Przemiany przydomowych ogrodów wiejskich w Małopolsce na przykładzie Jury Krakowsko-Częstochowskiej

INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 3/II/2012, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddziaá w Krakowie, s. 61–72

Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi

Michaá Uruszczak

PRZEMIANY PRZYDOMOWYCH OGRODÓW WIEJSKICH

W MAàOPOLSCE NA PRZYKàADZIE

JURY KRAKOWSKO-CZĉSTOCHOWSKIEJ

____________

THE TRANSFORMATIONS OF COUNTRY HOME GARDENS

IN MAàOPOLSKA WITH

JURA KRAKOWSKO-CZĉSTOCHOWSKA AS AN EXAMPLE

Streszczenie

W pracy przedstawiono obraz dawnych ogrodów uprawianych przez mieszkaĔców maáopolskich wsi z obszaru Jury Krakowsko-CzĊstochowskiej, na tle towarzyszącej im architektury. JednoczeĞnie ukazano wspóáczesny obraz przy-domowych ogrodów, stworzony na podstawie badaĔ podjĊtych przez autora. Scha-rakteryzowane zostaáy przeobraĪenia zarówno ogrodów (kompozycja, dobór ro-Ğlin, maáa architektura), jak i ukáad budynków w obrĊbie siedlisk. PracĊ koĔczą wnioski dotyczące obrazu wspóáczesnych przeobraĪeĔ opracowywanych terenów zielonych i propozycje dziaáaĔ dla ich popularyzacji i ochrony.

Sáowa kluczowe: ogród ozdobny, ogród wiejski, przedogródek

Summary

The study presents the view on old gardens cultivated by the habitants of Maáopolska’s country In the Jura Krakowsko-CzĊstochowska area with the sur-rounding architecture. The study was based on author’s research. The conclusion contains motions about the view of modern transformations of the said areas and suggestions about actions to popularize and protect it.

WSTĉP

Od stuleci zakáadanie ogrodów ozdobnych, zarówno arystokratycznych, jak i tworzonych przez najuboĪszą warstwĊ spoáeczną w dawnej Polsce, czyli cháopów wynikaáo gáównie z potrzeb estetycznych. Sztuka ogrodowa na wsi, to dziedzina wiedzy z pogranicza kilku nauk, przede wszystkim ogrodnictwa, ar-chitektury i etnografii. Ta záoĪonoĞü powoduje szereg problemów badawczych, polegających na koniecznoĞci áączenia specjalistycznej wiedzy z dorobku kaĪdej z tych dziedzin. Waga problemu jest istotna, nie tylko z powodu koniecznoĞci zachowania tradycji kultury ludowej. Obraz wsi zmienia siĊ bardzo. Po latach „gospodarki permanentnych niedoborów”, Polska stanĊáa w obliczu moĪliwoĞci wáaĞciwego rozwoju. Szeroko rozpowszechnione programy „odbudowy wsi”, stosowane w paĔstwach Unii Europejskiej obejmują kolejne obszary. Komplek-sowa wiedza dotycząca danego regionu, jego tradycji i odrĊbnoĞci kulturowo-krajobrazowej, powinna staü na czele wytycznych projektotwórczych.

CEL BADAē I METODYKA PRACY

Dokonujące siĊ przeobraĪenia polskich ogrodów wiejskich, powodują po-trzebĊ ich rejestracji i analizy przemian. Dawne, uprawiane zgodnie z wielowie-kową tradycją stopniowo zanikają, a w ich miejsce pojawiają siĊ wspóáczesne odpowiedniki. StopieĔ ich odrĊbnoĞci (oderwania) od tradycji jest czĊsto znaczny.

Prace terenowe, przeprowadzone analizy wybranych losowo obiektów, wykonano w latach 2003-2008. Polegaáy one na szczegóáowej inwentaryzacji 50 obiektów z obszaru Jury Krakowsko-CzĊstochowskiej. Obejmowaáy wizyta-cjĊ wybranych zaáoĪeĔ ogrodowych, w okresie od lipca do wrzeĞnia, bezpoĞred-nią rozmowĊ z opiekunem ogrodu, oraz zapoznanie siĊ z siedliskiem. W trakcie wizji lokalnych wykonywano dokumentacjĊ fotograficzną, szkice sytuacyjne, inwentaryzacjĊ terenu wraz z nasadzeniami. ObszernoĞü opracowania pozwoliáa sformuáowaü szereg wniosków koĔcowych, miĊdzy innymi w oparciu o staty-styczną analizĊ badaĔ zarówno schematów kompozycji, jak i preferencji nasa-dzeĔ. CaáoĞü w kontekĞcie róĪnych typów architektury ludowej.

CHARAKTERYSTYKA WIEJSKIEJ ZABUDOWY REGIONU JURY KRAKOWSKO-CZĉSTOCHOWSKIEJ

Regionem architektonicznym nazywamy obszar, na którym wystĊpowaáy lub wystĊpują charakterystyczne typy budownictwa, okreĞlane bądĨ w wyniku jednej charakterystycznej cechy (np.: podcieĔ, zwyĪka, konstrukcja przysáupo-wa), bądĨ na podstawie kilku cech, takich jak ukáad wewnĊtrzny, materiaá, kon-strukcja, detal i zdobnictwo [Pokropek 1976]. Cioáek [1984] klasyfikuje region

Jury Krakowsko-CzĊstochowskiej jako grupĊ wyĪynną zachodnią, której teryto-rialny zasiĊg obejmuje WyĪynĊ ĝląską, JurĊ Krakowsko-CzĊstochowską, póá-nocną czĊĞü Pogórza, DolinĊ Nidy i pasmo Gór ĝwiĊtokrzyskich. W obrĊbie Jury Krakowsko-CzĊstochowskiej wystĊpuje szereg odmian subregionalnych, wynikających z lokalnych warunków ekonomicznych i tradycji kulturowych. Przy bardziej wnikliwej analizie, róĪnice miĊdzy poszczególnymi subregionami zaznaczające siĊ wyraĨniej dopiero w XIX wieku, przejawiają siĊ raczej w for-mach powierzchownych. Natomiast sama geneza budownictwa ludowego ziemi krakowskiej byáa wspólna dla caáego obszaru kulturowego i siĊga czasów bardzo odlegáych [Chrzanowski, Kornecki 1982]. Na obszarze tym Myczkowski i Bog-danowski [1990] wyróĪniają jeszcze dodatkowo trzy typy subregionalne. Subre-gion Wisáy i Rudawy charakteryzowaá siĊ malowaniem elewacji chaáup w kolo-rowe pasy. W rejonie Ojcowa chaáupy wzbogacone byáy o charakterystyczny podcieĔ wzdáuĪ dáuĪszej Ğciany chaty i czĊste malowanie na jasnoniebieski ko-lor. Jako ewenement wspominane jest drewniane budownictwo Suáoszowej, odznaczające siĊ duĪą róĪnorodnoĞcią form i niezwykáym nieraz usytuowaniem, poĞród skalnych ostaĔców [Chrzanowski, Kornecki 1982].

Literatura niewiele uwagi poĞwiĊca architekturze ludowej póánocnej czĊĞci Jury Krakowsko-CzĊstochowskiej. Snoch i PodobiĔski [2001] opisując drewnia-ne budownictwo wiejskie rejonu czĊstochowskiego wspominają, iĪ zachowaáo siĊ w formie szczątkowej. WystĊpuje kilka typów chaáup, usytuowanych wzglĊ-dem drogi szczytowo lub kalenicowo. JednoczeĞnie badacze ci zauwaĪają fakt silnego wpáywu na region czĊstochowski sąsiednich obszarów kulturowych, jak równieĪ wykorzystywanie kamienia wapiennego do budowy.

Tradycyjna chaáupa dominująca na obszarach jurajskich posiadaáa z reguáy konstrukcjĊ zrĊbową, a belki uĪyte do jej konstrukcji byáy mniej lub bardziej obrobione. Innym typem konstrukcji na omawianym obszarze byá system sumi-kowo-áątkowy i sáupowy. Ten ostatni w poáączeniu z konstrukcją wieĔcową, tworzyá system znany jako przysáupowy. Cechą wyróĪniającą tĊ konstrukcjĊ byáy sáupy ustawione wokóá zrĊbowego budynku, podtrzymujące konstrukcjĊ dachową [Chrzanowski, Kornecki 1982].

Jura Krakowsko-CzĊstochowska naleĪy do obszarów obfitujących w ka-mieĔ. ZasiĊg budowli z kamienia, podobnie jak z gliny, dostosowuje siĊ bardzo ĞciĞle do wystĊpowania tego materiaáu w przyrodzie i do jego wartoĞci technicz-nej. W polskim budownictwie wiejskim uĪycie kamienia rodzimego nie stanowi zjawiska powszechnego. W gáównej mierze jest to wynik rodzimych warunków klimatycznych, które nie pozwalaáy na stosowanie materiaáu przewaĪnie zimne-go (poza np.: rzadko wystĊpującą martwicą wapienną -dop. autora) i higrosko-pijnego [Cioáek 1984].

Czynnikiem ksztaátującym architekturĊ krajobrazu powojennej wsi, staá siĊ Īywioáowy rozwój zabudowy, dla której jedynym problemem byá fakt wzniesie-nia budynku. Porównując typowe tradycyjne formy architektoniczne z

powojen-nymi dostrzegamy rewolucyjną zmianĊ proporcji. Ksztaáty niskie, przysadziste przeobraĪaáy siĊ w zbliĪone do szeĞcianu, zwiĊkszono wysokoĞü Ğcian, dach obniĪano lub stosowano dach páaski (stropodach). Zmieniaá siĊ koloryt na szary (pustak ĪuĪlowy), czerwony (cegáa) lub mieszany. NastĊpuje podwyĪszenie zabudowy do niezgrabnych kwadratowych proporcji, przy jednoczesnym obni-Īeniu lub zaniku wysokiego gabarytu zieleni, a zatem odwrotnoĞü do zasad for-mowania tradycyjnej zabudowy [Bogdanowski 1976]. Budynki wiejskie po-wstaáe w okresie PRL pozostawaáy przez lata niewykoĔczone. Cecha ta byáa przez lata tak powszechna, Īe nie moĪna jej táumaczyü tylko brakiem odpowied-nich Ğrodków. Wydaje siĊ, Īe nie koĔczono domów celowo, a gáównej przyczy-ny moĪna siĊ upatrywaü w obawie wáaĞcicieli przed zainteresowaniem wáadz finansowych [Basista 1994].

ħródáo: opracowanie wáasne.

Rysunek 1. Przemiany form i gabarytów zabudowy oraz ksztaátowanie przestrzeni

wo-kóá domu: A: obiekty najstarsze (do 1945), budynek mieszkalny parterowy, od frontu niewielka przestrzeĔ ogródka kwiatowego, za domem sad. B: okres gospodarki

socjali-stycznej, wysoka zabudowa kostkowa, powiĊkszenie czĊĞci ozdobnej od frontu, C-czasy gospodarki rynkowej (od 1990), dalsze powiĊkszenie czĊĞci ozdobnej i

poja-wienie siĊ jej w tylnej czĊĞci ogrodu

Figure 1. Changes of building forms and sizes and development of space around the

house:A: oldest object (befiore 1945), one-floor residential building, small flower garden in the front, orchard in the backyard; B: period of socialist economy, high

block-like building development, extension the ornamental part at the front part; C: period of capitalist economy (from 1990), further extension of the ornamental part and appearance

Pomimo niekorzystnych czynników wpáywających ujemnie na ogólny stan powojennej architektury Jury Krakowsko-CzĊstochowskiej obserwujemy poja-wianie siĊ w ciągu ostatnich dwudziestu lat, bardzo korzystnych tendencji w ksztaátowaniu krajobrazu jurajskiej wsi. W kilku miejscach na obszarze Jury powstaáy wspóáczeĞnie obiekty wedáug wzorów regionalnych, z wykorzystaniem tak charakterystycznego miejscowego budulca jakim jest kamieĔ wapienny. Opracowywane są projekty architektoniczne domów mieszkalnych, zagród oraz maáej architektury, speániające wymagania wspóáczesnego budownictwa, a jed-noczeĞnie nawiązujące w wyrazie architektonicznym do tradycji Jury Krakow-sko-CzĊstochowskiej. Ich stosowanie przyczyni siĊ do realizacji idei harmonii architektury i krajobrazu [Uruszczak, Bach 2004].

CHARAKTERYSTYKA DAWNYCH, PRZYDOMOWYCH OGRODÓW WIEJSKICH

Ogród wiejski w naszym rozumieniu, w literaturze przedmiotowej bywa wielokrotnie nazywany cháopskim. Jest to wówczas skromny ogród zakáadany przed frontową Ğcianą chaáupy wiejskiej, peániący funkcjĊ ozdobną i uĪytkową, bĊdąc zazwyczaj wypeániony kwiatami, czy zioáami [Siewniak, Mitkowska 1998]. W tym samym opracowaniu termin „ogród wiejski” zarezerwowany jest dla ogrodów szlacheckich, dworskich. JednakĪe w czasach obecnych, termin „ogród wiejski” najczĊĞciej okreĞla w piĞmiennictwie ogród poáoĪony na tere-nach administracyjnie wiejskich. Niejednokrotnie bywa rozumiany jako teren zielony uprawiany przez mieszkaĔców wsi. Termin „ogród cháopski” w ramach prowadzonych badaĔ , nigdzie nie zostaá zasáyszany.

Stan badaĔ nad historią ogrodnictwa polskiego jest niestety niezadowala-jący. W porównaniu z innymi dziedzinami sztuki ogrodowej, znajdowaáa siĊ do niedawna na marginesie badawczych dociekaĔ zarówno sztuki jak i architektury. Powodem tego stanu byáa wzglĊdna nietrwaáoĞü kompozycji, jak teĪ wspomnia-ne wczeĞniej pogranicze zagadnieĔ wiedzy [Bogdanowski 2000].

Kompozycja ogrodu wiejskiego (cháopskiego) jest zazwyczaj bardzo do-wolna, spontaniczna [Siewniak, Mitkowska 1998]. Jej podstawą byáy czĊsto krzewy, które oprócz funkcji czysto dekoracyjnej posiadaáy równieĪ ukryte zna-czenie symboliczne. We wczesnych ogrodach tworzyáy one niewielką przestrzeĔ wygrodzoną w zamkniĊtym czworoboku zabudowaĔ, jako symetrycznie umiesz-czone przy wejĞciu dwa ogródki: kwiatowy i zioáowy [Bogdanowski 2000]. Ich kompozycje zajmowaáy zazwyczaj niewielki obszar przed oknami chaáupy.

Ogrody cháopskie, zdaniem Baranowskiego [1958] przewaĪnie skáadaáy siĊ z trzech zasadniczych czĊĞci: tzw. ogródka zwanego czĊsto „ogródeczkiem”, sadu oraz wáaĞciwego ogrodu. Ogród zajmowaá zwykle obszar kilku grządek ziemi przed oknami chaáupy. Uprawiano w nim kwiaty, zioáa, czasem warzywa. Sad, jako przestrzeĔ uprawy drzew owocowych, uzupeániaá zaáoĪenie.

W związku z uwáaszczeniem cháopów w XIX wieku, nastąpiá okres wyjąt-kowego zainteresowania ogródkami z punktu widzenia walorów ozdobnych. Na przeáomie XIX i XX wieku pojawiają siĊ liczne broszurki i poradniki przezna-czone dla wáoĞcian i wáaĞcicieli drobnych kawaáków ziemi, zawierające prak-tyczne porady [Jankowski 1930].

STAN WIEJSKIEJ SZTUKI OGRODOWEJ JURY KRAKOWSKO-CZĉSTOCHOWSKIEJ NA PODSTAWIE WSPÓàCZESNYCH BADAē

Kompozycja. Na kompozycjĊ wspóáczesnych ogrodów wiejskich Jury

Krakowsko-CzĊstochowskiej wpáywa wiele czynników. Tradycja wynikająca z wielowiekowych obyczajów ludowych, cechuje ogrody uprawiane przez osoby starsze. Ogrody te mimo duĪej róĪnorodnoĞci kompozycji tworzone są wedáug pewnych schematów. Na niewielkich przestrzeniach roĞnie duĪa iloĞü bylin o jaskrawych kolorach. Kompozycje roĞlinne mają proste formy, skáadają siĊ gáównie z prostokreĞlnych kĊp, grządek i klombów. Przedogródek na przykáad, ten niewielki skrawek terenu przed domem, bĊdący wielokrotnie tylko wąskim paskiem ziemi jest czĊsto bardzo kolorowy, obsadzony bylinami, roĞlinami jed-norocznymi i dwuletnimi. Potwierdziáy to badania zaáoĪeĔ w wielu miejscowo-Ğciach.

Wspóáczesne ogrody wiejskie jak wynika to z obserwacji prowadzonych na terenie Jury Krakowsko-CzĊstochowskiej, w zakresie ich kompozycji dzielą siĊ na: geometryczne, geometryczno-swobodne i swobodne. Te trzy gáówne ukáady kompozycyjne zawierają szereg dodatkowych odmian lub elementów skáadowych dotyczących nasadzeĔ. Na prezentowanym schemacie graficznym zostaáy one sklasyfikowane nastĊpująco:

a) Ukáad obwodowy – dopasowanie kompozycji roĞlinnych do istniejących barier lub granic, takich jak brzeg dziaáki, chodnik, kwatery roĞlin wiĊk-szych. Dotyczy on zarówno roĞlin zielnych, jak teĪ krzewów i drzew. b) Ukáad dywanowy to geometryczne, mocno zagĊszczone nasadzenia

w typie nieregularnej szachownicy. Cechuje je duĪa róĪnorodnoĞü ga-tunków i barw roĞlin.

c) Ukáad wyspowy to nasadzenia zgrupowane w owalnych lub regularnych rabatach otoczonych trawnikiem.

d) Ukáad póáwyspowy to kompozycja zbliĪona do wyspowej. RóĪni siĊ faktem przylegania z jednej strony do wiĊkszej czĊĞci ogrodu lub jego granicy

e) Ukáad artefaktowy – polega na umieszczeniu w ogrodzie rzeĨb ogrodo-wych, dawnych maszyn i innych przedmiotów uĪytkowych. WiąĪe siĊ to przewaĪnie ze zmianą funkcji przedmiotu i wykorzystanie go do nowej „ozdobnej” roli.

f) Ukáad jednogatunkowy to wprowadzenie duĪej rabaty (dominującej w ogrodzie) z zastosowaniem jednego gatunku roĞlin. Rabata ta wyróĪnia siĊ na tle innych nasadzeĔ. W wielu przypadkach ogród skáadaá siĊ z dwóch lub trzech gatunków roĞlin wypeániających konkretne kwatery.

ħródáo: opracowanie wáasne.

Rysunek 2. Graficzne usystematyzowanie kompozycji nasadzeĔ i zagĊszczenia

wspóáczesnych ogrodów wiejskich obszaru Jury Krakowsko-CzĊstochowskiej

Figure 2. Graphic presentation of planting composition and density

of modern rural gardens within the Jura Krakowsko- CzĊstochowska area Szata roĞlinna. Ogrody, które podlegaáy badaniom, to w wiĊkszoĞci

niewielkie, przydomowe zaáoĪenia. Ich wielkoĞü nie przekraczaáa kilku arów, z wyjątkiem nielicznych kilkudziesiĊciu-arowych.

Tradycyjne, peáne kolorowych kwiatów, czĊsto zióá przedogródki upra-wiane są przewaĪnie przez ludzi starszych. Wielobarwne rabaty, zebrane w pro-ste formy, spotyka siĊ bardzo czĊsto. Potwierdzona zostaáa opinia Adamczyka

[2004] dotycząca popularnoĞci okazaáych roĞlin kwitnących, które dziĊki soczy-stym barwom wyróĪniają siĊ na tle Ğcian domów. Przedogródek nadal jest wi-zytówką wáaĞcicieli [Gawryszewska 1999].

RoĞliną silnie związaną z tradycją ludową jest jaáowiec pospolity (Junipe-rus communis).

Znaczna iloĞü badanych zaáoĪeĔ posiadaáa wĞród nasadzeĔ tą wáaĞnie ro-ĞlinĊ iglastą. Najpopularniejszymi roĞlinami naleĪącymi do grupy drzew i krze-wów iglastych są obecnie Īywotniki (Thuja sp.), a zwáaszcza Īywotnik zachodni (Thuja occidentalis) rosnący w 44 % opracowywanych terenów. Początkowo roĞlina ta kojarzyáa siĊ mieszkaĔcom wsi z cmentarzami, nabierając dopiero w ostatnich latach zupeánie innego znaczenia. Sadzona jest bardzo powszechnie jako roĞlina Īywopáotowa, obwodowa, alejowa czy wrĊcz jako dominanta kom-pozycyjna. Podobnie jak inne roĞliny iglaste, popularny Īywotnik dominuje w nowo powstających ogrodach, co wedáug relacji respondentów wiąĪe siĊ z jej rzekomą „bezobsáugowoĞcią”.

Cis pospolity (Taxus baccata) symbolizujący smutek, bluszcz pospolity (Hedera helix) synonim wiecznoĞci, czy winobluszcz piĊciolistkowy (Partheno-cissus quinquefolia), to roĞliny wciąĪ obecne w ogrodach wiejskich. Pierwsze dwa symbolizowaáy Ğmierü. Bogdanowski [2000] zwraca uwagĊ na symbolicz-ne, „wrĊcz magiczne” znaczenie lilaka pospolitego (Syringa vulgaris). RoĞlina ta „chroniáa” mieszkaĔców domu od chorób „przejmując je na siebie”. W bada-nych ogrodach, to symboliczne znaczenie moĪe zostaü uznane za element wciąĪ Īywej tradycji ludowej. Lilak pospolity wystĊpowaá w 44% ogrodów. Wspo-mniany przez tego autora bukszpan wiecznie zielony (Buxus sempervirens) do-starczający gaáązki do dekoracji koszyków w ĝwiĊtach Wielkanocnych naleĪy do roĞlin bardzo popularnych na Jurze Krakowsko-CzĊstochowskiej. Stwierdzo-no go w 54% ogrodów.

Zmieniá siĊ bardzo sposób grodzenia ogrodów. Szerzej omówiono to w dziale dotyczącym maáej architektury, warto natomiast zwróciü uwagĊ na wzrost popularnoĞci Īywopáotów, chĊtnie stosowanych wraz z przylegającą do nich siatką stalową. ĩywopáoty wspomina juĪ Jankowski w 1899 roku, co tylko po-twierdza, Īe ów sposób grodzenia pozostaá popularny, a ze wzglĊdu na korzyst-ne walory ozdobkorzyst-ne zasáuguje na wyróĪnienie.

MAàA ARCHITEKTURA

Maáa architektura definiowana jest jako drobny element architektonicz-ny stosowaarchitektonicz-ny w kompozycjach ogrodowych dla ich estetycznego wzbogacenia, jak teĪ dla stworzenia miejsc i urządzeĔ przeznaczonych do wypoczynku lub do utylitarnego ich wykorzystania [Siewniak, Mitkowska 1998]. Ogrodzenia sto-sowane na obszarze Jury Krakowsko-CzĊstochowskiej wykonane są przede wszystkim ze stali, są to spawane rury i prĊty zbrojeniowe. Tworzą one zarówno

przĊsáa jaki i furtki oraz bramy. Typem ogrodzenia o wielowiekowej tradycji są obiekty drewniane. W toku badaĔ stwierdzono czĊsto obecnoĞü drewnianych páotów sztachetowych. Ogrodzenia te, stosowane od stuleci ewoluowaáy. W czasach wspóáczesnych znajdują równieĪ zastosowanie, czĊsto wraz z muro-wanymi sáupami. W niektórych przypadkach przy ich aranĪowaniu respektowa-no wspomniane czĊsto w pracy „prawo dobrej kontynuacji’ [Górnisiewicz 1998] umiejĊtnie dopasowując jurajski kamieĔ wapienny i uwspóáczeĞnione drewniane ogrodzenia.

Jednorodny materiaá do wykonania ogrodzeĔ stosowano w przypadku metalu (54%) lub drewna (26%). Materiaá mieszany cechowaá 24 % wybranych zaáoĪeĔ ogrodowych. Przez to okreĞlenie naleĪy rozumieü stosowanie w jednym ogrodzeniu obok siebie stali, drewna, cegáy, kamienia czy betonu.

W toku badaĔ stwierdzono czĊsto obecnoĞü drewnianych páotów sztache-towych.

àawki są elementem zaliczanym w piĞmiennictwie zarówno do maáej ar-chitektury jaki i teĪ do tzw. „mebli ogrodowych” [Siewniak, Mitkowska 1998]. W badanych przydomowych ogrodach wiejskich wystĊpują one w zaledwie w 6% zaáoĪeĔ, są wykonane z drewna i stali. Bardzo popularne staáy siĊ, w ostatnim piĊtnastoleciu, plastikowe meble ogrodowe, których nie objĊto in-wentaryzacją.

Kwietnikiem w badanych zaáoĪeniach nazwano przestrzeĔ przeznaczoną na uprawĊ kwiatów, ograniczoną obwódką kamienną. Ewentualnie mogáa byü to opona samochodowa lub krąg betonowy, bĊdące spáyceniem ludowych tradycji ogrodniczych. Potwierdza to opiniĊ Basisty [1994] o braku naleĪytych wzorców w okresie PRL.

TrejaĪ czyli niewielka i prosta konstrukcja aĪurowa, sáuĪąca do rozpinania roĞlin pnących, wykonana z metalu lub drewna – tworząca „zieloną ĞcianĊ” [Siewniak, Mitkowska 1998]. WystĊpowaáy one w 8% opracowanych ogrodów i w kaĪdym wypadku wykonane byáy z drewna.

Ozdoby ogrodowe wystĊpują w róĪnej formie. Mogą to byü drewniane, stare urządzenia rolnicze, jak i równieĪ wspóáczesne, pretensjonalne krasnale ogrodowe. Do ozdób ogrodowych zaliczono uáoĪone gáazy, jak równieĪ sakralne figury umieszczone na terenie ogrodu.

Altany stwierdzono zaledwie w 4% badanych ogrodów, natomiast studnie i oczka wodne w 24 % ogrodów (odpowiednio studnie 12%, oczka wodne 10%). W przypadku studni, w wiĊkszoĞci reprezentują bardzo mierny poziom estetycz-ny. Oczka wodne, bywają wykonane z wapienia jurajskiego, lub wykorzystują naturalne zagáĊbienia terenu. Nieraz obsadzone są roĞlinami wodnymi i bagien-nymi.

Mostki ogrodowe w opracowanych ogrodach peániáy funkcjĊ komunika-cyjną lub ozdobną, bĊdąc umieszczone nad oczkiem wodnym. Te wykonane z drewna elementy maáej architektury zostaáy stwierdzone w 4% ogrodów.

Skalny ogród (znany równieĪ pod nazwą skalniak, alpinarium) przezna-czony w zaáoĪeniach do uprawy roĞlin z piĊtra alpejskiego, obecnie znajduje zastosowanie jako forma urozmaicenia ogrodów przydomowych. Formowane są one na zboczach, skarpach z uĪyciem znacznej iloĞci materiaáu kamiennego. Na obszarach Jury Krakowsko- CzĊstochowskiej jest to popularna forma ogrodowa, wystĊpuje w 6% badanych ogrodów.

OĞwietlenie wolnostojące jest coraz czĊĞciej wprowadzane do ogrodów wiejskich i choü ten typ latarĔ zastosowano tylko w 2% badanych ogrodów, to wedáug relacji wáaĞcicieli kilku opracowywanych zaáoĪeĔ przewidywana jest ich instalacja w najbliĪszej przyszáoĞci.

MOĩLIWOĝCI ROZWOJOWE JURAJSKICH OGRODÓW WIEJSKICH-OGRÓD PRZYSZàOĝCI

Przedmiotem poniĪszych rozwaĪaĔ bĊdzie poszukiwanie nadrzĊdnych kryteriów w projektowaniu wspóáczesnych ogrodów wiejskich na obszarze Jury Krakowsko-CzĊstochowskiej. Dawne, przewaĪnie geometryczne ogrody, peáne jednorocznych, dwuletnich i bylinowych roĞlin kwitnących, konfrontowane są ze wspóáczesnymi tendencjami w projektowaniu ogrodów. Te wspóáczesne tren-dy bazują najczĊĞciej na roĞlinach iglastych i skalnych, umiejscawianych na rozlegáych trawnikach. Zadaniem architekta krajobrazu jest szanowaü zarówno nowe kompozycje ogrodnicze, jak teĪ „prawo dobrej kontynuacji”.

Jedną z istotnych tendencji w ksztaátowaniu wspóáczesnych ogrodów jest wspomniane wczeĞniej, tworzenie licznych ogrodów skalnych. Jura Krakowsko-CzĊstochowska, jako kraina wybitnie związana z kamieniem wapiennym w swoich ogrodach posiadaáa bardzo czĊsto ten materiaá. Wspomina o tym Cio-áek [1978] i Bogdanowski [2000], jak równieĪ potwierdzają to przeprowadzone badania. W podstawowych zaáoĪeniach jurajskich ogrodów wskazane jest jego uwzglĊdnienie. Dają one nie tylko optyczne wraĪenie powiązania ogrodu z kra-jobrazem regionu, ale umoĪliwiają stworzenie modnych ogrodów skalnych, czy umiejĊtnie obwiedzionych wapieniem oczek wodnych, obsadzonych odpowied-nio dobranym, najlepiej rodzimymi gatunkami roĞlin.

WNIOSKI

Wspóáczesne ogrody wiejskie Jury Krakowsko-CzĊstochowskiej tworzone są pod wpáywem wielu czynników. Dawne zwyczaje i tradycje splatają siĊ z najnowszymi tendencjami w ogrodnictwie. Najmniejszym przeobraĪeniom podlegaáy ogrody wiejskie sytuowane w miejscowoĞciach najbardziej oddalo-nych od duĪych aglomeracji miejskich takich jak Kraków, CzĊstochowa czy OkrĊg Katowicki. Niestety kompozycja wiejskich ogrodów jest coraz czĊĞciej wynikiem nieudolnego naĞladowania koncepcji miejskiego ogrodu. W celu

ograniczenia pracocháonnoĞci pielĊgnacji wprowadza siĊ rozlegáe trawniki, na których sadzone są bezáadnie drzewa i krzewy, a takĪe wyspowo ksztaátowane rabaty. Powszechna dostĊpnoĞü w handlu trejaĪy, pergoli, áawek i altan, jak i równieĪ innych form maáej architektury, powoduje czĊsto umieszczanie ich bez przemyĞleĔ kompozycyjnych, stylistycznych czy materiaáowych. PopularnoĞü tych elementów w handlu i ich niska cena nie sprzyjają poszukiwaniu ciekawych form regionalnych. Zaobserwowano natomiast, radykalną poprawĊ architektury wsi jurajskich. Sprzyjają temu przepisy budowlane, jak równieĪ tendencje ar-chitektoniczne. Ograniczona zostaáa w sposób znaczny samowola budowlana wpáywająca bardzo negatywnie na obraz wsi. Nowe obiekty architektoniczne powstające na terenie wsi jurajskich coraz czĊĞciej nawiązują do tradycyjnego budownictwa.Bardzo pozytywny wpáyw na wáaĞciwe ksztaátowanie otoczenia domów wiejskich mogą mieü organizowane w niektórych gminach (niestety nielicznych) konkursy nagradzające przydomowe zaáoĪenia ogrodowe. Potrzeb-ne są jednakĪe czytelPotrzeb-ne, regionalPotrzeb-ne przykáady i wytyczPotrzeb-ne, jak teĪ zrealizowaPotrzeb-ne dobre wzorce.

BIBLIOGRAFIA

Adamczyk J. 2004. Ogrody przydomowe jako element ksztaátowania krajobrazu wspóáczesnej

wsi.[w:]: Krajobraz i ogród wiejski. Wyd. Katolicki Uniwersytet Lubelski. Lublin s. 77-81

Basista A. 1994. OpowieĞci budynków. Wyd. PaĔstwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa-Kraków s. 247-248.

Baranowski B. 1958. Gospodarstwo cháopskie i folwarczne we wschodniej Wielkopolsce w XVIII

wieku. Wyd. paĔstwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa.

Bogdanowski J. 1976. Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu. Wyd.Polska Akade-mia Nauk. Warszawa-Wrocáaw-Kraków-GdaĔsk ss. 271.

Bogdanowski J. 2000. Polskie Ogrody Ozdobne wyd. Arkady. Kraków s. 17-35. Burska A. Szczeblewska A. 1999. Urok wiejskich ogródków.[w:] Ogrody, 3, s. 35-37.

Chrnowski T. Kornecki M. 1982. Sztuka ziemi krakowskiej Wyd. Wydawnictwo Literackie Kra-ków.

Cioáek G. 1978. Ogrody polskie Wyd. Arkady. Warszawa. 296 ss.

Cioáek G. 1984. Regionalizm w budownictwie wiejskim w Polsce (przedruk pracy archiwalnej) t. I Wyd. Wydawnictwo Literackie. Kraków 210 ss.

Górnisiewicz B. 1998. Cechy architektoniczno-przestrzenne regionu [w:] ĩarnowiec, szkice z

dziejów. Wyd. Towarzystwo Wydawnicze Historia Iagellonica. Kraków s.55-74.

Gawryszewska B. 1999. Przedogródki [w:] Ogrody 6, s.16-19.

Jankowski E. 1898 Ogród przy dworze wiejskim.Wyd. Drukarnia J.Sikorskiego. Warszawa s.15. Jankowski E. 1930. Sad przy chacie.Wyd. im. M.BrzeziĔskiego. Warszawa.

Myczkowski Z., Bogdanowski J. 1990. Wspóáczesne przeobraĪenie krajobrazu [w:] Jurajskie

Parki Krajobrazowe województwa krakowskiego. Praca zbiorowa pod red. J.Partyki.

[Wyd.] Karpaty. Kraków s. 29-31.

Pokropek M. 1976. Budownictwo ludowe w Polsce. Wyd. Ludowa Spóádzielnia Wydawnicza. Warszawa.

Siewniak M. Mitkowska A. 1998. Tesaurus sztuki ogrodowej. Wyd. Oficyna Wydawnicza Rytm. Warszawa 351 ss.

Snoch B. PodobiĔski S. 2001. Sáownik encyklopedyczny regionu CzĊstochowskiego. T.II, Wyd. WyĪsza Szkoáa Pedagogiczna. CzĊstochowa. 120 ss.

Uruszczak M. Bach A. Tradycja a wspóáczesny krajobraz wsi polskiej w obrĊbie Jury

Krakowsko-CzĊstochowskiej. [w:] Krajobraz i ogród wiejski. T.2 Tradycje a wspóáczesny krajobraz wsi polskiej. Wyd. Katolicki Uniwersytet Lubelski. Lublin s. 185-187.

Dr inĪ. arch. Michaá Uruszczak Katedra Gospodarki Przestrzennej i Architektury Krajobrazu Wydziaá InĪynierii ĝrodowiska i Geodezji Uniwersytet Rolniczy im.H.Koááątaja ul.Balicka 253c 30-149 Krakow e-mail: muruszczak@op.pl tel: 605127062