych naw arstw ień, tak ja k in n e nadrzeczne kw artały m ia sta36.

K olejny plan w skali 1:2500 w yszedł w 1816 r. spod ręki m ierniczego pruskiego N e u m a n n a 37. Jest to stosunkow o o bszerna (77,8 x 111 cm ), kolorow a m apa, i co n a j­ w ażniejsze, bardzo szczegółowa oraz przyw iązująca wagę do detali. Niestety, jest ona tro ch ę p o dniszczona, a je d n o z u szkodzeń przy p ad a w m iejscu usytuow ania o m a ­ w ianej świątyni. K ościół farny naw iązuje do p la n u G retha, z tym że jest jeszcze od niego bardziej prosty. P ozbaw iono go skarp przyporow ych i jedynie po trójbocznie zam k n ięty m p rezb iteriu m m o ż n a się dom yślać, że jest to budow la gotycka [ił. 5].

36 Badania archeologiczne prow adzone m iędzy ulicami Mostową, G rodzką i Jatki dowodzą, że te­

reny przyrynkow e nad Brdą były podm okle i ulegały okresowym zalaniom; A. Siwiak, W. Siwiak,

Wykopaliska archeologiczne p rzy ulicy Mostowej 4 w Bydgoszczy, „Acta Archaeologica Pom oranica”,

t. 3, 2009, s. 334-336; Bydgoszcz późnośredniowieczna i nowożytna w świetle źródeł archeologicznych, pod red. M. F. W oźniaka, Bydgoszcz 2014, s. 66-67.

5. F ara n a p lan ie z 1816 r.

(A rchiw um P a ń stw o w e w Bydgoszczy, A kta m ia s ta Bydgoszczy, K atrografika, 6)

Identycznie p o trak to w a n o farę n a planie z ro k u 1834. W ynika to z faktu, iż jest to p lan pow stały n a bazie poprzedniego, w tej samej skali, chociaż tro ch ę m niejszy (64 X 116 cm ). A utor tegoż planu, m ierniczy p ru sk i Breitherr, zam iast opisu obiektu

oznaczył go literą „P ” i w legendzie po d ał, że chodzi o kościół farny38.

P odobnie o d d a n o zarysy fary n a dru k o w an y m ro k później planie m iasta. Jest to niew ielki (24,8 x 17 cm ) czarno-biały p lan autorstw a niejakiego R ittw egena. Jest on zupełnie pozbaw iony legendy czy jakichkolw iek o znaczeń39.

O statnie dw a plany pow stały po p rzebudow ie fary w 1830 r.40 W ówczas rozebrano część kaplic od stro n y południow ej, tym sam ym zm ienił się plan kościoła. Niestety, oba plany tych zm ian nie uw zględniają. O brys kościoła w ygląda tak, ja k gdyby się nic nie zm ieniło o d X V III w. P lan z 1834 r. m a w legendzie zapis, że jest to kopia w cześniejszego, ale z u zu p e łn ie n ia m i (u n d die Veränderungen), lecz w p rzypadku fary owe zm iany nie zostały naniesione. Z resztą plany fary z ro k u 1816 i 1834, ja k też z ro k u następnego są n ie d o k ład n e w sto su n k u do planów z XVIII stulecia. N ie chodzi

38 A tla s..., s. 36, n r 11.

39 APB, AmB, Kartografia, sygn. 8; Widoki Bydgoszczy..., s. 151, n r 7.

6. P la n fary złożony z dw óch a rk u sz y p la n u z 1877 r.

(W ojew ódzka i M iejska B iblioteka P u b lic z n a w Bydgoszczy, Zbiory sp ecjaln e, С IV 463)

o b ra k oskarpow ania, ale o zachow anie p ro p o rc ji m iędzy poszczególnym i elem entam i budow li. N aw et zarys kościoła parafialnego z m ap y z 1834 r. nie p okryw a się z m ap ą z ro k u 1816, któ ra była p o d k ła d e m dla późniejszego opracow ania.

K olejne plany, o d połow y XIX stulecia, nie są szczegółowe, a w prost przeciw nie. O bejm ują nie tylko teren m iasta, ale też i najbliższe okolice. K ościół farny jest tam zazwyczaj sygnalizowany, ta k ja k w 1857 ro k u n a m apie w skali 1:25 000, gdzie za­ znaczono go czerw onym krzyżem 41. D opiero sześcioarkuszow y plan m iasta w skali 1:2500 w ykonany w 1877 ro k u ukazuje farę w now ym układzie [il. 6]. N adal jest to p lan sytuacyjny, w ięc nie zaw iera w ew nętrznego rozplanow ania św iątyni42. Plan fary p ow stał do p iero w k o ń cu XIX w. w skali 1:400 i przedstaw ia u k ła d kościoła z tego o kresu [il. 7]43.

41 W ojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy, Zbiory specjalne, В III 755, Plan von

B rom berg u n d U m gegend zwisechen der Weichsel u n d Netze, sowie den Königl. Oberförstereien W telno u. Glinkę, dostępny w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej.

42 W ojewódzka i M iejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy, Zbiory specjalne, С IV 463, dostępny

w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej. Fara jest podzielona m iędzy dwa arkusze.

43 J. Kohte, Die Kunstdenkm äler des Regierungsbezirks Bromberg, Berlin 1897, Verzeichnis der K un­

stdenkm äler der Provinz Posen, Bd. 4, s. 4.

7. P la n fary z 1897 r.

(J. Kohte, Die K u n std en km ä le r des R eg ieru n g sb e zirks B rom berg, B erlin 1897, s. 4)

Z nacznie skrom niej przedstaw ia się ikonografia zw iązana z m iastem . W ładze p r u ­ skie nie przyw iązyw ały wagi d o tego zagadnienia, w przeciw ieństw ie do kartografii. D o chwili w ynalezienia fotografii liczba w idoków odnoszących się do fary, p o d o b n ie ja k do całego m iasta, jest b ard zo skrom na. W iększość z n ic h to ogólne p an o ra m y m ia ­ sta z ledwie zarysow anym kościołem parafialnym , przez co nie m o ż n a ich spożytko­ w ać do pogłębionych badań.

N iedaw no do obiegu naukow ego trafiła b arw n a akw arela przedstaw iająca z a b u d o ­ w ania k laszto ru K arm elitów na teren ie dzisiejszego P lacu Teatralnego, m ły n n a d Brdą oraz p ó łn o c n y dach kościoła farnego w raz ze znaczną częścią zachodniego szczytu. Pow stała ona w 1802 r. i jest przechow yw ana w zbiorach K ultur u n d D o k u m e n ta tio n ­ sz en tru m s W estpreußen n a Z am k u W olbeck k. M ü n ster44.

G dy przyglądam y się zam ieszczonem u ta m kościołow i, to nie m am y w ątpliw ości, że chodzi o dzisiejszą katedrę [il. 8]. W sch o d n i skraj d ac h u zdobi barokow a sygna­ turka, a p o n a d połać d achu w ychylają się trzy ceglane sterczyny i czw arta n a sam ym szczycie dachu, ta k ja k to w idać dzisiaj. O becnie za ch o d n i szczyt n a ch arak ter sc h o d ­ kowy, w górnych strefach zakończony p o tró jn y m i i p o dw ójnym i sterczynam i w fo r­ m ie krenelażu. C ały szczyt jest w ypełniony sześciom a strefam i blend, przy czym doln a strefa składa się z sześciu w ysokich, po d łu żn y ch blend. W górę szczytu, n astęp n a strefa trac i w szeregu je d n ą blendę, we w szystkich kolejnych pięciu strefach w ielkość b lend

44 W idoki Bydgoszczy..., s. 10; Piękna stara Bydgoszcz, p o d red. J. Derendy, Bydgoszcz 2006,

8. Zachodni szczyt fary z 1802 r.

(za Piękna stara Bydgoszcz, pod red. J. Derendy, Bydgoszcz 2006, s. 38-39, n r 21) jest tak a sam a, zbliżona d o k w ad ratu 45. Szczyt zach o d n i z akw areli nieco odbiega od

dzisiejszego w yglądu. Przekaz ikonograficzny przedstaw ia ceglane blendy, n atom iast obecnie są one w ypełnione jasnym tynkiem . P o n ad to n ie zaznaczono dw óch górnych stre f blend, a do ln a m a taką sam ą wielkość ja k pozostałe. Te nieścisłości z obecnym stan em częściow o są w ynikiem niezbyt d o kładnego odw zorow ania rysow nika i p o m i­ nięcia w ielu detali.

N a kolejny w izeru n ek fary trzeba było czekać blisko trzydzieści lat. W 1830 roku J. C. C e d erh o lm w ykonał kolorow ą litografię (32,4 x 45,5) w edług zaginionej akwareli g eom etry bydgoskiego niejakiego Beckera, przedstaw iającą w idok m iasta od strony p o łu d n io w o -w sch o d n iej46 z dzisiejszego W zgórza W olności (zbieg ulicy U stronie i Toruńskiej). B ardzo często p an o ra m a ta jest datow ana na ro k 1838 lub naw et 1840, chociaż w lew ym dolnym ro g u jest zam ieszczona data 1830. Tak więc p ierw ow zór m u ­ siał pow stać p rzed tą d atą47. Jest to p an o ra m a m iasta zaw ierająca kościół, a w łaściwie jego dach n a korpusie naw ow ym , p rezb iteriu m i frag m en t d zw onnicy z poszyciem dachow ym [il. 9]. W idoczny szczyt w sch o d n i niczym nie ró żn i się od dzisiejszego. O becnie niektóre jego g órne elem enty posiadają jasny tynk, n ato m iast w pierw szej

45 Katalog zabytków ..., s. 7-8.

46 W idoki Bydgoszczy..., s. 154, n r 25; A tla s..., n r 10; Piękna stara Bydgoszcz..., s. 41, n r 23.

47 Z. Zyglewski, Bydgoski kościół św. Idziego w świetle źródeł ikonograficznych i kartograficznych,

9. W idok fa ry w ed łu g C. C ed erh o lm a z 1830 r. (M uzeum O kręgow e w Bydgoszczy, H 1453)

ćw ierci XIX w. nie m o żn a ich dostrzec. U kazano też frag m en t m u ru w ielobocznego prezb iteriu m z gotyckim i oknam i, ale p o m in ięto istniejące tam przypory. Pojawiła się kw adratow a dzw onnica, n ak ry ta czterospadow ym , spiczastym dachem i posiadająca z każdej stro n y p o dw ójne otw ory okienne. N a litografii jest nieco m niejsza p o d w zglę­ d em w ysokości i szerokości o d sta n u rzeczyw istego, przez co k o rp u s św iątyni robi w rażenie bard zo pojem nego.

N a bazie pracy C e d erh o lm a w latach 1838-1840 pow stała niew ielka grafika C arla M ayera. Nie w nosi o n a nic now ego, m ałe jej ro zm iary (7 x 10 cm ) nie pozw alają d o ­ strzec żadnych detali48. Z tego też m iejsca p an o ra m ę m iasta ukazuje sporej wielkości (4 5 x 7 6 ,5 cm ) litografia z 1854 r. autorstw a H. Triesta, nauczyciela ry su n k u i m a la­ rza49. P roporcje m iędzy k o rp u sem farnym a dzw onnicą są p o d o b n e jak w wyżej o p i­ sanych pracach, ale w yolbrzym ił sześć lizen przechodzących w sterczyny n a szczycie w schodnim , potęgując tym sam ym bryłę kościoła.

Fragm ent fary z p o d o b n eg o k ie ru n k u zaobserw ow ać m o żn a na barw nej litografii, w ykonanej około 1845 r. przez Juliusa G re th a50. P rzedstaw ia ona zach o d n i fragm ent

48 W idoki Bydgoszczy..., s. 154, n r 25; Piękna stara Bydgoszcz.... s. 40, n r 22.

49 W idoki Bydgoszczy...., s. 155, n r 30; A tla s..., s. 37, n r 14; Piękna stara Bydgoszcz..., s. 44-45,

n r 27.

50 J. Frycz, op. cit., s. 508, n r 3; W. Posadzy, op. cit., s. 97, ryc. 30; W idoki Bydgoszczy..., foto s. 72, n r

10. F ara od północy w e d łu g C. W. B ellach a z łat 1830-1840 (M uzeum O kręgow e w Bydgoszczy, H 1541)

Starego R ynku z kościołem jezuickim i chociaż jest niew ielkich rozm iarów (6,4 x 10,4 cm ), to w praw idłow ych p ro p o rc jac h ujm uje elem enty kościoła farnego. W idać dach z k o rp u su nawowego, sygnaturkę i górny fra g m en t w schodniego szczytu, a także frag­ m e n t dzw onnicy z dw om a otw o ram i i o strosłupow ym dachem . N a dzw onnicy, sygna­ tu rce i szczycie za ch o d n im w idać m etalow e krzyże.

Z 1870 r. p o ch o d z i zdjęcie bydgoskiego fotografia Rudolfa B radengeiera, uw iecz­ niające ów czesny ry n e k z kościołem jezu ick im 51. Przy tej sposobności fo to g raf objął także część fary. D ostrzec m o ż n a gó rn y fra g m en t szczytu w schodniego z blen d am i i fra g m en tam i jasnego tynku, wieżyczkę oraz dach n a d naw ą główną.

Z drugiej ćw ierci XIX w. po ch o d zi najbardziej znany w idok Szosy G dańskiej, sy­ gnow any przez C arla W ilhelm a Bellacha52. Litografia o w ym iarach 9,4 x 16,4 cm d a ­ tow ana jest n a lata 1830-1840 i ukazuje dach prezb iteriu m oraz naw y bydgoskiej fary o d p ó łn o cn ej stro n y [il. 10]. W przy p ad k u p rezb iteriu m zaznaczono w sposób nie- b u d zący wątpliw ości, że m am y do czynienia z obiektem zakończonym w ielobocznie. R ysunek kościoła jest bardzo schem atyczny, ale nie pozostaw ia cienia w ątpliw ości co do jego identyfikacji. N ie m o żn a dostrzec zarysu, znajdującej się przy p rezbiterium , zakrystii, któ ra m iała nieco podw yższony dach w sto su n k u do prezbiterium . N ie m a

51 W. Posadzy, op. cit., s. 108, ryc. 45; Bydgoszcz na starej fotografii [cz.l], wyd. Z. Hojka, Bydgoszcz

1992, s. 24; Dawna Bydgoszcz na fotografii, wyd. Z. Hojka, Bydgoszcz 2002, s. 44.

52 W idoki Bydgoszczy..., fot. s. 33, n r 7, s. 154-155, n r 28; Piękna stara Bydgoszcz..., s. 43, n r 26.

też o k n a w d achu p rezb iteriu m ani śladów przypór. Tenże au to r w 1849 r. sp o rzą­ dził p o d o b n ą litografię, z tym że z bardziej precyzyjnym ry su n k ie m 53. W p rzypadku fary dokładniej p o trak to w ał p rezbiterium , gdyż starał się zaznaczyć znajdujące się tam okna. N atom iast uw agi o zakrystii i oskarp o w an iu pozostają w mocy.

Z ro k u 1864 p o ch o d z i drzew oryt prezentujący kościół o d strony północnej. Jest to praca o w ym iarach 16,5 x 11,5 cm, zam ieszczona w w arszaw skim „Tygodniku Ilu stro ­ w anym ” i zaopatrzona p o d p isem Kościół f a rny w Bydgoszczy5i. W idok ten jest pie rw ­ szym, k tó ry obejm uje cały obiekt, chociaż w części przysłonięty gęstym i drzew am i. Z pieczołow itością nieznany autor odd ał sygnaturkę n a dachu zw ieńczoną krzyżem , ryzality szczytu w schodniego i sterczyny krenelażow e kolejnego w raz z w ieńczącą ch o ­ rągiew ką, a na dachu p rezbiterium um ieścił p rostokątne okno, będące elem entem fa­ cjatki krytej płaskim , pulpitow ym dachem . O w a facjatka styka się z dachem znajdującej się w k ie ru n k u zach o d n im zakrystii. Niestety, ściany p rezbiterium i zakrystię osłaniają drzewa. W przypadku naw y w idać jedynie fragm ent kaplicy i o kna p o jej prawej stronie.

Z tego też czasu m am y fotografię fary o d stro n y p ó łn o cn ej w raz z d rew nianym jazem znajdującym się op o d al kościoła. A utorem zdjęcia był R udolf Bradengeier, w ła­ śnie osiadły w m ieście fotograf. Pracę tę datuje się n a 1865 r. [il. I I ] 55. M u ry p re ­ zb iteriu m i naw y przysłania obfity drzew ostan, dostrzec m o ż n a jedynie la tarnię na kopule kaplicy św. K rzyża oraz fra g m en t gotyckiego o k n a znajdującego się za nią. Na d achu naw y w idać d uży fra g m en t odm ien n ej dachów ki, d o ch o d zący do zachodniego szczytu. D o k ład n ie w idać u m ieszczoną w d ac h u p rezb iteriu m facjatę. D och o d zi ona d o d ac h u zakrystii, tu ż n a d o k n em i rów na się z jej dachem , lecz p oczątek d achu fa­ cjaty w ychodzi z d achu p rezb iteriu m poniżej d achu zakrystii. W d achu zakrystii, tuż p rzy zach o d n im szczycie naw y głównej, m ajaczy p o d o b n a facjata, ale jest p rzysłonięta k o n ara m i drzew a, co znacząco u tru d n ia jej rozpoznanie. P ozostałe elem enty kościoła w idoczne n a zdjęciu w niczym nie odbiegają o d dzisiejszego stanu. Jest sygnaturka, na przeciw ległym szczycie m etalow y elem ent ozdobny. W idoczny szczyt w sch o d n i w gó r­ nej części b le n d ukazuje jasny tynk.

Kilka lat tem u bydgoskie m u z eu m w eszło w posiadanie sporego o brazu olejnego (124 x 86 cm ), k tó ry ukazuje w id o k starego m ły n a n a d B rdą i bydgoskiej fary. W yszedł o n spod pędzla niem ieckiego m alarza H e rm a n n a Schnee (1840-1929), ale czas jego p o sta n ia nie jest d okładnie znany. N a chwilę o becną datuje się go n a o statn ią ćw ierć XIX stulecia, m oże n a przełom lat 70. i 80. M alarz pracow ał głów nie w Berlinie, nie wiemy, czy był w Bydgoszczy, ale m ia ł tutaj dw ie wystawy. O koliczności te staw iają pytanie o w iarygodność tego przekazu, czy m ożem y go traktow ać jako ź ró d ło -d o - k u m e n t tam tych czasów 56, czy też jest to artystyczna w ariacja o p a rta n a elem entach

53 Piękna stara Bydgoszcz..., s. 42-43, n r 25.

54 W idoki Bydgoszczy..., fot. s. 94, n r 64, s. 193, n r 2; Historia Bydgoszczy, 1 .1, do roku 1920, p o d red.

M. Biskupa, W arszaw a-Poznań 1991, wkładka n r 32 w podpisie inform uje, że jest to w idok z p rzeło­ m u XIX i XX w.; Piękna stara Bydgoszcz..., s. 511, n r 581.

55 Bydgoszcz na starej fotografii..., s. 5, fot. s. 39; Dawna Bydgoszcz..., s. 5, 75; Piękna stara Byd­ goszcz..., s. 511, n r 580.

11. W idok fary pod stro n y B rdy (północy), fotografia z 1865 r. (M uzeum O kręgow e w Bydgoszczy, HF K6)

zaczerpniętych z dostępnej w ówczas ikonografii. Bez g runtow nych b adań nie m ożna w tej chwili w ydać trafnej opinii w tej sprawie.

N a obrazie w idnieje kościół z k ie ru n k u p ó łn o c n o -w sc h o d n ieg o [ił. 12]. U kazany jest dach p rezb iteriu m i w sch o d n ie m u ry w zm o cn io n e skarpam i, p om iędzy k tórym i zauw ażalne są gotyckie okna. Ścianę p ó łn o c n ą prezb iteriu m zasłania drzew o, ale w i­ dać też dach zakrystii i um ieszczoną tam facjatę z p rostokątnym oknem , dochodzącą do szczytu naw y głównej. Poniżej w ścianie zakrystii artysta um ieścił dw a okna. D rz e­ w a szczelnie przysłaniają p ó łn o c n ą ścianę nawy. W idoczny jest dach z sygnaturką na w sch o d n im narożniku, a także w sch o d n i szczyt naw y z blendam i. Bez tru d u d o strze­ gam y zach o d n ie zakończenie szczytu naw y w raz z um ieszczoną n a d achu m etalow ą chorągiew ką. N atom iast w p ółnocnej połaci d achu kościoła w yraźnie w idać dw ie fa­ cjaty n ak ry te dw uspadow ym i daszkam i. W zachodniej w yraźnie w idać okrągłe o k ie n ­ ko, rozetę. W świetle tego przedstaw ienia m o ż n a sądzić, że były to pom ieszczenia m ieszkalne, jakieś pokoje, m ansardy. Ż ad n e in n e znane źró d ła ikonograficzne, łącznie z om aw ianym i poniżej zdjęciam i z XIX w ieku, nie w ykazują takich pom ieszczeń w d a ­ chu naw y głów nej. W ydaje się, że jest to zabieg m alarza, m ający na celu u rozm aicenie kom pozycji obrazu. Poniżej dachu, w ścianie naw y głów nej, w idnieje gotyckie okno, a p o d n im m u ry kaplicy św. Krzyża, ale bez kopuły, gdyż zakryw a ją drzewo.

12. W idok fary od stro n y Brdy, o braz olejny H. S c h n e e lata 70-80. XIX w. (M uzeum O kręgow e w Bydgoszczy, So 813)

P ierw szy w id o k fary o d stro n y południow ej p o ch o d z i z 1860 r. N ie jest to p rze d sta­ w ienie sam odzielne, lecz p a n o ra m a m iasta ze W zgórza D ąbrow skiego (2 4 x 4 5 ,5 cm ). W ykonał ją w kolorze C arl Wolff, nauczyciel ry su n k u i p o rtre c ista 57. U w iecznio­ n a ta m fara jest jed n y m z w ielu obiektów o niew ielkich rozm iarach. M ożna jedynie stw ierdzić, że zostały uchw ycone pro p o rcje obiektu, zw łaszcza m iędzy naw ą głów ną,

13. W idok fary od p o łu d n ia w e d łu g P. G eissłera z 1880 r. (M uzeum O kręgow e w Bydgoszczy, HF 2386)

dzw onnicą i sygnaturką. Z tego też czasu p o ch o d z i p o d o b n e ujęcie, chociaż m n ie j­ sze (8,2 X 18 cm ), w p ostaci litografii H e rm a n a K ü h n a58. W 1875 r. kolejne zdjęcie

w ykonał Bradengeier, ukazujące ów czesne w ięzienie, a w dali dach bydgoskiej fary i d zw onnicy59. N ie w nosi ono nic szczególnego w bryle kościoła, p o d o b n ie ja k lito g ra­ fia o w ym iarach 8 x 11,7 cm z 1880 r., przedstaw iająca p an o ra m ę m iasta ze W zgórza D ąbrow skiego. Jej autor, Paul Geissler, dość syntetycznie uchw ycił farę o d strony p o ­ łudnio w o -zach o d n iej [il. 13]60. C ałość je st n iebyt pro p o rcjo n aln a, autor znacznie ją w ydłużył n a w ysokość. U kazał za ch o d n i szczyt świątyni, ale bez pow stałej w połow ie XV II w. piętrow ej k ru ch ty z p o d cien iem , za to m o c n o w yeksponow ał blendow anie tego szczytu. Nie zaznaczono dużego, gotyckiego o kna o d strony południow ej i za­ chodniej an i też narożnej przypory, znajdującej się m iędzy tym i oknam i. N atom iast d zw onnica została w ydłużona, n ak ry ta kw adratow ym dachem i zao p atrzo n a w p o ­ dw ójne okienka o d strony p ó łn o c n ej i zachodniej. G ó rn a część w ieży została m o c n o o d cięta o d znajdującej się poniżej, sugerując, że kondygnacja trzecia została w ysunięta p o za lico dolnej części wieży. W rzeczyw istości nic takiego nie m iało m iejsca, górną

58 W idoki Bydgoszczy. .., s. 155, n r 31; A tlas. .., s. 37, n r 21.

59 Bydgoszcz na starej fotografii..., s. 17; Dawna Bydgoszcz..., s. 11.

60 W idoki Bydgoszczy ..., s. 154, n r 27; Piękna stara Bydgoszcz..., s. 50-51, n r 30.

część w ieży odcięto pasem inaczej ułożonej cegły. L itograf p o sta ra ł się zaznaczyć na drugiej kondygnacji dzw o n n icy cztery ceglane blendy, istniejące d o d n ia dzisiejszego. N ie w idać dolnej p artii dzw o n n icy ani m u ru nawy, gdyż przysłania je bliżej po ło żo n a budow la, n ato m ia st w idać sygnaturkę n a w sch o d n im szczycie d achu oraz dach prezb i­ teriu m . M ury tego ostatniego przysłaniają drzewa.

Istnieją jeszcze trzy tablice zaw ierające najw ażniejsze obiekty w m ieście i w idok rynku. Tablica autorstw a Juliusa G reth a (4 4 x 5 6 cm ) pow stała p o 1862 r.61 i zaw ie­ ra p rzede w szystkim w izerunki obiektów pow stałych w XIX w., a w ięc w zniesionych przez zaborcę. Tym niem niej w p racy tej zam ieszczono cztery razy w idok fary i to z różnych stron. Pierwsze, dość m gliste i konturow e w yobrażenie o d strony za c h o d ­ niej, dojrzeć m o ż n a n a ry su n k u przedstaw iającym m o st kolejow y n a Brdzie. Kolejne ujęcie fary znajduje się n a ry su n k u przedstaw iającym w idok ry n k u n a pierzeję za ch o d ­ nią. P onad dach am i k am ienic m o żn a d ostrzec zarys d achu w raz z sygnaturką oraz dach dzw onnicy. W środkow ej części au to r zam ieścił p an o ra m ę m ia sta z dzisiejsze­ go W zgórza W olności. Jak u poprzedników , kościół je st ledwie zarysowany, z m ałą dzw onnicą. N atom iast w dolnym rogu um ieścił w idok fary w raz z kościołem pojezu- ickim o d stro n y Brdy, czyli z zachodu. N iezorientow anych inform uje napis Pfarr un d Jesuiten Kirche. M am y tutaj w idok nie tylko dachów kościoła farnego, ale także m u r z otw o ram i o kiennym i o d stro n y zachodniej i półn o cn ej. O d razu rzuca się w oczy zbyt w ąska naw a głów na i dzw onnica. O d strony zachodniej praw idłow o ukazano je d n o duże, gotyckie ok n o p o lewej stro n ie kruchty, n ato m ia st o d stro n y północnej n an iesio n o aż cztery duże okna. W rzeczyw istości fara m a dw a p ełn e i górny fra g ­ m e n t trzeciego n a d kaplicą św. Krzyża. N a ry su n k u kaplica ta jest zaznaczona, ale dość słabo zarysow ana, raczej naszkicow ana. W tym elem encie w idać p ew n ą dow olność, n ato m iast ozdobny za ch o d n i szczyt naw y jest stosunkow o d o k ład n ie odw zorow any. Pierwszy, d olny rząd b lend jest zdecydow anie większy o d wyżej położonych. P onadto n a zw ieńczeniu szczytu zachodniego, p o d o b n ie ja k n a sygnaturce i dzw onnicy, w yraź­ nie w idać elem enty w p ostaci m etalow ych chorągiew ek.

Z ro k u 1868 p o ch o d z i tablica (33 x 22,5 cm ) zam ieszczona w w arszaw skim „Tygo­ d n ik u Ilustrow anym ”. P rezentuje o n a ry n ek i kilka innych obiektów autorstw a W oj­ ciecha G ersona, pow stałych w o parciu o szkice W ładysław a Trelew skiego62. D ość za­ stanaw iający jest b ra k sam odzielnego ujęcia fary, najw ażniejszego kościoła polskiego w m ieście, za to zostały przedstaw ione in n e kościoły katolickie. Jedynie przy p o rtre ­ tow an iu zachodniej pierzei ry n k u uchw ycono dach p rezb iteriu m i nawy, a także gó r­ ną p artię szczytu w schodniego i dzw onnicy. W przy p ad k u szczytu m o c n o w yekspo­ n ow ano lizeny, a zwłaszcza ich zakończenie. Sygnaturka została o d d a n a nieudolnie, p rzy p o m in a raczej kopułę cerkwi. N atom iast dzw onnica jest w ąska i do tego z jed n y m otw orem ok ien n y m z każdej strony, ale za to ze spiczastym dachem .

61 W idoki Bydgoszczy ..., fot. s. 36-37 n r 10 (1845-1862), s. 155, n r 29 (1845-1862); A tla s..., s. 37,

n r 12 (1848-1853); Piękna stara Bydgoszcz..., s. 48-49, n r 29, s. 383, n r 425, s. 387, n r 432.

62 W idoki Bydgoszczy..., fot. s. 35 n r 9 (1865-1868), s. 155, n r 33 (1865-1868); Piękna stara Byd­ goszcz..., s. 140-141, n r 100; Historia Bydgoszczy..., wkładka n r 95, datow ana rycina rynku z tej ta ­

N a podstaw ie tablicy W. G ersona pow stała francuska w ersja tych sam ych w id o ­ ków w ydaw cy i geografa V ictora A dolfa M alte-B runa. K olorowa tablica o w ym iarach 2 2 ,5 x 1 5 cm została zam ieszczona w pięciotom ow ym w ydaw nictw ie pośw ięconym pań stw u niem ieckiem u, w ydanym w 1888 r. N a po trzeb y w ydaw nictw a rysunki o p ra ­ cow ał H. C lergert, a sztychy w ykonali N avellier oraz M arie63. N atom iast w p u blika­ cjach pośw ięconych Bydgoszczy jest b łędnie datow ana na 1845 lub 1848 r. Taki czas jest nie do przyjęcia, gdyż n a środkow ym ry su n k u w idać kościół jezuicki bez b aro k o ­ w ych hełm ów. Te zostały zerw ane przez w iatr 18 czerw ca 1848 r. i w 1857 r. zostały nak ry te prow izorycznym daszkiem 66. W łaśnie takie elem enty w idać u G ersona i MaT te-B runa. O dbudow a, a właściwie b udow a now ych wież, nastąpiła w latach 1880-1882. P ow inno to m ieć odzw ierciedlenie w w ydaw nictw ie z 1888 r., je d n a k o p arto się na w izerunkach znanych, już publikow anych. U wagi dotyczące w izerunku fary z tablicy G ersona o dnoszą się także do publikacji znad Sekwany, m oże z w yjątkiem sygnaturki. F rancuski w ydaw ca p o starał się tro ch ę lepiej ją oddać, ale i ta k nie jesteśm y w stanie n a tej podstaw ie stw ierdzić, jaki styl architektoniczny sobą reprezentuje. Jest jed n ak p ew na różnica m iędzy ujęciem polskim a francuskim . W tym o statn im d o d an o w y­ obrażenie kościoła farnego, o czym inform uje bardziej p o d p is niż sam ry su n ek 65. O gól­ n a bry ła budow li m a niewiele w spólnego z farą, p rezb iteriu m m a kształt prostokątny, zam iast dzw onnicy w idnieje niska, p ro sto k ątn a p rzybudów ka n ak ry ta dw uspadow ym d achem , sięgająca do dachu nawy. Jedynie oba szczyty naw y i sygnaturka um ieszczona n a d achu jakoś naw iązują do arc h itek tu ry fary. M oże m niej sygnaturka, k tó ra zam iast barokow ej, raczej p rzy p o m in a prostą, p o d łu ż n ą instalację n ak ry tą spiczastym , czw o­ robocznym daszkiem , zakończonym krzyżem . N iew ątpliw ie jest to p om yłka w ydaw ­ ców w dob o rze p o d p isu i w izeru n k u kościoła. N a innej karcie m am y b ow iem k o lo ro ­ w ą w ersję ry su n k u z „Tygodnika Ilustrow anego” z roku 1864, o w ym iarach 11 x 14 cm z podpisem : „Église de B rom berg”, p rezentującą farę od stro n y Brdy66. D o b ó r koloru jest d ość przypadkow y, gdyż ściany kościoła nie są tynkow ane i p ow inny być w kolorze czerw onym , p rzypom inającym cegłę, n ato m iast w sztychu są białe.

N a osobne rozw ażania zasługuje tw órczość Paula B ertholda Jaekela (1837-1913), bydgoskiego rysow nika i m alarza działającego w m ieście o d 1857 r.67 Jego prace są ozd o b ą w ielu publikacji dotyczących h isto rii m iasta. Jednym z bardziej znanych jest w idok Starego R ynku z około 1800 r., czasam i datow any n a 1810 lub 1813 r., ale n a ­ m alow any w 1903 r. Jest to akw arela o w ym iarach 3 9 x 6 3 cm , w ykonana w oparciu

63 V. A. M alte-Brun, ^Allemagne illustrée. Géographie - histoire - administration - statistique, vol. 5, fasc. 19, Paris 1888; por. Antykw ariat Wu-eL. X V II aukcja N a wschód od Odry i dalej za Bug... Ikono­

grafia, kartografia, fotografia X V -X X w., Szczecin 2009, s. 11 n r 31.

64 S. Pastuszewski, Kościół..., s. 200-201, 214; idem , Św iątynia..., s. 32-34, A. Kusztelski, op. cit., s. 210.

65 O ryginalny podpis „2 Église paroissiale”. Fragm ent tablicy z w yobrażeniem fary bydgoskiej z błędną d atą 1848 r, Historia Bydgoszczy..., n r 81; Piękna stara Bydgoszcz..., s. 138-139, n r 99, s. 492, n r 574, s. 510, n r 579.

66 Piękna stara Bydgoszcz..., s. 509, n r 578; zob.: A ntykw ariat W u -eL ..., s. 11, n r 30.

67 D. Sójkowska, Paul Berthold Jaekel - rysownik i malarz bydgoski, „Biuletyn Inform acyjny Z arzą­ du M uzeów i O chrony Zabytków”, 1979, n r 134, s. 53-54; W idoki Bydgoszczy..., s. 12.

o zaginiony w idok zachodniej stro n y ry n k u 68. N a obrazie tym tru d n o szukać w ize­ ru n k u kościoła farnego, k tó ry spodziew am y się ujrzeć p o n ad d acham i kam ienic. Po p ro stu go tam nie m a i nie w iadom o, czy jest to celowe opuszczenie Jaekela, czy m oże ju ż fary nie było w tajem niczym pierw ow zorze. In n a spraw a, że au to r tw orzył tę pracę na podstaw ie w łasnych rysunków , pow stałych po roku 1857. Przenosząc o p ó ł w ieku wcześniej obiekty n ad al istniejące w jego czasach, nie zdaw ał sobie sprawy, że w ówczas inaczej w yglądały i obrazow ał je w form ie m u w spółczesnej. Przykładem tego jest w y­ obrażenie kościała jezuickiego z około 1800 r., je d n a k z now ą, p rzebudow aną w roku 1830 fasadą69. O biekty wówczas nieistniejące, takie ja k ratusz czy stu d n ie d rew nianych w odociągów 70, są w ytw oram i jego fantazji.

Uwagi te dotyczą także nam alow anego w 1919 r. o b raz u autorstw a A ugusta Wolffa. Jest to akw arela o w ym iarach 21 x 2 9 cm , przedstaw iająca za ch o d n ią stro n ę ry n k u 71. N aw iązał o n do akw areli Jaekela, ale w yraził w łasną w izję zabudow y Starego Rynku u pro g u XIX w.72 W olff um ieścił w stosow nym m iejscu fra g m en t kościoła farnego, d ach ze w sch o d n im szczytem , a także g ó rn ą część dzw onnicy. Jednak naw et pobieżna analiza w ykazuje znaczące różnice m iędzy ujęciam i Jaekela i W olffa, ta k że tru d n o uznać, by autorzy opierali się n a jednym , zaginionym przekazie ikonograficznym , p re ­ zentującym Stary Rynek. W olf być m oże naw iązał d o fotografii w ykonanej w latach 6 0 -7 0 . XIX w., o której niżej.

W roku 1919 A ugust W olff nam alow ał na dykcie olejny ob raz o w ym iarach 7 3 x 9 7 ,5 cm , przedstaw iający kościół pojezuicki w 1862 r.73 O czywiście, nie jest on m alow any z natury, gdyż w tym czasie kościół m iał tym czasow e wieże n ak ry te dasz­ kam i, p rzebudow ane w latach 1880-1882. A u to r u m ieścił także w izeru n ek kościoła farnego, obejm ujący g ó rn ą część d zw onnicy z dw om a o tw oram i o kiennym i od strony w schodniej i krzyżem na dachu oraz dach naw y w raz z sygnaturką i g ó rn ą część za­ chodniego szczytu.

W tym też czasie tenże au to r p okusił się o o dtw orzenie w idoku kościoła farnego z około 1800 r„ w idzianego o d strony Brdy. Jest to dość d uży (7 3 x 9 7 ,5 cm ) obraz olejny nam alow any n a dykcie [ił. 14]. W idoczna jest elewacja p ó łn o c n a nawy, szczyt zach o d n i i p ó łn o c n a stro n a p rez b iteriu m 76. O braz ten przedstaw ia kościół jezuitów 1 farny75, ale n igdy nie był publikow any, głów nie z pow odów zbyt niskich w alorów

68 Widoki Bydgoszczy..., fot. s. 67, n r 39, s. 179, n r 1; Historia Bydgoszczy..., fot. n r 56, opisuje jako

w idok rynku z 1810 roku; Piękna stara Bydgoszcz..., s. 550, n r 622, w sprawie braku kościoła farnego - „zapew ne przez niedopatrzenie rysow nik pom inął wieżę kościoła farnego”.

69 A. Kusztelski, op. cit., s. 187.

70 Zob. L. Łbik, Drewniane wodociągi bydgoskie i łaźnia miejska (do początku XIX wieku), [w:]

Historia wodociągów i kanalizacji w Bydgoszczy do 1945 r., Bydgoszcz 2004, s. 34-35.

71 Widoki Bydgoszczy..., s. 179, n r 2; Piękna stara Bydgoszcz..., s. 128-129, n r 91; Bydgoszcz. Historia, kultura, życie gospodarcze, G dynia 1959, s. 85, podpisana jako „Stary Rynek około roku 1830”.

72 L. Łbik, Ratusz i zabudowa śródrynkow a z czasów staropolskich w Bydgoszczy. Studium historycz­

ne, „Kronika Bydgoska”, t. 32, 2010, s. 53, przypis 11.

73 Widoki Bydgoszczy..., fot. s. 113, n r 83, opis s. 204, n r 90.

74 Ibidem , opis s. 193, n r 1.

75 M uzeum Okręgowe w Bydgoszczy, Dział Historyczny, sygn. M O B/H /1608. Na ram ie obrazu

Ï

14. O braz olejny A. Wolffa z 1919 r. (M uzeum O kręgow e w Bydgoszczy, H 1608)

artystycznych. W idok te n zasługiw ałby n a uw agę, gdyż przedstaw ia farę z w idocznym p rez b iteriu m i zakrystią. Jednak obraz te n jest o p arty n a zdjęciu zrobionym w k o ń cu XIX w.76 W sto su n k u do fotografii W olff zm ien ił zakończenie w ież kościoła jezuickie­ go n a barokow e oraz kilka detali w b u d y n k ach znajdujących się koło fary. N atom iast kościół parafialny przerysow ał d o k ład n ie ze zdjęcia, nic tam nie zm ieniając. Po tych sp ostrzeżeniach tru d n o przyjąć, aby kościół farny ta k w yglądał na przełom ie XVIII i XIX w., do tego p rze d przeb u d o w ą z lat 30. XIX stulecia.

W sp o m n ia n e zdjęcie zam ieszczone w 1897 r. ukazuje facjatę w d achu prezbiterium , łączącą się z d ac h em zakrystii oraz p o d o b n ą facjatę w d achu zakrystii znajdującą się p rzy szczycie nawy. Zw rócić należy uw agę n a ścianę zakrystii, gdyż u kazano w niej

76 J. Kohte, op. cit., s. 3, n r 3.

tylko je d n o m ałe okienko, o d stro n y w schodniej. W id o k fary i kościoła jezuickiego o d stro n y Brdy stał się jed n y m z m otyw ów p ocztów ek77. Zdjęcie z 1897 r., w raz z planem kościoła, ry su n k iem o d zachodu fary w skali 1:200 oraz przek ro jem k ościoła78 zam yka okres najstarszych w izerunków ikonograficznych i kartograficznych bydgoskiej fary. Z p rzeło m u XIX i XX stulecia m am y jeszcze ikonografię o p a rtą n a pocztów kach n a ­ w iązującą do om aw ianego ujęcia p ochodzące z roku 1898 czy 190079. P o nadto z tego m niej więcej okresu dysponujem y kilkom a pocztów kam i „składankam i”, n a których w idnieje fara, ale są to ujęcia m ałe, schem atyczne, niew n oszące nic now ego do ik o n o ­ grafii tego o biektu80. W 1896 r. Jaekel opracow ał p rojekt „K arty Pam iątkow ej 550-lecia Bydgoszczy”. N a dość sporej karcie (43,8 x 30 cm ) zaw arł kilka scen, w tym p an o ram ę m iasta o d strony p o łu d n io w e j81. N a niej znalazła się także fara, ale graficzne ujęcie nie pozw ała n a ikonograficzne spożytkow anie tego m ateriału.

Ź ró d ła k artograficzne i ikonograficzne do najstarszych dziejów bydgoskiej fary nie są zbyt liczne. D o końca X V III stulecia dysponujem y spuścizną E rika D ahlbergha, któ ra daje ogólne w yobrażenie o w yglądzie kościoła. P lany św iątyni począw szy od 1774 r. są pow iązane z p la n am i m iasta. N aw et ja k istnieje sam odzielny plan kościoła parafialnego, to i ta k jest on przerysem z p la n u m iasta, a n ie sam odzielnym p om iarem . Z estaw ienie planów kościoła wykazuje, że do ko ń ca XIX w. plany te są nied o k ład n e [il. 15]. P orów nując kilka planów m o ż n a zauważyć, że jedynie p ó łn o c n o -z a c h o d n i frag m en t kościoła jest w m iarę zbieżny ze w szystkim i b ad an y m i odw zorow aniam i. W ynika to z zastosow anej skali, um iejętn o ści kartografów i ich staranności. W ik o n o ­ grafii nie dysponujem y całościow ym i w yobrażeniam i świątyni. Najczęściej ukazyw a­ n o jej dach i szczyty, a jej m u ry zakryw ały b u d y n k i lub b u jn a zieleń. D opiero od lat 60. XIX stulecia zauw ażalne jest p o rządkow anie te re n u w okół św iątyni, zw łaszcza o d stro ­ ny rzeki, co pozw oliło n a uchw ycenie m u ró w kościoła. Z tych to pow odów nie m am y w izerunków b ryły św iątyni sprzed jej przeb u d o w y z p oczątku XIX w. N atom iast dla o kresu późniejszego w szystkie przekazy są zgodne, b ryła jest identyczna z dzisiejszą, za w yjątkiem d achów i m u ru zakrystii. O d stro n y p ó łn o cn ej n a d p rez b iteriu m i za k ry ­ stią znajdow ały się facjaty, których obecnie nie m a. Często publikow ane obrazy Jaekela i W olffa, uchodzące za rekonstrukcje ry n k u czy innej części m iasta, pow staw ały na p odstaw ie fotografii. M alarze, zachow ując u k ła d urban isty czn y ze zdjęcia, zm ieniali detale architektoniczne. O p ró cz prac z grupy artystycznych dysponujem y pierw szym i zdjęciam i ukazującym i kościół farny. C ho d zi o w idok o d stro n y rynku, o d strony Brdy o raz górnych fragm entów św iątyni o d p o łu d n ia . Pozw alają one n a zw eryfikow anie ujęć stosow anych p rzez m alarzy czy rysow ników , ta k ja k w p rzy p ad k u o b raz u H. Sche- nee. D ach n a d naw ą z dw om a m an sard am i w ydaje się być inspirow any w yobraźnią artysty, gdyż zdjęcia fary z 1865 r. i ko ń ca XIX w. nic takiego nie rejestrują. Ikonografia

77 Por. Czas odnaleziony. Bydgoszcz na dawnych pocztówkach (1894-1945), opr. W. Banach, Byd­

goszcz 2001, s. 39, n r 44.

78 J. Kohte, op. cit., s. 4, n r 3, 4, s. 7, n r 9. 79 Czas odnaleziony..., s. 29, n r 13; s. 37, n r 36.

80 Tamże, s. 27, n r 6; 28, n r 8, 9, s. 29, n r 13, s. 35, n r 30, s. 40, n r 48, s. 44, n r 58.

drugiej połow y XIX stulecia w ykazuje je d n o o k n o w ścianie zakrystii, gdy obecnie są dwa. Stosunkow o nieliczna d o k u m e n tac ja ikonograficzna dotyczy zachodniej części kościoła. Z jednej stro n y dysponujem y najw cześniejszym w izerunkiem fary w łaśnie o d tej strony, lecz pozostałe w yobrażenia m ają charakter syntetycznego ujęcia. Nie znam y fotografii obiektu o d stro n y zachodniej. M ożna też zauważyć, że ikonografia kościoła pow stająca z „ n a tu ry ” jest częścią w iększych p a n o ra m m iasta, a te z kolei są niew ielkich rozm iarów. N atom iast „rekonstrukcje” Jaekela i W olffa czy też obraz Schenee to ju ż prace o zdecydow anie w iększych rozm iarach. P rzebudow ana fara na p oczątku XIX w. przetrw ała w n iezm ienionej form ie do d n ia dzisiejszego, lecz sprzed przeb u d o w y jesteśm y skazani n a rek o n stru k cje82.