Innowacyjnoœść polskich przedsiębiorstw na tle Unii Europejskiej

Pawe³ Mielcarek

Instytut Geografii Spo³eczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Innowacyjnoœæ polskich przedsiêbiorstw

na tle Unii Europejskiej

Wiedza i wynikaj¹cy z niej postêp technologiczny, przejawiaj¹ce siê wytwarzaniem innowacji, s¹ g³ównymi czynnikami rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (GOW). W 2000 r. Rada Europy przyjê³a 10-letni¹ Strategiê Lizboñsk¹, której celem jest „przekszta³cenie siê do 2010 r. przez Uniê Europejsk¹ w najbardziej dynamiczn¹ i konkurencyjn¹ gospodarkê opart¹ na wiedzy na œwiecie (Stymulowanie… 2003). Polska, cz³onek UE od maja 2004 r., zobowi¹za³a siê pod¹¿aæ œcie¿k¹ wytyczon¹ przez postanowienia Strategii Lizboñskiej.

Pojêciu gospodarki opartej na wiedzy przypisuje siê cztery interpretacje (Chojnicki, Czy¿ 2006):

• sfera gospodarki, której rozwój dokonuje siê pod dominuj¹cym wp³ywem wiedzy;

• czêœæ gospodarki, któr¹ wyznaczaj¹ wiedza technologiczna oraz oparte na niej innowacje; • tworz¹ j¹ procesy uczenia i kszta³cenia podmiotów gospodarowania, zarówno

przygotowaw-cze, jak i odbywaj¹ce siê w toku dzia³alnoœci gospodarczej;

• cechuj¹ j¹ uwarunkowania organizacyjno-instytucjonalne dzia³alnoœci gospodarczej, które oddzia³uj¹ na absorpcjê wiedzy i innowacji.

Budowanie GOW jest procesem wymagaj¹cym wspó³pracy wielu podmiotów: jednostek rz¹-dowych, szkolnictwa wy¿szego i samorz¹dów, jednak najwa¿niejsz¹ rolê przypisuje siê przedsiê-biorstwu (Wawrzyniak, Staniewski 2001). Powstawanie innowacji jest procesem z³o¿onym, w którym istotn¹ rolê odgrywa dostêp do wiedzy, wykwalifikowanej kadry i œrodków finanso-wych. S¹ to zasoby podlegaj¹ce silnej koncentracji przestrzennej, „zgrupowane w wiêkszoœci w kilku zaledwie regionach œwiata” (Galar 2001).

Celem niniejszego opracowania jest zbadanie poziomu innowacyjnoœci polskich przedsiê-biorstw na tle Unii Europejskiej (UE). Sformu³owano nastêpuj¹ce pytania poznawcze:

• Jaki jest poziom dzia³alnoœci innowacyjnej w gospodarce poszczególnych pañstw UE? Inno-wacyjnoœæ przedsiêbiorstw rozpatruje siê w aspekcie nak³adów finansowych na dzia³alnoœæ B+R i w aspekcie efektów dzia³alnoœci innowacyjnej, na podstawie dwóch mierników: liczby patentów i liczby patentów na 1 mln pracuj¹cych.

• Jakie s¹ g³ówne Ÿród³a innowacji w przedsiêbiorstwach?

• Jaka jest relacja miêdzy poziomem innowacyjnoœci, poziomem GOW i poziomem dochodu? Podstawowym czynnikiem rozwoju innowacji i GOW jest wiedza. Wiedza nie poddaje siê ³atwo procesowi komercjalizacji. Zwa¿ywszy na jej specyfikê, konieczna jest wspó³praca sektora nauki (wytwarzaj¹cego wiedzê) z sektorem biznesu (komercjalizuj¹cym wiedzê).

Wed³ug opracowania Banku Œwiatowego (Polska a gospodarka… 2004), wiedzy, innowacji i dzia³alnoœci B+R przypisuje siê nastêpuj¹ce w³aœciwoœci:

• wiedza nie stanowi w³asnoœci na wy³¹cznoœæ – firmy nie mog¹ liczyæ na zachowanie w pe³ni korzyœci z inwestycji w wiedzê, gdy¿ wiedza rozpowszechniona staje siê dobrem ogólnie dostêpnym;

• wiedza generuje pozytywne efekty zewnêtrzne w sferze dzia³alnoœci spo³eczno-gospodarczej. Spo³eczne efekty dzia³alnoœci B+R s¹ wiêksze ni¿ prywatna stopa zwrotu;

• inwestycje w B+R s¹ d³ugookresowe i ryzykowne;

• wydatki na B+R s¹ niepodzielne i obejmuj¹ finansowanie ca³ego procesu wytwarzania in-nowacji.

Innowacyjnoœæ przedsiêbiorstw

Innowacyjnoœæ przedsiêbiorstw przedstawia siê na podstawie materia³ów Eurostatu dotycz¹-cych lat 2002–2004. Jest to czwarta edycja badañ dotycz¹dotycz¹-cych innowacyjnoœci przedsiêbiorstw (Fourth Community Innovation Survey – CIS4). Jako definicjê innowacyjnoœci przedsiêbiorstw przyjêto „nowy lub znacz¹co ulepszony produkt (dobro lub us³ugê) wprowadzony na rynek lub zastosowanie w przedsiêbiorstwie nowego lub znacz¹co ulepszonego procesu wytwarzania. Innowacje powstaj¹ na bazie rozwoju technologicznego b¹dŸ zastosowania istniej¹cej techno-logii w nowy sposób lub poprzez wykorzystanie wiedzy zgromadzonej przez przedsiêbiorstwo” (Eurostat 2007)1_.

W 25 pañstwach cz³onkowskich UE wziêto pod uwagê przedsiêbiorstwa zatrudniaj¹ce wiêcej ni¿ 10 pracowników, nale¿¹ce do nastêpuj¹cych dzia³ów (wed³ug Europejskiej Klasyfikacji Dzia-³alnoœci – NACE): górnictwo i kopalnictwo (10–14), produkcja (15–37), zaopatrywanie w energiê elektryczn¹, gaz, parê wodn¹ i gor¹c¹ wodê (40–41), handel hurtowy i komisowy, z wyj¹tkiem handlu pojazdami mechanicznymi i motocyklami (51), transport (60–64), poœrednictwo finanso-we (65–67), informatyka i dzia³alnoœæ pokrewna (72), dzia³alnoœæ in¿ynierska i architektura (74.2), testy techniczne i analizy (74.3)2_.

W 2004 r. tylko 25% polskich przedsiêbiorstw prowadzi³o dzia³alnoœæ innowacyjn¹, co da³o Polsce 21. pozycjê w uk³adzie pañstw UE (ryc. 1). Najwy¿szy udzia³ tych przedsiêbiorstw wystê-powa³ w Niemczech (65% przedsiêbiorstw prowadzi³o dzia³alnoœæ innowacyjn¹). Wyró¿ni³y siê: Austria, Luksemburg, Irlandia, Dania, Belgia i Szwecja (od 52% do 50%). Niski udzia³ przedsiê-biorstw innowacyjnych wykaza³y: £otwa, Malta, Wêgry (od 21% do 18%). Wœród nowych cz³onków UE na wyró¿nienie zas³uguje Estonia z 49% udzia³u przedsiêbiorstw prowadz¹cych dzia³alnoœæ innowacyjn¹.

WskaŸnikami efektów dzia³alnoœci innowacyjnej w gospodarce s¹: liczba patentów, liczba patentów na 1 mln pracuj¹cych i liczba patentów na 1 mln euro nak³adów na dzia³alnoœæ B+R (tab. 1). W 2004 r. 41% patentów zg³oszonych w UE przypada³o na firmy niemieckie. Niemcy wraz z Francj¹, Wielk¹ Brytani¹ i W³ochami skupia³y 76% ogólnej liczby patentów. Najs³abiej wypa-d³y: £otwa, Litwa i Estonia, Cypr i Malta. Wysokie wartoœci wskaŸnika liczby patentów na 1 mln pracuj¹cych cechowa³y Niemcy (649), Finlandiê (612), Szwecjê (557) i Holandiê (469). Najni¿sze wartoœci tego wskaŸnika charakteryzowa³y Polskê (9), Litwê (12), £otwê (12) i Portugaliê (14). Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e w Polsce znikome efekty dzia³alnoœci innowacyjnej w postaci patentów ograniczaj¹ przedsiêbiorstwom zdolnoœæ do konkurowania na rynku unijnym i globalnym.

1 _{http://europa.eu.int/estatref/info/sdds/en/inn/inn_cis4_sm.htm} 2 _Ibidem.

ród³o: opracowanie autora na podstawie www.epp.eurostat.ec.europa.eu, 2007.

Tab. 1. WskaŸniki dzia³alnoœci innowacyjnej w gospodarce krajów UE w 2004 r.

Dania Luks embu rg Szwe cja Finla ndia Holan dia Belgi a Cypr Wiel ka B ryta nia Niem cy S³ow enia Irland ia Fran cja Hisz pani a Esto nia Grec ja Litw a Polsk a Wêg ry £otw a Malt a Aust ria S³ow acja W³o chy Czec hy Portu galia 30 40 20 50 10 0 60 70

Ryc. 1. Udzia³ przedsiêbiorstw innowacyjnych w ogóle przedsiêbiorstw w krajach Unii Europejskiej w 2004 r. (w %) Niemcy 25728 649 472 Francja 9202 343 266 Wielka Brytania 7217 247 252 W³ochy 5002 208 339 Holandia 3956 469 472 Szwecja 2547 557 239 Finlandia 1591 612 318 Austria 1581 399 316 Belgia 1496 338 289 Hiszpania 1274 65 155 Dania 1270 444 261 Irlandia 306 161 191 Wêgry 192 46 276 Czechy 163 32 161 Polska 160 9 155 Grecja 123 26 126 S³owenia 101 105 307 Luksemburg 90 463 211 Portugalia 78 14 77 S³owacja 44 17 259 Estonia 21 32 315 Litwa 20 12 182 £otwa 14 12 363 Cypr 12 34 286 Malta 4 22 306 Œrednia 2488 213 264

Kraj Liczba patentów Liczba patentów na 1 mln pracuj¹cych

Liczba patentów na 1 mld euro nak³adów na dzia³alnoœæ B+R

Na skali wskaŸnika liczby patentów na 1 mld euro przeznaczonych na dzia³alnoœæ badawczo--rozwojow¹ ró¿nice miêdzy krajami UE s¹ mniejsze ni¿ na skali wskaŸnika liczby patentów na 1 mln pracuj¹cych (tab. 1). Œrodki na dzia³alnoœæ B+R najefektywniej wykorzysta³y Niemcy, Holandia i W³ochy, a najs³abiej: Portugalia, Grecja i Hiszpania. W Polsce ten wskaŸnik kszta³towa³ siê znacznie poni¿ej œredniej wartoœci unijnej.

G³ówn¹ rolê w kreowaniu innowacyjnoœci przedsiêbiorstw w krajach UE odgrywa³a w³asna dzia³alnoœæ przedsiêbiorstw. Istotny wp³yw na poziom innowacyjnoœci przedsiêbiorstw wywie-rali równie¿ klienci zg³aszaj¹cy zapotrzebowanie na innowacje, dzia³alnoœæ innowacyjna koope-rantów i konkurencji oraz publikacje specjalistyczne.

Przedsiêbiorstwa, w ramach prowadzenia dzia³alnoœci innowacyjnej, wykazywa³y stosunko-wo s³abe relacje z dzia³alnoœci¹ badawcz¹ wy¿szych uczelni oraz jednostkami B+R (zarówno prywatnymi, jak i pañstwowymi). W Polsce w sytuacji niskiego wskaŸnika krajowego poziomu dzia³alnoœci innowacyjnej w porównaniu z poziomem przeciêtnym w UE wystêpuje podobna struktura Ÿróde³ innowacyjnoœci przedsiêbiorstw.

Ryc. 2. ród³a innowacji wprowadzanych w przedsiêbiorstwach Polski na tle Unii Europejskiej w 2004 r. w procentach ogó³u (oszacowane na podstawie badañ ankietowych)

Dzia³alnoœæ B+R wewn¹trz przedsiêbiorstwa Klienci Dostawcy sprzêtu, surowca Konferencje, targi, wystawy Konkurenci Publikacje specjalistyczne Konsultanci, prywatne jednostki B+R Stowarzyszenia Uczelnie wy¿sze Rz¹d i publiczne jednostki B+R

0 10 20 30 40 50 60 %

ród³o: opracowanie autora na podstawie www.epp.eurostat.ec.europa.eu, 2007.

Wp³yw innowacyjnoœci na GOW i poziom gospodarczy

W analizach wp³ywu innowacyjnoœci na GOW i rozwój gospodarczy bada siê relacje w uk³a-dzie: poziom innowacyjnoœci → poziom rozwoju GOW → poziom rozwoju gospodarczego. WskaŸ-nikiem poziomu innowacyjnoœci jest liczba patentów na 1 mln pracuj¹cych. WskaŸWskaŸ-nikiem poziomu rozwoju GOW jest zatrudnienie w przemyœle zaawansowanej technologii (high-tech manufactu-ring sectors) i us³ugach o wysokim nasyceniu wiedz¹ (knowledge intensive services). WskaŸni-kiem poziomu rozwoju gospodarczego jest produkt krajowy brutto (PKB) na mieszkañca wyra¿ony w jednostkach parytetu si³y nabywczej (PPP) (tab. 2).

UE Polska

Tab. 2. Zatrudnienie w przemyœle zaawansowanej technologii (HTM) i us³ugach o wysokim nasyceniu wiedz¹ (KIS) w procentach zatrudnienia ogó³em w 2005 r.

* PKB na mieszkañca wyra¿ony w jednostkach parytetu si³y nabywczej (PPP).

ród³o: Eurostat, 2007, Employment and earnings In high-tech sectors. Statistics in focus. Science and Technology, 32/2007.

Punktem wyjœcia w badaniu pierwszego uk³adu relacji: poziom innowacyjnoœci a poziom rozwoju GOW, jest ranking pañstw na skalach tych dwóch wskaŸników. Porównuje siê uporz¹d-kowanie krajów UE na skali poziomu innowacyjnoœci i na skali poziomu rozwoju GOW. Pozycje pañstw na skali poziomu GOW s¹ ró¿ne ni¿ na skali innowacyjnoœci. Na skali innowacyjnoœci dziesiêæ pañstw zajmuje pozycjê powy¿ej œredniej wartoœci unijnej. Te pañstwa (z wyj¹tkiem Austrii) znajduj¹ siê w grupie krajów o najwy¿szej pozycji na skali GOW, jednak zajmuj¹ inne pozycje ni¿ na skali poziomu innowacyjnoœci. Analizê relacji bada siê w dwóch uk³adach: rankingu pañstw na dwóch skalach w stosunku do œredniej unijnej oraz wspó³czynnika korelacji dla pañstw na obu skalach.

Austria 37,5 129 Belgia 44,8 124 Cypr 27,9 91 Czechy 34,5 76 Dania 49,1 125 Estonia 33,8 57 Finlandia 47,3 116 Francja 42,7 112 Grecja 26,7 85 Hiszpania 31,7 101 Holandia 45,3 130 Irlandia 39,9 142 Litwa 28,2 51 Luksemburg 43,4 253 £otwa 27,3 46 Malta 37 76 Niemcy 43,9 116 Polska 29,3 51 Portugalia 25,9 75 S³owacja 35 57 S³owenia 34,5 85 Szwecja 54,3 120 Wêgry 36,5 64 Wielka Brytania 48 122 W³ochy 37,2 108 UE 25 40 100 UE 15 41,4 124 PKB na mieszkañca*, 100 = œrednia wartoœæ dla UE

Ryc. 3. Ranking pañstw UE na skali poziomu innowacyjnoœci i na skali poziomu rozwoju GOW Niemcy 1 Finlandia 2 Szwecja 3 Holandia 4 Luksemburg 5 Dania 6 Austria 7 Francja 8 Belgia 9 Wielka Brytania 10 (œrednia UE) W³ochy 11 Irlandia 12 S³owenia 13 Hiszpania 14 Wêgry 15 Cypr 16 Czechy 17 Estonia 18 Grecja 19 Malta 20 S³owacja 21 Portugalia 22 Litwa 23 £otwa 24 Polska 25 1 Szwecja 2 Dania 3 Wielka Brytania 4 Finlandia 5 Holandia 6 Belgia 7 Niemcy 8 Luksemburg 9 Francja

10 Irlandia (œrednia UE) 11 Austria 12 W³ochy 13 Malta 14 Wêgry 15 S³owacja 16 Czechy 17 S³owenia 18 Estonia 19 Hiszpania 20 Polska 21 Litwa 22 Cypr 23 £otwa 24 Grecja 25 Portugalia

Poziom rozwoju GOW Poziom innowacyjnoœci

ród³o: opracowanie autora na podstawie tab. 1 i 2.

Do pañstw o ponadproporcjonalnym poziomie innowacyjnoœci w stosunku do poziomu roz-woju GOW nale¿¹: Niemcy (ró¿nica szeœciu miejsc na skali), Luksemburg (ró¿nica trzech miejsc) i Finlandia (ró¿nica dwóch miejsc). Mo¿e to œwiadczyæ o wy¿szej wydajnoœci GOW w tych krajach, przejawiaj¹cej siê wiêksz¹ liczb¹ patentów na 1 mln pracuj¹cych (wy¿sz¹ innowacyjno-œci¹). Do grupy pañstw, które charakteryzowa³y: bardzo niski poziom innowacyjnoœci i bardzo niski poziom rozwoju GOW, nale¿a³y: Portugalia, Grecja, Hiszpania, Cypr, Litwa, £otwa i Polska. Statystycznie zale¿noœæ miêdzy innowacyjnoœci¹ a poziomem GOW bada siê za pomoc¹ wskaŸ-nika korelacji. Dla ca³ego uk³adu 25 pañstw wynosi on 0,84, co œwiadczy o silnej zale¿noœci miêdzy zmiennymi.

Drugi uk³ad relacji dotyczy wp³ywu GOW na poziom rozwoju gospodarczego pañstw UE (ryc. 4). W tym przypadku uporz¹dkowanie pañstw na skali GOW porównuje siê z uporz¹dkowaniem pañstw na skali poziomu rozwoju gospodarczego. Grupa dziewiêciu pañstw o wysokim poziomie GOW (powy¿ej œredniej unijnej) znajduje siê w grupie pañstw o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego (powy¿ej œredniej unijnej). Na uwagê zas³uguje fakt, ¿e Szwecja i Finlandia, które zajmuj¹ wysok¹ pozycjê na skali GOW (pierwsze i czwarte miejsce), maj¹ stosunkowo nisk¹, jednak powy¿ej przeciêtnej unijnej, pozycjê na skali poziomu rozwoju gospodarczego (ósme i dziesi¹te miejsce).

Ryc. 4. Ranking pañstw UE na skali poziomu rozwoju GOW i na skali poziomu rozwoju gospodarczego

ród³o: opracowanie autora na podstawie tab. 1 i 2.

Do grupy krajów o wysokich wartoœciach dwóch wskaŸników nale¿¹: Luksemburg, Holandia, Dania i Belgia, a do krajów o niskich wartoœciach: Wêgry, S³owacja, Estonia, Polska, Litwa i £otwa. Wspó³czynnik korelacji w uk³adzie 25 pañstw UE miêdzy poziomem GOW a poziomem rozwoju gospodarczego wynosi 0,60, a wiêc jest ni¿szy ni¿ wspó³czynnik korelacji miêdzy pozio-mem innowacyjnoœci a GOW.

Wnioski

Wed³ug Strategii Lizboñskiej GOW jest narzêdziem wyrównywania ró¿nic w poziomie rozwo-ju gospodarczego miêdzy poszczególnymi pañstwami. Za³o¿enia Strategii Lizboñskiej okaza³y siê zbyt trudne do realizacji w Polsce, która obecnie znajduje siê we wstêpnej fazie rozwoju GOW. Polskê cechuje najni¿szy wœród pañstw UE poziom innowacyjnoœci (mierzony liczb¹ patentów na 1 mln pracuj¹cych). Niski poziom innowacyjnoœci jest jednym z g³ównych czynników hamu-j¹cych rozwój GOW. Wœród istotnych barier innowacyjnoœci w Polsce mo¿na wyró¿niæ ma³¹ ró¿norodnoœæ form i metod prowadzenia badañ i wspó³pracy badawczej oraz s³abo rozwiniêt¹ wspó³pracê nauki z przemys³em. Wed³ug K. Porwita (2002), dla rozwoju GOW w Polsce nale¿y zastosowaæ: dzia³ania na rzecz wzmocnienia edukacji, zwiêkszenie nak³adów na sferê nauki, badañ i rozwoju (z podkreœleniem szybszego tempa wzrostu nak³adów ponoszonych w sektorze przedsiêbiorstw ni¿ w sektorze publicznym), dzia³anie na rzecz zwiêkszenia œwiadomoœci, ¿e wiedza jest fundamentem rozwoju (Porwit 2001). Dalszy rozwój GOW w Polsce wi¹¿e siê równie¿ z mo¿liwoœci¹ wykorzystania funduszy unijnych (7. Program Ramowy, 2007–2013).

Poziom rozwoju GOW Poziom innowacyjnoœci 1 Luksemburg 2 Irlandia 3 Holandia 4 Austria 5 Dania 6 Belgia 7 Wielka Brytania 8 Szwecja 9 Niemcy 10 Finlandia 11 Francja 12 W³ochy 13 Hiszpania 14 Cypr 15 S³owenia 16 Grecja 17 Malta 18 Czechy 19 Portugalia 20 Wêgry 21 S³owacja 22 Estonia 23 Polska 24 Litwa 25 £otwa Szwecja 1 Dania 2 Wielka Brytania 3 Finlandia 4 Holandia 5 Belgia 6 Niemcy 7 Luksemburg 8 Francja 9 Irlandia 10 Austria 11 W³ochy 12 Malta 13 Wêgry 14 S³owacja 15 Czechy 16 S³owenia 17 Estonia 18 Hiszpania 19 Polska 20 Litwa 21 Cypr 22 £otwa 23 Grecja 24 Portugalia 25

Literatura

1. Chojnicki Z., Czy¿ T., 2006, Aspekty regionalne gospodarki opartej na wiedzy w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznañ.

2. Galar R., 2001, Gospodarka oparta na wiedzy i innowacje prze³omowe [w:] A. Kukliñski (red.) Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski w XXI wieku, KBN, Warszawa.

3. Jasiñski A.H., 2006, Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warszawa. 4. Polska a gospodarka oparta na wiedzy, 2004, Bank Œwiatowy, Wyd. Rewasz, Pruszków.

5. Porwit K., 2001, Cechy gospodarki opartej na wiedzy (GOW), ich wspó³czesne znaczenie i warunki skutecznoœci [w:] A. Kukliñski (red.), Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski w XXI wieku., KBN, Warszawa.

6. Stymulowanie intensywnoœci B+R w UE, 2003, Komisja Europejska, Bruksela.

7. Wawrzyniak B., Staniewski W., 2001, Gospodarka oparta na wiedzy – perspektywa przedsiêbiorstwa [w:] A. Kukliñski (red.), Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski w XXI wieku, KBN, Warszawa.

8. Witryna internetowa: www.epp.eurostat.ec.europa.eu, 2007.

Innovations of Polish Enterprises

in Comparison with European Union

One of the most crucial factors of development of a knowledge-based economy is the inno-vativeness of enterprises, which leads to the growth the competitiveness of firms and econo-mies. The main goal of the article is to examine the innovativeness of Polish enterprises against the backcloth of the European Union and relation of innovativeness and development of know-ledge-based economy. According to a study carried out by Eurostat (CIS 4) in the years 2002 –2004, the chief source of innovation in Poland and the entire European Union is enterprises’ in-house research. A much less significant role is played by higher schools and public R&D units. Polish enterprises are below the EU average, both in terms of the proportion of firms engaged in innovative activity and the proportion of those which have applied for patents.