Andrzej Radzimiński
Listy wielkiego mistrza Michała
Küchmeistra do rady miasta Torunia
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 251-263
Andrzej Radzimiński
Listy wielkiego mistrza Michała Küchmeistra
do rady miasta Torunia
W STĘP
A rtykuł stanowi kontynuację badań nad korespondencją wielkich mistrzów Zakonu Krzyżackiego przesyłaną do rady m iasta T orunia w I połowie XV w., a pochodzącą ze zbiorów Archiw um Państwowego w T oruniu. Badania zostały zapoczątkow ane przez autora szkicem charakteryzującym listy wielkich m istrzów z lat 1393— 1467, tj. od K onrada von Jungingen do Ludwika von Erlichshausen, głównie pod kątem organizacji i funkcjonow ania poczty krzyżackiej. Omówiono tam również pewne ogólne problemy z zakresu dyplom atyki (analiza form ularza listów) oraz sfragistyki (pieczęcie służące do uwierzytelniania i zam ykania korespondencji) l.
W niniejszym artykule zostaną omówione zagadnienia dotyczące 12 zachowanych papierowych listów, przesłanych przez wielkiego m istrza M ichała K üchm eistra w okresie jego rządów, tj. w latach 1414— 1422, do rady m iasta T orunia 2. Będą to: I — chronologia listów, zaledwie cztery posiadają bowiem datę dzienną i roczną, pozostałe osiem zaś jedynie datę dzienną; II — form ularz, czyli przedstawienie typowych zwrotów wy
stępujących w listach; III — typ pieczęci używanej przez kancelarię M ichała K üchm eistra do uwierzytelniania i zam ykania korespondencji; IV — znaki wodne występujące na listach; V — analiza zapisek dotyczących funkcjonowania poczty krzyżackiej, tj. wyodrębnienie wśród listów M ichała Kiichm eistra listów zwykłych i „pośpiesznych” , pokazanie tras, którym i były przewożone, oraz czasu potrzebnego na ich dostarczenie przez posłańców do T orunia; VI — analiza treści listów — pokazanie jej na szerokim tle wydarzeń dziejących się aktualnie w polityce wewnętrznej i zagranicznej państw a zakonnego. N a koniec należy zaznaczyć, iż aż dziesięć listów nie było, jak dotąd, publikow anych3.
Problem atykę listów m ożna podzielić na dwie grupy rzeczowe: dotyczące kwestii 0 charakterze międzynarodow ym oraz poruszające sprawy wewnętrzne państw a krzyżac kiego.
1 A . R ad z im iń sk i, L is ty w ielkich m istrzó w do rady m ia sta Torunia z I p o i . X V w. — p rzy c zy n e k do dziejów
1 fu n kcjo n o w a n ia p o c z ty k rz y ża c k ie j, R o czn ik T o ru ń sk i, 1990, t. 19, ss. 325— 340.
2 C h o d zi tu ta j z a ró w n o o listy k iero w an e d o ra d y S tareg o , ja k i N o w eg o M ia sta T o ru n ia . N ie sp o só b bow iem ro zstrzy g n ąć, d la k tó re g o z m ia st Ust był przezn aczo n y . F o rm u ła ad re so w a stw ierd zała tylko o g ólnie, że list je st p rzezn aczo n y d la ra d y m ia s ta T o ru n ia . N p .: „ U n se rn lieben getru w en b u rg erm eistern u n d ra th m a n n e n d er s ta d t T h o r u n ” — a d re s zam ieszczo n y n a o d w ro c ie listu z 2 4 IV 1417 r., A rch iw u m P a ń stw o w e w T o ru n iu , K a ta lo g d o k u m e n tó w i listów (dalej: A P T o r u ń , K a t. I), n r 702.
3 D ru k ie m u k a z a ły się je d y n ie d w a listy: z 30 V 1420 r. (A P T o ru ń , K a t. I, n r 797a) i 5 V I I I 1421 r. (ibidem , n r 804d) w: A c te n der S tä n d e ta g e Preussens unter der H errsch a ft des D eutschen O rdens (dalej: A S T ), t. 1, w yd. M . T o e p p e n , L eipzig 1874, n r 285, 297. N a to m ia s t list z 13 V I 1421 r. (A P T o ru ń , K a t. I, n r 804a) z n an y był tylko z reg estu zaw a rte g o w R e g e sta historico-diplom atica O rdinis S . M a rie Theutonicorum 1198— 1525 (dalej: R egesta), w yd. E. J o a c h im , W . H u b a ts c h , t. 1, G ö ttin g e n 1948, n r 3456.
Komunikaty
D o pierwszego typu zagadnień zawartych w listach zaliczyłbym szeroko rozum iane stosunki polityczne owego państw a w pierwszym rzędzie z cesarstwem 4, Polską i L itw ą 5, ale także z władcami Anglii, Francji i księstwa burgundzkiego6. D o tej grupy należą także listy, które inform ują o spornych sprawach o charakterze gospodarczym, chociaż nie bez implikacji politycznych. Chodzi tu o długotrwały spór Jana „K ropidły” biskupa włocławskiego z K rzyżakam i o dochody z archidiakonatu pomorskiego 7, jeden z wielu zatargów starosty wielkopolskiego Sędziwoja z O stroroga h. Nałęcz z burgrabią D rezdenka8 oraz zatarg handlowy między kom turam i toruńskim i nieszawskim a k u p cami polskim i9. K ilka listów dotyczy stanowiska M ichała K üchm eistra w sprawie szeroko rozwijającego się w I ćwierci XV w. ruchu husyckiego10.
N atom iast o problem ach wewnętrznych państw a zakonnego inform ują listy zawiera jące głównie prośby i polecenia skierowane do władz miejskich Torunia, w takich sprawach jak: wysłanie przez m iasto burm istrza na zjązd do R ostocku " , udzielenie poparcia Janow i von Essen kantorow i i kanonikowi fromborskiemu w jego sprawach majątkowych 12, zapewnienie opieki nad dziećmi i mieniem Piotra Cziros mieszczanina toruńskiego 13 oraz załagodzenie trwającego sporu irçiçdzy nieznanym bliżej Stadelerem a Junge Gotschalkiem 14.
I. C H R O N O L O G IA LISTÓW
Niezwykle istotną spraw ą dla omówienia problem atyki zawartej w listach wielkiego mistrza M ichała K üchm eistra jest ustalenie ich chronologii. Jak już wspomniałem, aż osiem z dw unastu zachowanych listów nie posiada daty rocznej ,s. Trzy z owych listów, pochodzących z archiwum w Królewcu (wskazują na to noty na kopertach, w których są przechowywane), posiadały wpisaną datę roczną właśnie na kopertach, jednak bez żadnego uzasadnienia 16. Należy wobec tego uzasadnić słuszność owych propozycji oraz podjąć próbę możliwie dokładnego datow ania pięciu pozostałych listów. Zostały one wybrane z grupy ponad 30 niedatowanych listów wielkich mistrzów do rady m iasta Torunia z I połowy XV w. — głównie na podstawie zachowanych fragmentów napisów na pieczęciach. D otychczas archiwiści nie zwrócili na to uwagi. W XIX-wiecznym K a ta logu I archiwum toruńskiego datow ano je na lata: około 140017, około 1420 18 lub też były pozbawione próby d a to w a n ia ,9.
Swoje rozw ażania rozpocznę od uzasadnienia poprawności dat rocznych trzech listów, które zostały wypisane na kopertach jeszcze przed znalezieniem się w archiwum
4 A P T o ru ń , K a t. I, n r 802; A S T , t. 1, n r 297. 5 A P T o ru ń , K a t. I, n r 802; A S T , t. 1, n r 285. 6 R egesta, t. 1, n r 3456. 7 A P T o ru ń , K a t. I, n r 744. 8 Ib id em , n r 804c. 9 Ib id em , n r 738. 10 Ib id em , n r 804a, e; A S T , t. 1, n r 285, 297. 11 A P T o ru ń , K a t. I, n r 247. 12 Ib id em , n r 108. 13 Ibidem , n r 737. 14 Ib id em , n r 702. 15 D a tę ro c z n ą p o s ia d a ją n a stę p u ją c e listy: A S T , t. 1, n r 297 (5 V I I I 1421); A P T o ru ń , K a t. I, n r 702 (24 IV 1417), nr 802 ( 2 7 IV 1421), n r 804e ( 1 7 IX 1421).
16 Ib id em , n r 79 7 a (A S T , 1 . 1, n r 2 8 5 — w y d a w c a M .T o e p p e n p rzy jął d a tę 30 V I 421 ta k ż e bez u zasad n ien ia), n r 804a (R eg esta, t. 1, n r 3456 — w ydaw cy tak że przyjęli d a tę 13 V I 1421, zam ieszczo n ą na k opercie, rów nież bez u zasad n ien ia), n r 804c (list d a to w a n y n a 26 V I 1421).
17 A P T o ru ń , K a t. I, n r 247. 18 Ib id em , n r 737, 738, 744. 19 Ib id em , n r 108.
Listy wielkiego mistrza Michała Küchmcistra
253
toruńskim , tj. w archiwum w Królewcu. Pierwszy z listów M ichała K üchm eistra jest datow any na rok 1420 (30 V ) 20. Potwierdza to treść owego listu. M owa w nim bowiem m.in. o sprawach związanych z wydanym 6 stycznia 1420 r. wyrokiem cesarza Zygm unta Luksemburskiego w sporze polsko-krzyżackim. W liście wspomina się także, iż wkrótce, tj. 13 lipca tego roku, upływa okres rozejmu między Polską a Zakonem i w związku z tym należy podjąć nowe rokow ania. W iadom o natom iast, że zawarcie rozejmu, o którym m owa w liście, miało miejsce w roku 1419. Był on konsekwencją zgody M ichała K üchm eistra na arbitraż ze strony cesarza Zygmunta; rozejm miał trwać właśnie do 13 lipca 1420 r.21
Drugi list m a w pisaną na kopercie datę 1421 r. (13 V I)22. Zawiera on m.in. wiadomość o Gilbercie von Alveto, pośle, który przywiózł wielkiemu mistrzowi listy od królów Anglii i Francji, a także od księcia burgundzkiego. Chronologia tego listu opiera się na identyfikacji G ilberta von Alveto z Gilbertem de Lannoy rycerzem burgundzkim , który właśnie w 1421 r. przebywał z poselstwem w państwie zakonnym oraz w Polsce, gdzie 24 czerwca tego roku spotkał się z W ładysławem Jagiełłą23.
Kolejny list M ichała K üchm eistra do rady m iasta T orunia jest datow any także na rok 1421 (26 VI ) 24. Inform uje on o jednym z wielu zatargów wielkopolsko-nQwomarchij- skich, a konkretnie o zwrocie przez burgrabiego D rezdenka staroście poznańskiemu (był nim wówczas Sędziwój z O stroroga h. Nałęcz, którego jednak ów list, podobnie jak pozostałych wspomnianych ospb, nie wymienia z imienia) 100 koni oraz innych zabranych wcześniej rzeczy. Konsekwencją tego była możliwość starania się przez mieszczan toruńskich o zwrot tow arów zatrzym anych przez starostę tytułem zastawu. Epizod ten, skądinąd nieznany, m ożna jednak odnieść — wobec braku innych elementów chronologicznych — do okresu piastow ania po raz drugi starostwa wielkopolskiego przez Sędziwoja, znanego ze swej nieustępliwości wobec Z a k o n u 2S.
Obecnie chciałbym przedstawić próbę przybliżonego datow ania pozostałych pięciu listów M ichała K üchm eistra. Rozpocznę od listu, w którym wielki mistrz prosił radę m iasta T orunia o udzielenie poparcia Janowi von Essen kantorow i i kanonikowi from borskiem u 2б. Chodziło o to, aby dobra Jana przypadły po jego śmierci krewnym i przyjaciołom, a nie Kościołowi. List ten w K atalogu I nie był datow any, natom iast na kopercie archiwiści proponow ali około 1380 r. T aką datację wyklucza jednak uszkodzo na, ale miejscami czytelna pieczęć sekretna osobista, należąca niewątpliwie do M ichała Küchm eistra. Zachowane, dające się odczytać fragmenty napisu w otoku, wykonane m inuskułą gotycką, brzmią następująco: S x ...x M icha... x Kuchm... x ... x .nalis x . W iadom o ponadto, iż Jan von Essen, wywodzący się z rodziny mieszczan toruńskich (o czym szczegółowo niżej), był kantorem from borskim w latach 1371— 141727. Zm arł w 1417, gdyż po raz ostatni wystąpił w tym właśnie roku w dokumencie dla joannitów (bez
20 Ib id em , n r 797a.
21 Z .H . N o w ak , M ięd zyn a ro d o w e p ro cesy polubow ne ja k o narzędzie p o lity k i Z y g m u n ta L u ksem burskiego
w północnej i śro d ko w ej Europie ( 1412— 142 4 ), T o ru ń 1981, s. 87. A u to r pisze, że M ich ał K ü c h m eiste r w ystaw ił
19 V I I 1419 r. w G ru d z ią d z u zapis n a sąd p o lu b o w n y c esarza Z y g m u n ta. K o n sek w en cją tego było w łaśnie przed łu żen ie ro z e jm u m iędzy P o lsk ą a Z a k o n e m d o 13 V II 1420 r.
22 R eg esta, t. 1, nr 3456 (A P T o r u ń , K a t. I, n r 804a).
23 O . H aleck i, P o c zą tk i sto su n k ó w p o lityczn ych m ię d zy P olską a Francją, w: K sięga p a m ią tko w a k u czci
W acława Sobieskiego, t. 1, K ra k ó w 1932, ss. 138— 140; H . Św iderska, K ilka epizodów ze sto su n kó w p ol sko-angielskich za panow ania W ładysław a Jagiełły, T ek i H isto ry czn e, Polskie T o w arzy stw o H isto ry czn e n a
O bczyźnie, 1956— 1957, t. 8, ss. 79— 80; H isto ria dyp lo m a cji p o b k ie j, t. 1, red. M . B iskup, cz. III, o p ra ć . Z. H . N o w a k , W arsz a w a 1982, s. 379.
24 A P T o ru ń , K a t. I, n r 804c.
25 Jeg o b io g ra m o p ra ć . A . G ą sio ro w sk i, P o b k i słow nik biograficzny (dalej: PSB), t. 10, ss. 519— 523. Sędziw ój był sta ro stą w ielk o p o lsk im po ra z d ru g i w la ta ch 1419— 1426.
26 A P T o r u ń , K a t. I, n r 108.
daty dziennej) — na pewno przed 23 czerwca, kiedy to pojawił się po raz pierwszy kantor fromborski F ry d ery k 28. Ów Jan 6 grudnia 1414 r. sporządził testam ent, w którym darował Zakonowi bardzo dużą sumę pieniędzy29. Sądzę, iż ta właśnie darow izna stała się bezpośrednim powodem udzielenia m u poparcia przez wielkiego mistrza. Ponieważ d ata dzienna listu jest określona „trzeciego dnia po świętych Piotrze [i Pawle]” 30, a więc 2 lipca, wobec tego list należy datow ać na 2 lipca 1415 lub 2 lipca 1416 r.
Kolejny list datow any na około 1420 r. zawiera prośbę M ichała Kiichm eistra o wysłanie dwóch rajców toruńskich do Jan a biskupa włocławskiego w celu przejrzenia rachunków, które tenże będzie przyjmował od swego szafarza31. O tym, iż list ten został wysłany przez M ichała K iichm eistra, świadczy przede wszystkim pieczęć, a raczej jej fragmenty, w tym fragm ent napisu m inuskułą gotycką, który brzmi: S x Fris x M icha...
X ... x x .nalis x . Ponieważ list został spisany w środę po 14 września, m ożna — biorąc pod uwagę lata rządów M ichała Kiichmeistra (711414— 10 III 1422)32 oraz Jana „K ropidły” biskupa włocławskiego (zm. 3 III 1421)33 — zacieśnić datę jego wystawienia na lata 1414— 1420. Sądzę ponadto, także na podstawie treści listu, iż nie mógł on być wystawiony wcześniej niż po zawarciu przez Jana biskupa włocławskiego układu toruńskiego (spisanego 2 9 IX 1417 r. i ratyfikowanego w M alborku 14X11 tego roku) z M ichałem Küchm eistrem . Regulował on wszystkie sprawy sporne między Zakonem a biskupstwem włocławskim (o czym szczegółowo n i ż e j ) W o b e c tego list ten należy datow ać na lata 1418— 1420.
N a lata 1414— 1421 m ożna datow ać list, w którym wielki m istrz prosił radę m iasta Torunia o roztoczenie opieki nad dziećmi oraz mieniem Piotra Cziros mieszczanina toruńskiego35. Jedynym elementem chronologicznym — poza danymi biograficznymi dotyczącymi Piotra, które jednak nie uściślają daty 36— jest fragment pieczęci z napisem m inuskułą gotycką: x K uchm eist... x .
Wstępnie na lata 1414— 1421 m ożna natom iast datow ać list, w którym M ichał Küchmeister informuje władze T orunia, iż nakazał kom turom toruńskiem u i nieszaw- skiemu nieczynienie trudności przybywającym na ich teren kupcom, zwłaszcza z Bydgosz czy, oraz innym. Zapewnił przy tym, iż tow ary zabrane we W łocławku kupcom pruskim (zapewne także toruńskim ) zostaną zw rócone37. Podstawę datacji stanowi fragm ent zachowanego otoku pieczęci wystawcy z napisem m inuskułą gotycką: x Kuchme... x oraz data dzienna — czwartek po św. Łucji, tj. po 13 grudnia. Wydaje się jednak, iż czas spisania owego listu m ożna jeszcze uściślić. W iadom o bowiem, iż 29 października 1417 r. król Władysław Jagiełło na prośbę wielkiego m istrza M ichała Kiichm eistra obiecał uwolnić kupców toruńskich wraz z tow aram i, o ile wielki mistrz uczyni podobnie w stosunku do kupców polskich. W liście tym król Władysław skarżył się pon ad to na ustawiczne gwałty, których dopuszczają się wobec kupców polskich kom turzy, m.in.
28 C o d ex d ip lom aticus W arm iensis (dalej: C D W ), t. 3, w yd. C . P. W oelky, Leipzig 1874, n r 518, 521. D lateg o nie m a racji H . Sch m au ch , o p . cit., s. 169, tw ierd ząc, że J a n von E ssen z m a rł n a przełom ie 1416— 1417 r. Por. A . E ich h o rn , D ie Prälaten des erm ländischen D o m ka p itels, Z G A E , Bd 3 (1866), ss. 5 8 3 —585.
29 C D W , t. 3, n r 494.
30 A P T o ru ń , K a t. I, n r 108: „ a n d em d ritte n tage no ch sinte P etirs ta g e ” . Z o b . H . G ro te fe n d , Taschenbuch
der Zeitrechnung des deutschen M itte la lte rs un d der N eu zeit, H a n n o v e r 1922, s. 87.
31 A P T o ru ń , K a t. I, n r 744.
32 W . N o b e l, M ic h a e l K ü chm eister H o ch m eister des D eutschen O rdens 1414— 1422, B ad G o d e sb e rg 1969, ss. 69, 128— 129. Z o b . k ró tk i b io g ra m o p ra c . C h . K ro llm a n n , A PB , t. 1, s. 372.
33 B io g ram J a n a b is k u p a w łocław skiego o p ra c . A . L ied tk e, PSB, t. 10, ss. 43 6 —438 o ra z o statn io K . Jasiń sk i, w: L u d zie p o m o rskieg o średniow iecza, G d a ń s k 1981, ss. 58— 62, gdzie p o d a n a tak że d aw niejsza lite ra tu ra .
34 A . L ied tk e, W a lka księcia Ja n a opolskiego „K ropidły " z K rzy ża k a m i w obronie praw m a ją tko w ych diecezji
w łocławskiej, R o czniki T N T , 1932, t. 38, ss. 108— 125.
35 A P T o ru ń , K a t. I, n r 737.
36 M . G u m o w sk i, H erb a rz p a tryc ja tu toruńskiego, T o ru ń 1970, s. 44. 37 A P T o ru ń , K a t. I, n r 738.
Listy wielkiego mistrza Michała Küchmeistra
255
z Nieszawy i T orunia 38. Niewykluczone więc, iż list skierowany do rady m iasta Torunia był konsekwencją listu Jagiełły. W takim przypadku data interesującego nas listu byłaby następująca: 16 grudnia 1417 r.
O statni list M ichała K üchm eistra, którego chronologię chciałbym przedstawić, zawiera prośbę skierowaną do rady m iasta Torunia o wysłanie burm istrza na zjazd m iast do R o sto ck u 39. List ten w K atalogu I Archiwum Toruńskiego był datow any na około 1400 r. Zachowany fragťnent otoku pieczęci, zawierający napis m inuskułą gotycką, brzmi następująco: S x F ratris x ...ae[l]is x Kuchmeis.... x x Gnałis x . Przekonuje to, iż list wyszedł z kancelarii M ichała K üchm eistra. Został spisany w środę przed 1 maja. Szczegółowa analiza miejscowości oraz czasu, w którym odbyły się zjazdy miast, wskazuje najeden z dwóch odbytych w R ostocku w 1417 r. Chodzi mianowicie o zjazd rozpoczęty 20 m aja tego roku, w którym — ja k wskazują rachunki cła funtowego z 1417 r. — oprócz przedstawiciela G dańska K lausa von Rogken, uczestniczył także poseł toruński Tideman Hitfeld 40. Biorąc to pod uwagę, sądzę, iż m ożna zaproponow ać datę owego listu na 28 kwietnia 1417 r.
II. FO R M U L A R Z — TY PO W E ZW RO TY W K O R E S P O N D E N C JI M IC H A ŁA K Ü C H M E IST R A
O form ularzu listów wielkich mistrzów skierowanych do rady m iasta Torunia w I połowie XV w. pisałem już ogólnie w pracy cytowanej wcześniej4ł. Jeżeli chodzi o intytulację, to kancelaria M ichała K üchm eistra używała niezmiennie na określenie jego godności skróconego tytułu „H om eister” . Brak natom iast innej rozszerzonej formuły używanej w kancelariach wielkich mistrzów w I połowie XV w., tj. określenia „H om eister deutschen O rdens” 42. Podobnie ja k w intytulacjach listów innych wielkich mistrzów piastujących swój urząd w tym okresie, także w intytulacjach występujących w listach M ichała K üchm eistra nie występuje imię wystawcy, które jednak pojawia się na pieczęciach sekretnych osobistych. Inskrypcja, czyli adres, była wpisywana wyłącznie na odwrocie listów i rozpoczynała się charakterystycznym zwrotem „U nsem liben get- ruwen” 43. Zw rot ten zazwyczaj był pow tarzany w pierwszych słowach listu. Listy M ichała Küchm eistra były pozbawione formuły salutacyjnej. D atacja listów określała miejsce oraz czas spisania najczęściej w formie „geben” lub „gegeben” . D atę dzienną określano wyłącznie na podstawie kalendarza chrześcijańskiego. Była ona niekiedy różna od daty wysłania listu. N a przykład list z 1421 r. został spisany w Królewcu w środę 17 września, natom iast wysłany dopiero we czwartek 18 września o godz. 1.00 po p o łu d n iu 44. N atom iast data roczna, k tó ra występuje zaledwie na 33% listów M ichała K üchm eistra skierowanych do T orunia (potwierdza to zasadę ogólniejszą — około 40% listów wielkich mistrzów skierowanych do T orunia w I połowie XV w. posiadało datę roczną), pisana była za pom ocą cyfr rzymskich i to jedynie końcówka daty, tj. dziesiątki i jedności.
III. TY PY PIEC ZĘC I
Wielcy mistrzowie Z akonu Krzyżackiego używali do zam ykania i uwierzytelniania korespondencji pieczęci sekretnej osobistej 4S. Pieczęć ta zawierała jak o wizerunek tarczę
38 K o d eks d y p lo m a ty czn y L itw y , w yd. E. R aczy ń sk i, W ro c ła w 1845, ss. 214—216. 39 A P T o r u ń , K a t. 1, n r 247.
40 Ila nserecesse, t. 6, w yd. K . K o p p m a n n , L eipzig 1889, s. 362; A S T , t. 1, n r 291, s. 372. 41 P o r. p rzy p . 1.
42 Ib id em .
43 N p .: A P T o ru ń , K a t. I, n r 108, 247, 738, 744. 44 Ib id em , n r 804e.
45 A . R ad z im iń sk i, o p . c it., ss. 3 3 0 — 331. Z o b . B.-S chm id, D ie S ieg el des D eutschen O redens in Preussen, A ltp reu ssisch e F o rsc h u n g e n , 1938, t. 15, H . 1, s. 66.
wielkiego m istrza z krzyżem, na którym była umieszczona mniejsza tarcza z orłem zwróconym w praw o 46. T en wizerunek był otoczony sześcioma połączonymi łukami oraz napisem w otoku, w ykonanym m inuskułą gotycką, zawierającym imię oraz godność właściciela pieczęci. W przypadku pieczęci sekretnej osobistej M ichała K üchm eistra napis brzmiał: S x F ratris x M ichaelis x Kuchm eister x M agistři x G nalis x 47. Wszystkie listy adresowane do T orunia były opieczętowane taką właśnie pieczęcią. Stan ich zachowania jest na ogół zły. Istnieją bowiem co najwyżej niewielkie fragmenty odciśnięte zawsze w czarnym wosku. Część pieczęci była natom iast odciskana przez papier.
IV. Z N A K I W O D N E
Problem atyka znaków wodnych jest istotna głównie dlatego, iż wiąże się z produkcją papieru. Znaki wodne są bowiem znakam i używanymi przez papiernie. M ożna jednak na ich podstawie ustalić okres pow stania papieru — niekiedy także przybliżony czas napisania listu. Spośród 12 listów M ichała K üchm eistra, zachowanych w archiwum toruńskim , na ośmiu występują znaki wodne. M ożna je podzielić na cztery rodzaje: 1) w pierścieniu trzy p agórki na wspólnej podstaw ie — znak występujący na trzech listach 2) lilia heraldyczna z wybiegającymi listkami treflowymi — także na trzech listach49; 3) róg myśliwski — znak występujący na jednym liście 4) pierścienie przekrzyżowane, położone symetrycznie po obu stronach pręta, na którego końcach znajdują się dwa krótkie pręty wzniesione pod kątem i zwieńczone: pierwszy dużym, drugi m ałym trójkątem — znak ten występuje na jednym liście5I.
Pomimo iż w iadom o, że znaki wodne są znakam i papierni, nie sposób nie zauważyć, iż na listach konkretnych wielkich mistrzów, skierowanych do T orunia, występują pewne określone grupy znaków wodnych charakterystyczne dla danego wielkiego m istrz a 52. Niewykluczone, że papiernie każdorazow o po zmianie najwyższego urzędnika państw a zakonnego zmieniały także znak w odny (tożsame znaki wodne — co charakterystyczne — da się zauważyć co najwyżej u bezpośrednich następców, np. u Ulricha von Jungingen następcy K onrada, co jest zrozumiałe i m ożna łatwo wytłumaczyć dużymi zapasam i papieru). Możliwe jednak, iż zm iana ta m iała charakter tylko i wyłącznie technologiczny. W iadom o bowiem, iż jedno sito służyło do produkcji rok do dwóch lat, w yprodukow ane go papieru używano zaś przez 10— 15 lat. Zagadnienie to — zasygnalizowane tylko — wymaga jeszcze gruntow nych badań.
V. A N A L IZ A Z A PISE K D O TY C ZĄ C Y C H F U N K C JO N O W A N IA POCZTY Ogólne zagadnienia związane z organizacją poczty zakonnej omówiłem w innym m iejscu53. Obecnie chciałbym dokonać analizy zapisek pocztowych, występujących na odwrocie korespondencji M ichała K üchm eistra, i na tej podstawie określić, które listy były zwykłe, a które „pośpieszne” . W arto także na ich podstawie omówić drogę, ja k ą one pokonywały przewożone przez posłańców do T orunia, a także czas trwania całej operacji.
46 Z o b . h asto Ilo c h m e isterk re u z, w: L e x ic o n H eraldik, o p ra ć . G . O sw ald , L eipzig 1984, s. 204. 47 В. S chm id, D ie Siegel, s. 71. T a b lic a 11, n r 13.
48 A P T o ru ń , K a t. 1, n r 797а, 804а, с. 49 Ib id em , n r 247, 702, 737.
50 Ib id em , n r 744. 51 Ib id em , n r 738.
52 Z a g a d n ie n iem ty m a u to r z am ierza się zająć w o d d zieln y m arty k u le . 53 A . R ad z im iń sk i, o p . c it., ss. 326— 329.
Listy wielkiego mistrza Michała Küchmeistra
257
N a 12 zachowanych listów M ichala K üchm eistra osiem zawierało specjalne ad n o ta cje, które pozwalają zaliczyć je do grupy korespondencji „pośpiesznej” . W tej grupie dwa listy posiadają także adnotacje określające drogę, jak ą przebył dany list po wysłaniu z M alborka lub Królewca. T ak więc tylko cztery listy miały zwykły charakter. N a odwrocie owych ośmiu „pośpiesznych” listów wpisywano adnotacje różnej treści np.: 1) „ane sum en” lub „ane allis zumen” 2) „tag und nach ane alles sum en” î5; 3) „tag und nacht ane alles sumen grose m acht doran lieth” lub „tag und nacht ane alles sumen grose sunderliche m acht lieth d o ran ” s<s. P onadto na dwóch listach „pośpiesznych” , opatrzonych trzecim typem formuł, znajdują się zapiski informujące o drodze i czasie trw ania przesyłki.
List z 5 sierpnia 1421 r. został wysłany tego dnia (tj. we wtorek) z M alborka o godz. 8.00 wieczorem i przewożono go przez R ogoźno, gdzie był 6 sierpnia w środę o godz. 6.00 rano, G rudziądz, tego samego dnia o godz. 10.00 rano i Papowo Biskupie, gdzie został przywieziony i przesłany dalej o godz. 5.00 po południu także 6 sierp n ia57. T ak więc list pokonał trasę z M alborka do Papow a Biskupiego, które było ostatnią stacją pocztową na trasie do T orunia, w ciągu 21 godzin. Należy sądzić, że jeszcze tego dnia, tj. 6 sierpnia, wieczorem został doręczony radzie m iejskiej58.
Drugi list wielkiego m istrza M ichała K üchm eistra, napisany 17 września 1421 r., tj. we środę, został wysłany z Królewca — o czym już wspomniałem — dopiero następnego dnia, tj. 18 września w czwartek, o godz. 1.00 po południu i był wieziony przez stacje pocztowe takie jak: Pokarm in, Bałga, Elbląg, M albork, Rogoźno, Grudziądz i Papowo Biskupie, dokąd trafił w sobotę 20 września o godz. 6.00 r a n o 59. List ten pokonał więc trasę z K rólewca do Papow a Biskupiego w 41 godzin. W T oruniu znalazł się zapewne w sobotę 20 września 1421 r. przed południem.
Owe dwa listy zawierające — ja k sądzę — najwyższą klauzulę „pośpieszności” dotyczyły bardzo aktualnej ówcześnie problem atyki husyckiej, co z pewnością wyjaśnia ich c h a ra k te r60. Należy dodać, że te dwa listy były przewożone przez posłańców (zwłaszcza od M alborka) najbardziej uczęszczaną trasą pocztową wykorzystywaną przez posłańców wielkich m istrzów w I połowie XV w. W iodła ona przez zam ki—stacje pocztowe: R ogoźno (zamek wójtowski), G rudziądz i Papowo Biskupie (zamki kom- tu ró w )61. Zam ki te odegrały ogrom ną rolę w systemie organizacyjnym poczty zakonnej. W każdym z nich znajdowało się specjalne pomieszczenie, zwane „bryffstall” , w którym przygotowani urzędnicy krzyżaccy przyjmowali dany list i wysyłali go w dalszą drogę, czyniąc nań stosowne adnotacje. Istniały tam ponadto pomieszczenia przeznaczone dla koni, służących do przewożenia posłańców z korespondencją. Nosiły one nazwę „bryffswoykenstall” 62.
54 A P T o r u ń , K a t. I, n r 744, 802, 804c. 55 Ib id e m , n r 738.
56 Ib id e m , n r 797a, 804a, d, e. 57 Ib id e m , n r 804d.
58 Średni czas p o k o n y w a n ia tej tra sy w y n o sił bow iem o k o ło 3—4 godziny. Z o b . A . R ad zim iń sk i, o p . cit., ss. 336— 337.
59 A P T o ru ń , K a t. I, n r 804e. L ist ten p u b lik u ję w a rty k u le Z w e i B riefe des H o ch m eisters M ichael
K iichm eister an den Thorner S ta d tr a t vom Ja h re 1421 aus der S a m m lu n g des Thorner S ta atsarchiv, N o rd o st-A rc h iv ,
1990, H . 98, ss. 5— 6.
60 B ad a ją c zw iązek treści listów w ielkich m istrz ó w d o ra d y m ia sta T o ru n ia w I p o ło w ie X V w . z k a te g o rią „ p o śp ie szn o śc i” stw ierdziłem , iż sto so w n ą k a te g o rię n a d a w a n o w zależności o d d o ra ź n y c h p o trz e b błyskaw icznego p rz e k a z a n ia o k re ślo n y ch in fo rm acji — A . R ad zim iń sk i, L is ty , s. 339.
61 Ib id e m .
62 W . R o ss, D ie P o stku rse der R itte r des D eutschen Ordens, W eltv erk eh rs u n d W eltw irtsch aft, 1912/1913, H . 2, s. 417.
VI. A N A L IZ A T R E ŚC I LISTÓW
Problem atyka międzynarodowa. Tem atyka listów wielkiego m istrza koncentruje się wokół niezwykle aktualnych wydarzeń dziejących się na ówczesnej środkowoeuropejskiej scenie politycznej. Chodzi mianowicie o wojny husyckie oraz stosunki Polski i Litwy z Zakonem . Pierwszego z tych dwóch zagadnień dotyczy list M ichała K iichm eistra z 30 m aja 1420 r., w którym wielki m istrz inform uje radę m iasta T orunia o rozszerzającym się ruchu husyckim i krwawych poczynaniach jego zw olenników 63. K ontekst opisa nej sytuacji jest jasny. W iadom o, iż 1 m arca 1420 r. została w ydana przez papieża M arcina V bulla ogłaszająca krucjatę przeciwko husytom. 17 m arca tego roku została ona uroczyście prom ulgow ana we W rocławiu 64. Konsekwencją tego była w ypraw a wojsk krucjaty, które jed n ak 25 kwietnia 1420 r. poniosły znaczną klęskę pod S udom irem 65. W iadomości o tym niewątpliwie dotarły już do wielkiego mistrza. Było po n ad to jasne już na przełomie 1420/1421 r., iż klęska owej krucjaty jest nieunikniona. W maju 1421 r. wojska Z ygm unta Luksem burskiego wycofały się ostatecznie na Węgry. W tym okresie w jednym z listów napisanych 13 czerwca 1421 r. M ichał K üchm eister prosił radę m iasta T orunia o przekazywanie m u zasłyszanych wiadomości z Czech i Ś lą sk a 66. Chodziło zapewne o zorientow anie się w sytuacji, ja k a panow ała w Czechach i na Śląsku po wycofaniu się wojsk Z ygm unta Luksemburskiego.
N ow ą krucjatę przeciwko husytom przygotowywano na sierpień 1421 r.67 W tym celu przebywało w państwie zakonnym poselstwo Zygm unta Luksem burskiego króla rzymskiego i książąt Rzeszy na czele z K onradem von Weinsberg, które przybyło tam m.in. z misją uzyskania pom ocy przeciwko husytom w C zechach68. W związku z tą sprawą wielki m istrz prosił radę m iasta T orunia listem z 5 sierpnia 1421 r. o przysłanie czterech rajców w najbliższą niedzielę 10 sierpnia do Elbląga, aby omówić kwestię udzielenia wspom nianej pom ocy 69. Już jednak 6 sierpnia tego roku M ichał K üchm eister zapewnił Zygm unta Luksem burskiego, że udzieli pomocy przeciwko husytom w Cze chach, zawiadam iał go także o czynionych w tym celu przygotow aniach70. Konsekwencją przeprowadzonych przez wielkiego m istrza konsultacji, zarówno z przedstawicielami m iasta T orunia, ja k i dostojnikam i krzyżackimi, było zobowiązanie rady tego m iasta do wystawienia 10 kopii, każda po 4 konie, czyli 40 konnych przeciwko husytom w Czechach. Szczegółowo inform uje o tym list M ichała K üchm eistra do T orunia z 17 września 1421 r., w którym m istrz zaznacza, że każdy dow ódca kopii powinien posiadać własną z b ro ję 71. W arto może dla porów nania podać, że na wyprawę zakończoną zajęciem G otlandii wyruszyło 95 mieszczan toruńskich, natom iast w 1404 r. do walki z wojskami duńskim i, które usiłowały odzyskać tę wyspę, T oruń wystawił 73 zbrojnych. Byli to jednak głównie piesi72.
Znacznie szerzej zostały odzwierciedlone w korespondencji M ichała K üchm eistra do
63 A S T , t. 1, n r 285.
64 E . M aleczy ń sk a, R uch h u s y c k i w C zechach i P o b c e , W arsz a w a 1959, s. 382.
65 J. D u rd ik , H u sitsk é vojenství, P r a h a 1954, s. 159. 66 A P T o r u ń , K a t. I, n r 804a (R e g esta , t. 1, n r 3456). 67 E . M aleczy ń sk a, o p . c it., s. 388, 393.
68 A S T , 1 . 1, n r 297. L ist te n o g ó ln ie in fo rm u je o p o b y cie po selstw a, nie p o d a ją c je g o sk ład u . Z o b . W . N o b e l, op. cit., s. 115.
69 A S T , t. 1, n r 297. 70 Ib id em , n r 298.
71 A P T o ru ń , K a t. 1, n r 804e. L iczbę w y staw io n y c h k o p ii p o w ie rd z a spis d o ty czący w e rb u n k u i w y staw ien ia z b ro jn y ch przez p o szczeg ó ln e m ia s ta p a ń stw a krzy żack ieg o (w ty m T o ru ń ) z 1 8 IX 1421 r. — A S T , t. 1, n r 300.
72 A . N o w a k o w sk i, O w ojskach Z a k o n u S zp ita la N a jśw iętszej M a rii P a n n y D o m u N iem ieckiego w Jerozoli
m ie zw anego k rz y ża c k im , O lszty n 1988, ss. 69— 70. Z o b . F . B en n in g h o v en , D ie G otlandfeldzüge d es D eutschen O rdens 1398— 1408, Z e itsc h rift fü r O stfo rsch u n g , 1964, 13, ss. 421—477.
Listy wielkiego mistrza Michała Küchmeistra
259
rady m iasta T orunia problem y stosunków polsko-litewsko-krzyżackich. Jak już wyżej wspomniałem, zapewne z 16 grudnia 1417 r. pochodzi list wielkiego mistrza, w którym zawiadamia on T oruń o przekazaniu swego polecenia kom turom nieszawskiemu i toruńskiem u, aby ci zaprzestali czynienia trudności przybywającym tam kupcom bydgoskim oraz innym. Obiecał równocześnie, iż wszystkie tow ary zabrane kupcom pruskim we W łocławku zostaną zwrócone 73. Wyraziłem już wcześniej pogląd, iż list ten był konsekwencją listu króla polskiego Jagiełły do wielkiego m istrza z 29 października 1417 r., w którym król obiecywał uwolnienie kupców toruńskich wraz z towarami. Równocześnie w liście tym Jagiełło, odpowiadając na skargę wielkiego mistrza, jakoby Polacy nie dotrzymywali zawieszenia broni zawartego za pośrednictwem Zygm unta Luksemburskiego (chodzi o rozejm zawarty 8X 1414 r. pod Brodnicą na dwa lata, a następnie przedłużony do 13 V I I 1418 r.)74, pisze, iż liczni kom turzy zakonni, w tym z Nieszawy i T orunia, dopuszczają się ustawicznie gwałtów wobec poddanych p olskich7S. Zapewne z opisaną sytuacją korespondują także trzy pozbawione daty rocznej listy zachowane w archiwum toruńskim . W ystawcą dwóch z nich był Jan Brzozogłowy h. Grzymała starosta bydgoski. Skarżył się on w pierwszym liście kom turowi toruńskiem u (napisanym „am sontage Judica” ) na zatrzymywanie soli i piwa przez kom tura nieszawskiego oraz na zakaz korzystania z drogi koło F ordonu i Solca, prosząc równocześnie o wydanie zatrzym anych to w aró w 76. W drugim liście, napisanym 24 czerwca, czytamy słowa skargi skierowane tym razem do rady m iasta T orunia o zabiera nie soli i piwa oraz ograbianie kupców przez kom turów z Nieszawy i T o ru n ia 77. Trzeci list, także pozbawiony daty rocznej, został wystosowany przez Wojciecha M alskiego h. Nałęcz starostę dobrzyńskiego (był nim na pewno w latach 1416 —1418) na początku grudnia („feria III in vigilia festi Conceptionis M arie” ) do rady m iasta Torunia. Informuje on o poleceniu wydanym przez króla Władysława, który postanowił zwrócić towary zatrzymane kupcom toruńskim , zaznaczając, że to samo mają uczynić komturzy z tow aram i kupców p olskich78. W iadom o zaś, że Wojciech w lecie 1417 r. należał do grupy panów polskich paktujących z Krzyżakami w Solcu. K orespondow ał wówczas z wielkim mistrzem i kom turem toruńskim oraz — jak widać z tego listu — także z radą miasta T o ru n ia 79. Sądzę, iż nie będzie pozbawione podstaw datowanie tych trzech listów na rok 1417.
Zarów no listy starosty bydgoskiego, jak i wspomniane wcześniej dwa listy: M ichała Küchm eistra i W ładysława Jagiełły, prezentują pewien epizod wojny gospodarczej, jaka miała miejsce w tym czasie między Polską a Zakonem . Okres od 1410 r. do końca lat trzydziestych XV w. był dla gospodarki Prus Krzyżackich wysoce niepomyślny. Złożyły się na to: brak żywności, a tym samym i drożyzna zboża w Prusach, jedną z przyczyn której był brak dowozu zboża polskiego. D la przykładu takie m iasta ja k Bydgoszcz i Solec eksportowały polskie tow ary bezpośrednio do G dańska, omijając skład to ru ń sk i80.
N a lata 1418— 1420 datowałem list wielkiego mistrza, który prosił radę toruńską o wysłanie dwóch rajców do Jana biskupa włocławskiego w celu przejrzenia rachunków,
73 A P T o r u ń , K a t., I, n r 738.
74 Z .H . N o w ak , M ięd zyn a ro d o w e procesy, s. 47, 77. 75 K o d eks d y p lo m a ty czn y L itw y , ss. 2 1 4 —216.
76 A P T o r u ń , K a t. I, n r 728. L ist ten je st k o p ią . Z o b . b io g ra m J a n a o p ra ć . G . M ała c z y ń sk a , PSB , 1 .10, s. 445, k tó ra je d n a k d z ia łaln o ść J a n a w la ta ch 1411— 1418 p o tra k to w a ła b a rd z o pobieżnie. D la te g o też ten epizo d z jego działaln o ści nie zo sta ł ta m o m ó w io n y .
77 A P T o r u ń , K a t. I, n r 729. 78 Ib id em , n r 787.
79 Jeg o szczegółow y b io g ra m o p ra ć . A . G ąsio ro w sk i, PSB, t. 19, ss. 383— 385.
80 M . M ało w ist, P o lity k a gospdarcza Z a k o n u K rzyża ckieg o , w: P a m iętn ik V II Pow szechnego Z ja zd u
które tenże będzie przyjmował od swojego szafarza81. List ten został napisany ju ż po podpisaniu układu toruńskiego zawartego między Janem „K ropidłą” biskupem włocław skim a M ichałem Kiichmeistrem 8Z. U kład ten regulował wszystkie spory m ajątkow e dotyczące przywilejów kościelnych na terenie archidiakonatu pom orskiego, należącego do diecezji włocławskiej i znajdującego się pod panowaniem Zakonu. U stalał on konkretnie że: 1) Jan biskup włocławski otrzym a od Zakonu 5 tys. grzywien od szkodowania; 2) w spólna komisja ustali granice obustronnych posiadłości; 3) biskup Jan będzie otrzym ywał dziesięcinę w ustalonej wysokości oraz w określonym czasie83. Otóż sądzę, że list wielkiego m istrza odnosi się do realizacji trzeciego punktu układu, tj. ściągania dziesięciny. W idom o bowiem, że mimo iż M ichał Küchm eister wydał nakaz, aby kom turowie zmuszali ludność do płacenia dziesięciny na rzecz biskupstwa włocław skiego, to realizacja tego szła bardzo opornie. I tak np. w pierwszym okresie płatności, tj. w 1418 r., biskup Jan otrzym ał tylko trzecią część całych d o ch o d ó w 84. Zapewne wielki mistrz polecił wysłać rajców toruńskich głównie po to, aby przekonać się o rzeczywistych dochodach uzyskiwanych przez biskupa Jana z dziesięcin z obszaru archidiakonatu pomorskiego.
Epizod ze stosunków wielkopolsko-krzyżackich na terenie Nowej M archii porusza list M ichała K üchm eistra z 26 czerwca 1421 r. Wielki mistrz powiadomił radę m iasta Torunia, iż uzyskał informację od wójta Nowej Marchii — był nim wówczas Jost von Strupperg 85 — iż burgrabia D rezdenka zwrócił staroście poznańskiem u (Sędziwojowi z Ostroroga) 100 koni oraz inne zabrane, a bliżej nieokreślone rzeczy. W związku z tym mieszczanie toruńscy m ogą podjąć starania o odzyskanie towarów, które wspomniany starosta zatrzym ał tytułem zastaw u 8б. Sędziwój z O stroroga należał do grona czołowych polityków zaangażowanych w sprawy krzyżackie. Brał m.in. udział w staraniach o wykup przez Polskę Nowej M archii, którą jednak w 1402 r. Zygmunt Luksemburski odstąpił Krzyżakom. Odgrywał też znaczną rolę ja k o starosta międzyrzecki w sporach nowom ar- chijsko-polskich o Santok i D rezd en k o 87. Konsekwencją takiej postawy był z pewnością konflikt opisany w liście wielkiego mistrza z 26 czerwca 1421 r. Już zresztą osiem miesięcy wcześniej, 10 października 1420 r., Sędziwój jak o wojewoda poznański i starosta wielkopolski skarżył się M ichałowi Küchmeistrowi na trudności, jakie napotykają jego poddani w Nowej M archii, a szczególnie w D rezd en k u 88.
O sporach polsko-krzyżackich w Nowej M archii inform ują p onadto dwa listy znane z regestów, tj. Josta von Strupperg w ójta Nowej M archii do wielkiego m istrza z 22 czerwca 1421 r. i Sędziwoja z O stroroga do wójta Nowej M archii z 11 lipca 1421 r.89
Problem atyka związana z wydaniem przez Zygm unta Luksemburskiego wyroku wrocławskiego 6 stycznia 1420 r. i jego konsekwencjach została poruszona w dwóch listach wielkiego m istrza do Torunia. 30 m aja 1420 r. informował on radę tego m iasta ogólnie o sprawach wiążących się z wyrokiem wrocławskim (którego — jak wiadom o — strona polska nie przyjęła, głównie ze względu na odrzucenie polskich rewindykacji
81 A P T o ru ń , K a t. I, n r 744. 82 P o r. p rzy p . 34.
83 A . L ied tk e, W a lka księcia Jana, s. 119. 84 Ib id em , s. 123.
85 Jeg o b io g ra m o p ra ć . K . H . L am p e, A P B , t. 2, ss. 712— 713. 86 A P T o ru ń , K a t. I, n r 804c.
87 Z o b . je g o b io g ra m o p ra ć . A . G ą sio ro w sk i, PSB , t. 10, s. 520. N a te m a t tych sp o ró w n a p o c z ą tk u X V w. zob. A . C za c h a ro w sk i, P o lsk o -k rz y ża c k isp ó r o D rezd en ko i S a n to k na p o c zą tk u X V w., Z apiski H isto ry czn e, 1985, t. 50, ss. 191— 208.
88 R eg esta, t. 1, n r 3259.
89 U rkunden zu r G eschichte der N eu m a rk , o p ra ć . E. Jo ac h im , w yd. P. v o n N iessen, L a n d sb erg 1835, n r 454, 455.
terytorialnych) ^ o konieczności prowadzenia dalszych rokow ań w celu przedłużenia rozejmu, kończącego się 13 lipca 1420 r. (zobacz wyżej). Równocześnie donosił 0 zbrojeniu się wroga i wobec niepewnej sytuacji politycznej nakazywał poczynić stosowne przygotow ania na wypadek wojny 91.
Z kolei w liście z 27 kwietnia 1421 r. wielki m istrz zawiadamiał, iż Władysław król polski i W itold wielki książę litewski nie dotrzym ują postanowień wyroku Zygmunta Luksemburskiego z 6 stycznia 1420 r. dom agając się od K rzyżaków wypełniania wszystkich zobowiązań. Pisał równocześnie, że dotychczas czynił wszystko stosownie do postanowień tego w yroku, obecnie jednak odmówił wydania pieniędzy poselstwu króla polskiego i zdeponował je na toruńskim ratuszu, do chwili wypełnienia przez stronę polską w arunków wyroku z 1420 r.92 Chodziło oczywiście o pozostałe 12,5 tys. florenów węgierskich — tak ą sam ą część przekazali już bowiem Krzyżacy Jagielle 93— które Zakon winien był Polsce zgodnie z wyrokiem wrocławskim
W liście z 13 czer\vca 1421 r. M ichał Küchm eister polecił radzie m iasta Torunia rycerza G ilberta de Lannoy, który przywiózł listy od królów Anglii i Francji oraz księcia burgundzkiego 9S. Ów G ilbert, urodzony w 1386 r., pochodził z możnego rodu burgundz- kiego. Będąc radcą i szambelanem księcia burgundzkiego Filipa D obrego, dzięki swoim podróżom i poselstwom na wschód w 1414 i 1421 r. doszedł do wysokich godności 1 zaszczytów, stając się jednym z najwybitniejszych dyplom atów tego okresu 96. W 1420 r. w jego obecności został zaw arty w Troyes układ, który doprowadził do pojednania Anglii i Francji. W maju 1421 r. G ilbert de Lannoy już jak o am basador dwóch królów — K arola VI i H enryka V oraz księcia burgundzkiego udał się przez Europę drogą lądową na wschód, do Polski i Litwy, gdzie miał zebrać wiadomości ważne dla przyszłych wypraw krzyżowych oraz zapoznać się z poglądam i władców chrześcijańskich na tę spraw ę97. Pierwszym etapem jego podróży było państw o krzyżackie, ja k bowiem wynika z listu wielkiego m istrza z 13 czerwca tego roku, G ilbert wiózł listy od wspomnianych władców Anglii, Francji oraz księcia burgundzkiego do wielkiego mistrza. Zapewne w drodze powrotnej przejeżdżał przez Toruń. N astępnym etapem jego podróży było bowiem państwo polskie, gdzie ju ż 24 czerwca tego roku Jagiełło podejmował G ilberta, który przekazał królowi Polski list od H enryka V króla angielskiego 98.
Sprawy wewnętrzne państwa zakonnego. Problematyki tej dotyczą cztery listy. Rozpocznę od listu pozbaw ionego daty rocznej, który jednak został najpraw dopodobniej napisany — ja k to ustaliłem wyżej — 2 lipca 1415 lub 1416 r. Z tekstu tego listu dowiadujemy się o pobycie Jana von Essen kantora i kanonika fromborskiego u wielkiego mistrza, który w związku z tym prosił radę m iasta Torunia o poparcie dla kanonika, a zwłaszcza o wyrażenie zgody, aby dobra, które uzyskał dzięki ciężkiej służbie, przypadły po jego śmierci nie Kościołowi, lecz krewnym i przyjaciołom 99. Jan von Essen urodzony
Listy wielkiego mistrza Michała Kiichmeistra
261
90 A . W o jtk o w sk i, T e zy i a rg u m en ty w sporach terytorialnych z K rzyża ka m i, O lsztyn 1968, ss. 72— 73; Z .H . N o w ak , M ięd zyn a ro d o w e procesy, ss, 100— 103.
91 A S T , t, 1, n r 285.
92 A P T o ru ń , K a t. I, n r 802. N a to m ia s t w liście z 2 8 IV 1421 r. w ielki m istrz tłu m aczy ł Z y g m u n to w i L u k se m b u rsk ie m u p o w o d y niew y p łacen ia sum y zasąd zo n ej w y ro k iem w ro cław sk im kró lo w i Polski — C o d ex
epiitolaris V ito ld i m a g n i du с is L ith u a n ia e 1376— 1430, w yd. A . P ro c h a sk a , K ra k ó w 1882, n r 936.
93 P o k w ito w a n ie Jagiełły za 12,5 tys. flo ren ó w w ęgierskich — D ie Staatsverträge des D eutschen O rdens in
Preussen im 15 Jhr., w yd. E. W eise, t. 1, M a r b u rg 1970, n r 142.
94 Z a s ą d z o n a su m a w y n o siła bow iem 25 tys. flo ren ó w . Z o b . Z. H . N o w a k , M ięd zyn a ro d o w e p rocesy, s. 100. 95 A P T o ru ń , K a t. I, n r 804a (R eg esta, t. 1, n r 3456). Z o b . A . R ad zim iń sk i, Z w e i Briefe, ss. 1— 5. 96 O . H aleck i, o p . cit., ss. 141— 144; Z o b . H . Ś w id ersk a, op. cit., ss. 7 9 —80.
97 O . H aleck i, o p . cit., ss. 138— 139; H . Ś w iderska, o p . cit., ss. 7 9 —80. 98 O . H aleck i, o p . cit., s. 140.
w Toruniu około 1350 r. wywodził się z zamożnej rodziny mieszczańskiej, która przybyła do T orunia z Westfalii jeszcze w X III w. Był człowiekiem wykształconym, studiował — możliwe, iż w Pradze — uzyskując stopień m agistra sztuk wyzwolonych i bakałarza praw a kanonicznego. Od 1371 r. do śmierci piastował godność kantora from bor- skiego ,0°. Zastanaw ia poparcie udzielone Janowi przez M ichała K üchm eistra, ponieważ wiadomo, że w okresie swojej działalności Jan występował zdecydowanie w obronie praw Kościoła warmińskiego przeciwko Krzyżakom 101. Wyjaśnienie tej sprawy tkwi — ja k sądzę — w testamencie sporządzonym przez Jan a 6 grudnia 1414 r. Darow ał on wówczas Zakonowi znaczną kwotę 1437 nobli angielskich, 98 nobli niderlandzkich oraz 200 grzywien, w części w m onetach z okresu W inricha von K niprode (a więc zapewne z okresu reform m onetarnych), w części zaś w monecie starszej,02. Jeżeli dodam y do tego stan kasy krzyżackiej, która w 1414 r. przedstawiała się nader skromnie ,03, to m ożna dojść do wniosku, iż legat Jana von Essen miał dość duże znaczenie dla podreperow ania finansów Zakonu, uwikłanego przecież w ciągłe starcia zbrojne z Polską.
Kolejny list M ichała K üchm eistra dotyczący omawianej problem atyki pochodzi z lat 1414— 1421. Wielki m istrz polecił w nim radzie m iasta Torunia, aby roztoczyła opiekę nad dziećmi oraz mieniem Piotra Cziras ,04. W spomniany Piotr był w 1407 r. ławnikiem, a następnie w 1409 r. rajcą toruńskim . Posiadał własną kamienicę przy Rynku Staromiejskim niedaleko Dw oru A rtusa. W 1410 r. został pozbawiony przez Krzyżaków swego stanowiska, ponieważ doprow adził do wpuszczenia na zamek w Toruniu polskiej z a ło g i,05. Jego dziećmi — o nie zapewne chodziło w liście — byli: Piotr II Cziras ławnik toruński w latach 1442— 1443 oraz M ałgorzata żona A rndta M usinga mieszczanina toruńskiego ,06.
W liście, którego datę zaproponowałem na 28 kwietnia 1417 r. (zobacz wyżej), M ichał Küchm eister zawiadam iał radę Torunia, iż porozum iał się z radą m iasta G dańska w sprawie mającego się odbyć zjazdu m iast w Rostocku. Prosił ponadto, aby rada toruńska wysłała na wspom niany zjazd burm istrza, zaznaczał przy tym, że pokryje częściowo koszty tego p o selstw a107. Jak wskazują rachunki cła funtowego z 1417 r., przedstawione na zjeździe m iast w M alborku w 1420 r., do Rostocku udali się: Klaus Rogken przedstawiciel G dańska i Tidem an Hitfeld rajca to ru ń s k iI08. Tidem an Hitfeld pochodził z bogatej rodziny kupieckiej, k tó ra poza Toruniem i G dańskiem osiadła także w innych m iastach hanzeatyckich, takich ja k Lubeka czy H am burg. Był on synem Henryka, który w końcu XIV w. piastował następujące godności: ławnika w 1383 r., rajcy w 1384 r. oraz burm istrza toruńskiego w 1398 r .109 W latach 1393— 1396 Tidem an był również ławnikiem, a od 1397 do 1420 r. rajcą toruńskim . W tych latach piastował ponadto: w 1402 r. urząd kam larza miejskiego, a w 1406 r. sędziego ziemskiego chełmińskiego 110
O statni z 12 listów M ichała K üchm eistra, z 24 kwietnia 1417 r., zawiera prośbę
100 Jeg o b io g ra m o p ra ć . H . S ch m au ch , A P B , t. 1, s. 169; Z o b . M . G u m o w sk i, H erbarz, s. 56. 101 H . Sch m au ch , A P B , t. 1, s. 169.
102 C D W , t. 3, n r 4 9 4 .N a te m a t ro d z a jó w m o n e t o ra z re fo rm m o n e ta rn y c h p rzep ro w a d zo n y c h w o k resie d ziałaln o ści W in ric h a v o n K n ip ro d e z o b . B. H aczew ska, R . K iersn o w sk i, S. K u b ia k , S. Such o d o lsk i, M ennictw o
średniowieczne, s. 202, 208, 228— 230. Z o b . też M . D y g o , D ie M ü n zp o litik des D eutschen O rdens in Preussen in der ersten H ä lfte des 15 Jhr., Fasciculi H isto rici, 1987, t. 14, s. 12.
103 M . G u m o w sk i, M o n e ta u K rzyża kó w , Z apiski T N T , 1951, t. 17, s. 34. 104 A P T o ru ń , K a t. I, n r 737. 105 M . G u m o w sk i, H erbarz, s. 214. 106 Ib id em . 107 A P T o ru ń , K a t. I, n r 247. 108 A ST , t. 1, n r 291, s. 372. 109 M . G u m o w sk i, H erbarz, s. 78.
110 Ib id em , s. 79; A . S em rau , K atalog der G eschlechter der S c h ö ffen h a n k u n d des R a tsstu h h in der A ltsta d t
Listy wielkiego mistrza Michała Küchmeistra
263
skierowaną przez wielkiego mistrza do rady T orunia o załagodzenie bliżej nieokreślonego sporu J a k i miał miejsce w tym czasie między Stadelerem, który był okazicielem tego listu, a więc przebywał u wielkiego m istrza prosząc o interwencję w tej sprawie — a Junge Gotschalkiem n i .
Zamierzeniem au to ra była analiza korespondencji wielkiego m istrza M ichała K üchm eistra zarówno pod względem formalnym, tj. zewnętrznym, a więc zapisek dorsalnych, pieczęci, znaków wodnych, ja k również pod względem treściowym. Chodziło przy tym w pierwszym rzędzie o ustalenie chronologii listów oraz ich analizę treściową, rzucającą nieco światła na problem atykę zawartą w listach kierowanych przez najwyż szego dostojnika państw a zakonnego do Torunia.
111 A P T o r u ń , K a t. I, n r 702.
D IE B R I E F E D E S H O C H M E IS T E R S M IC H A E L K Ü C H M E IS T E R A N D E N T H O R N E R S T A D T R A T
Z u sa m m e n fa ssu n g
Im S ta a ts a rc h iv in T h o rn w u rd e n 12 P ap ierb riefe b ew ah rt, die vom H o c h m eiste r M ich ael K iich m eister zu dessen R egierungszeit, d .h . in d en J a h re n 1414— 1422, a n d e n S la d tr a t in T h o rn g e sa n d t w o rd e n w aren . A u ß e r den a u sfü h rlic h e n U n te rsu c h u n g e n so lch er E lem en te, wie d ie C h ro n o lo g ie d e r Briefe, d a s F o rm u la r, d e r Siegel, die W asserzeichen o d e r die d ie F u n k tio n ie ru n g d er P o st des D e u tsc h e n O rd e n s b etreffen d en A u fzeich n u n g en w aren a u ch die R esu lta te d e r A n aly se je n e r B riefe in te re ssa n t. Bei d e r A n w en d u n g des letztg en an n ten K rite riu m s lassen sich die Briefe in zwei G ru p p e n einteilen . D ie erste u m fa ß t d ie u m fa n g re ic h begriffene in te rn a tio n a le P o litik u n d die zw eite d ag eg en d ie in n e re n A ngeleg en h eiten des K re u z ritte rsta ate s.
D ie T h e m a tik d e r zu d e r e rsten G ru p p e zäh len d en Briefe b e la n g t a k tu e lle Ereignisse a u f d e r d am alig en p o litisch en B ü h n e in M itte le u ro p a a n . E s h a n d e lt sich n äm lich um die B eziehungen zw ischen d em K re u z ritte rs ta a t u n d d em K a ise rtu m , Po len sowie L itau e n , a b e r a u ch d en M a c h th a b e rn E n g lan d s u n d F ran k reic h s, w eiterh in dem H e rz o g tu m B u rg u n d . D ie Briefe d er zw eiten G ru p p e e n th a lte n h a u p tsä c h lic h B itten an d en T h o rn e r S ta d lr a t u n d A nw eisungen in p o litisch en , stre itb a re n u n d finanziellen Sachen.
