Wprowadzenie
Introduction
W poczñtkach zasiedlania ziem polskich czynniki naturalne Jury Krakowsko -Czöstochowskiej budzi- äy z pewnoĈciñ wielkie zainteresowa- nie. Korzystne warunki obronne byäy ochoczo wykorzystywane, co widaè poprzez wystajñce na powierzch- niö terenu relikty przeszäoĈci w róĔ- nej postaci, jak teĔ efekty badaþ ar- cheologicznych. Tego typu poĔñda- ne uwarunkowania to gäównie duĔe róĔnice wysokoĈci wzglödnej, wraz z naturalnymi przeszkodami w po- staci skaä, urwisk, wñwozów, jak teĔ czösto wystöpujñce róĔne rodzaje sie- ci hydrograficznej w typie rzek, mo- kradeä, jezior i wiele innych.
TÁo historyczne
Historical background
W pierwszych latach istnienia paþstwa polskiego, przy czöstym za- groĔeniu granic nie tylko caäego kra- ju, ale przy bezpoĈrednim niebez- pieczeþstwie ataków na poszcze- gólne grody czy inne, mniejsze ele- menty oporu, korzystano z natural- nych przeszkód, które wzmacniaäy siäö obrony. Na interesujñcym nas ob- szarze rozwinöäo siö to bardzo w do- bie panowania Kazimierza Wielkie- go, gdy granica paþstwa przebiegaäa wäaĈnie wzdäuĔ wyniesieþ jurajskich.
Niebagatelnñ zaporñ obronnñ w dawnej stolicy kraju, Krakowie sta-
nowiäy rzeki, z których najwiöksza, Wisäa otaczaäa gród wawelski (ryc.1).
Z jednej strony strome stoki charakte- rystycznego wzgórza, na którym roz- wijaäa siö pröĔnie osada, z drugiej za- pora w postaci rzeki i jej rozlewisk stanowiäy doskonaäñ barierö obron- nñ, tym bardziej, Ĕe wzgórze poäo- Ĕone na lewym brzegu rzeki otaczaäy niegdyĈ mokradäa i äñki noszñce na- zwö ēabi Kruk. DziĈ, gdy oglñdamy uregulowany brzeg rzeki, atrakcyj- nie wzbogacony XIX -wiecznymi bul- warami, gdy juĔ niewiele widaè Ĉla- dów po dawnych dopäywach Wisäy, nieäatwo nam wyobraziè sobie jak bardzo podmokäy i nieprzyjazny byä to ongiĈ teren. A przecieĔ ta wäaĈnie niedogodnoĈè terenu, z perspektywy Ĉredniowiecznych osadników byäa duĔñ zaletñ, która wpäynöäa na decy- zje osiedleþcze [ēaki 1974].
Gród Wawel posiada pierwsze Ĉlady pobytu czäowieka z okresu pa- leolitu, a wczesne fortyfikacje po- wstaäy prawdopodobnie w czasach kultury äuĔyckiej (okoäo IV w. p.n.e.).
Od VII wieku Wawel zamieszkiwali Säowianie, zasiedlajñcy stopniowo te- reny poäoĔone nad górnñ Wisäñ. W IX wieku wzgórze Wawelskie otoczono drewniano -ziemnym waäem o skom- plikowanej konstrukcji, które podob- nie jak wszystkie elementy skäadowe kompleksu ulegaäy stopniowym mo- dernizacjom, przebudowom, czösto zresztñ koniecznym na skutek najaz- du wojsk nieprzyjaciela.
Trudno powiedzieè czy dawni inwestorzy i „projektotwórcy” obiek- tów obronnych na pierwszym miej-
Ro la d o lin r ze cz ny ch w Å re d ni o w ie cz ny m p a Åm ie o b ro nn ym J ur y K ra ko w sk o - -C z¿ st oc ho w sk ie j Mi ch a Á Ur us zc za k
The Importance
of River Valleys
in the Medieval
Fortification Line
of Jura Krakowsko-
Cz¿stochowska
scu przy doborze miejsca stawiali potrzebö po prostu wzgórza, czy teĔ waĔna byäa obecnoĈè rzeki. W przy- padku Wawelu wszystko wskazu- je na to, Ĕe wäaĈnie te dwa czynni- ki równolegle wpäynöäy na atrakcyj- noĈè miejsca.
Trochö inaczej mogäy siö ksztaä- towaè kryteria doboru stanowisk w pozostaäych obiektach Szlaku Or- lich Gniazd. Rodzi siö pytanie czy obecnoĈè rzeki tylko „uatrakcyjniäa”
miejsce, czy wröcz byäa to koniecz- noĈè ze wzglödu na potrzebö dostö- pu do wody.
Zamek w Biaäym KoĈciele, zbu- dowany na wapiennej skale zwanej Zamkowñ postawiono nad rzecz- kñ Kluczwodñ. Jej wpäyw na decy- zjö lokacyjnñ zamku nie musiaä byè znaczny, natomiast zwraca uwagö je- den szczegóä. Studnia zamkowa usy- tuowana byäa u podnóĔa wysokiej skaäy, na której budowlö postawio- no, a zasilaäa jñ woda Kluczwody.
Zamek ten jest interesujñcym przy- käadem nie tylko nietypowego usta- wienia studni, ale równieĔ faktu za- istnienia katastrofy budowlanej (osu- niöcie siö skaäy z fragmentem budyn- ku), która poäoĔyäa kres uĔytkowaniu [Bogdanowski 1993].
Stan badaÃ
Research state
Pewne jest, Ĕe przy doborze usytuowania fortalicji czy to nad rzekñ, czy na wzgórzu w pew- nym od niej oddaleniu, starano siö wzmacniaè obronnoĈè poprzez zna- lezienie moĔliwie najbardziej „wy- suniötego” cypla. Doskonaäym tego przykäadem z terenu Jury Krakowsko- -Czöstochowskiej jest zamek w Korz- kwi i Udorzu, ulokowane nad rze- kami Korzkiewkñ i Udorkñ. Histo- rie tych obiektów róĔniñ siö jednak od siebie zasadniczo. Zamek w Korz-
kwi posiadaä kilka faz rozwojowych, znaleziono w wyniku badaþ arche- ologicznych zarówno fragmenty na- czyþ, jak i koĈci zwierzöce i elemen- ty Ĕelazne. Obecnie obiekt ten znaj- duje siö w koþcowej fazie wielolet- niego remontu majñcego przywró- ciè dawnñ ĈwietnoĈè. Historia zam- ku w Udorzu jest nieznana. Zacho- waäy siö do dziĈ tylko niewielkie frag- menty murów przyziemia, zaĈ wyko- paliska archeologiczne zaowocowaäy nielicznymi fragmentami naczyþ gli- nianych i dowodzñ raczej, Ĕe budo- wa nigdy nie zostaäa ukoþczona [Ko- äodziejski 1994].
Podobnie mogäa wyglñdaè hi- storia wielu obiektów. WieĔa straĔ- nicza w Dubiu nad rzekñ Racäawkñ (ryc. 2), o której odkryciu doniósä au- tor w 2003 roku [Uruszczak 2003], mogäa nigdy nie zostaè ukoþczona, o czym Ĉwiadczyè moĔe brak Ēró- deä pisanych Ĉwiadczñcych o jej ist- nieniu.
Nie kaĔda rzeka jurajska zosta- äa wzbogacona murami obronnymi.
I odwrotnie – nad niektórymi góruje kilka fortyfikacji. Takñ rzekñ jest Prñd- nik. Dolina noszñca jego nazwö snu- je siö u podnóĔa aĔ trzech zamków:
w Ojcowie, Suäoszowej i Piesko- wej Skale. Ostatni z wymienionych obiektów jest jak wiadomo prawdzi- wñ ikonñ polskiej architektury krajo- brazu, malowniczo poäoĔony na tle lasów, blisko säynnej Maczugi Her- kulesa [Guerquin 1974]. Wspomnia- ny zamek w Suäoszowej przez wiele lat byä tylko legendñ. Trwajñcy blisko dwa wieki spór badaczy na temat lo- Ryc. 1. Kraków, topografia i rozlokowanie osadnictwa w XII w. (przedlokacyjnego)
Fig. 1. Cracow, topography and location of the settlement in the 12th century (pre-location state)
kalizacji zamku Skaäa zostaä zakoþ- czony w wyniku badaþ S. Koäodziej- skiego [1993]. Ich owocem sñ wyko- paliska, które dowiodäy istnienia wa- rowni w XIII wieku na cyplu górujñ- cym nad dolinñ wspomnianego Prñd- nika i poäoĔonej w granicach wsi Su- äoszowa. Jej fundatorem w roku 1228 byä Henryk Brodaty.
Doliny rzeczne na interesujñ- cym nas obszarze wielokrotnie w hi- storii zmieniaäy oblicze. W poczñt- kach istnienia paþstwa polskiego ich przebieg ukäadaä siö do natural- nych obniĔeþ terenu, co owocowa- äo czösto zabagnieniem lub ogrom- nymi rozlewiskami, w wielu miej- scach. WäaĈnie wĈród takich mo-
kradeä i rozlewisk rzeki Biaäki po- wstaäo w Ĉredniowieczu miasto Le- lów (ryc. 3), a w rozwidleniu rzek Pilica i Uniejówka osada ēarnowiec (ryc. 4). Miasta te, posiadajñc zresztñ na swoim terenie okazaäe warownie, mogñ byè doskonaäym przykäadem na fakt wykorzystywania w przeszäo- Ĉci niedostöpnoĈci mokradeä w ce- lach obronnych. Zwäaszcza, Ĕe za- równo Lelów, jak i ēarnowiec po- wstaäy na „surowym korzeniu” w po- bliĔu dawnych, juĔ istniejñcych osad [Uruszczak 2009].
Rzeki, lasy i wzgórza skaliste w wielu miejscach posiadajñ status parków narodowych czy krajobra- zowych. Dziöki wprowadzeniu tych form ochrony uratowano wiele bar- dzo cennych krajobrazowo i przy- rodniczo miejsc przed niekontro- lowanym rozwojem budownictwa minionych i (niestety) obecnych lat [Myczkowski 1990].
Wisäa w chwili obecnej jest rze- kñ stopniowo „oczyszczajñcñ siö”.
Wpäyw na ten fakt ma na pewno ograniczenie emisji zanieczyszczeþ przemysäowych, jak równieĔ nowe, bardziej rygorystyczne normy w za- kresie ochrony Ĉrodowiska. Sama jed- nak legislacja nie wystarczy. Niezwy- kle waĔnñ rzeczñ jest staäe uĈwiada- mianie spoäeczeþstwa o niebezpie- czeþstwach wynikajñcych z „prywat- nego” zanieczyszczania wód. Dobit- nym tego przykäadem jest czösty pro- ceder opróĔniania zanieczyszczeþ z szamb, czy z pojemników na Ĉmie- ci do rzek.
Ryc. 2. Dubie, wieĔa straĔnicza (odkryta w 2000 roku) na tle otaczajñcego terenu Fig. 2. Dubie, watch tower (discovered in 2000) surrounding area in the background
Podsumowanie
Conclusion
ćwiadomoĈè spoäeczna, pro- pagowanie piökna Jury Krakowsko- -Czöstochowskiej (zaczynajñc od szkóä), stopniowe oczyszczanie terenu ze wszelkiego rodzaju odpad- ków powinny staè u podstaw dzia- äaþ podejmowanych w najbliĔszym czasie. Dodatkowo wprowadzanie nowych terenów objötych statusem obszarów chronionych lub w miarö moĔliwoĈci poszerzanie starych, za- käadanie nowych tablic informacyj- nych, na pewno wpäynñ dodatnio na ochronö tutejszego Ĉrodowiska.
Wiele tego typu inicjatyw juĔ pod- jöto, jak na przykäad budowa nowej ĈcieĔki rowerowej wzdäuĔ prawe- go brzegu Wisäy w drodze do Tyþ- ca, tworzenie dodatkowych tablic w nowych miejscach (aranĔacja oto- czenia stawu w ēarach), jak teĔ aran- Ĕacja nowych miejsc rekreacyjnych w wyznaczonych miejscach przy jed- noczesnym staäym rozszerzaniu stref ochronnych dla juĔ istniejñcych ob- szarów chronionych. Warto teĔ za- uwaĔyè, iĔ niezwykäñ popularno- Ĉciñ cieszy siö, bödñcy dydaktycznie bardzo skuteczny – Dzieþ Sprzñta- nia ćwiata przypadajñcy corocznie w miesiñcu wrzeĈniu.
Podsumowujñc warto zastano- wiè siö nad kierunkami ochrony przy- rodniczo -krajobrazowej, która po- winna byè uskuteczniana na obsza- rze Jury Krakowsko -Czöstochowskiej w najbliĔszych latach:
1. Dziaäania w zakresie ochrony prawnej obszarów jurajskich.
Wprowadzanie nowych obsza- rów chronionych, dbanie o prze- strzeganie prawa w zakresie wa- runków zabudowy i zagospoda- rowania terenu w gminach juraj- skich, zarówno w przypadkach budownictwa indywidualnego
jak teĔ terenów przemysäowych i uĔytecznoĈci publicznej, kontro- la w zakresie przestrzegania prze- pisów ochrony przyrody (wysypi- ska Ĉmieci, odzyskiwanie surow- ców wtórnych, utylizacja eternitu, odprowadzanie zawartoĈci szamb do zlewni itp.).
Ryc. 3. Lelów na podstawie planu miasta z 1823 r.
Fig. 3. Lelów based on a street map from 1823
2. Dziaäania edukacyjne. Nauka w szkoäach dotyczñca ochro- ny przyrody, wspóäpraca placó- wek naukowych i muzealnych ze szkoäami, ĈcieĔki dydaktycz- ne. Kontynuowanie programu tzw. „Dni Otwartych” dla danych miast jurajskich przedstawiajñce miejscowñ kulturö, zabytki, przy- rodö itp. Oferujñc darmowe pre- lekcje, biuletyny czy inne formy informacji turystycznej. Wprowa- dzanie nowych i ujednoliconych na danym obszarze tablic infor- macyjnych.
3. Dziaäania dotyczñce ochrony Ĉro- dowiska i krajobrazu, rekreacji.
Usuwanie nielegalnych Ĉmietni- ków, projekty adaptacji bñdĒ re- kultywacji zniszczonych terenów poprzemysäowych, aranĔacja wsi
(moĔliwa wspóäpraca z placów- kami naukowymi), darmowy od- biór eternitu (zachöta do wprowa- dzania wäaĈciwych proporcji i ko- lorystyki dachów). Tworzenie no- wych tras rowerowych.
Ryciny opracowaä autor.
Figures made by author.
Michaä Uruszczak Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Koääñtaja w Krakowie
University of Agriculture in Krakow
Literatura
1. Bogdanowski J.,1993, Sztuka Obronna, Wyd. Zarzñd Zespoäu Juraj- skich Parków Krajobrazowych, Kra- ków, s. 141.
2. Guerquin B.,1974, Zamki w Pol- sce, Arkady, Warszawa, s. 232–235.
3. Koäodziejski S., 1993, Zamek Skaäa w Suäoszowej, Wyd. Regional- ny OĈrodek Studiów i Ochrony ćro- dowiska Kulturowego w Krakowie, Kraków, s. 14–16.
4. Koäodziejski S.,1994, ćrednio- wieczne rezydencje obronne moĔ- nowäadztwa na terenie wojewódz- twa krakowskiego, Wyd. Regional- ny OĈrodek Studiów i Ochrony ćro- dowiska Kulturowego w Krakowie, Kraków, s. 191–192.
5. Myczkowski Z., 1990, Ochrona krajobrazu kulturowego [w:] „Juraj- skie Parki Krajobrazowe”, pod red.
J. Partyki, s. 43–44.
6. Uruszczak M., 2003, Czterna- stowieczne wieĔe straĔnicze Jury Krakowsko -Czöstochowskiej w Ĉwie- tle badaþ nad sztukñ obronnñ w cza- sach Kazimierza Wielkiego [w:]
„Czasopismo Prawno -Historyczne”, Poznaþ, t. LV, z. 2, s. 187–210.
7. Uruszczak M., 2009, Zamki w Le- lowie i ēarnowcu -Ĉwiadkowie roz- kwitu i recesji dwóch miast na pra- wie magdeburskim [w:] „Czasopi- smo Prawno -Historyczne”, Poznaþ, t. LXI, z.1, s. 231–241.
8. ēaki A., 1974, Archeologia Maäo- polski wczesnoĈredniowiecznej [w:]
„Prace Komisji Archeologicznej PAN O/Kraków”, Wrocäaw–Kraków, nr 13.
Ryc. 4. ēarnowiec, próba odtworzenia planu miasta i zamku w XVI w.
Fig. 4. ēarnowiec, street map and castle in the 16th century – a reconstruction attempt
