A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA O EC O N O M IC A 140, IW 6
Piotr Bohdziewicz*
ZJAW ISKO BEZROBOCIA W PER C E PC JI I INTERPRETACJI B EZRO BO TN YCH
1. UW AGI W ST Ę PN E
Je d n ą z podstaw ow ych potrzeb jed n o stk i jest p o trze b a fu n k cjo n o w an ia w su biek tyw nie zin terp reto w an e j rzeczyw istości społecznej. P o trz e b a ta realizuje się poprzez n ak ład an ie n a w szystkie znaczące sytuacje społeczne, w k tórych je d n o stk a uczestniczy, pew nych w łasnych ram interp retacyjny ch. S y tu acja subiektyw nie z in te rp re to w a n a staje się d la je d n o s tk i sy tu acją przejrzystą i zrozum iałą, i dopiero taki stan rzeczy umożliwia jej form ułow anie jakichkolw iek indyw idualnych p rogram ów działania. T ak sam o i sy tuacja b ezrobocia, przeżyw ana przez jed n o stk ę, podlega owej subiektyw nej in ter pretacji. M o żna dom niem yw ać, że kierunek i ch a rak tery sty k a tej interpretacji są w gruncie rzeczy sw oistą w ypadkow ą poziom u w łasnych dośw iadczeń społecznych jed n o stk i, rozległości jej h o ry zontów m yślow ych, sto p n ia zdog- m a ty z o w a n ia s tru k tu r poznaw czych, ale tak że o d d ziały w a n ia pew nych, zaakceptow an ych przez nią, interp retacji pochodzących z zew nątrz. D o p iero u kształto w aw szy tak p o ję tą in terp re tację sytuacji w łasnego b ez ro b o cia je d n o stk a jest w stanie określić swoją d o ń relację i w yrażać ją w płaszczyźnie intelektualnej, em ocjonalnej oraz. behawioralnej. Jest oczywiste, że subiektyw na in te rp re ta c ja sytuacji indyw id u aln eg o b ez ro b o cia p o d leg a ew olu ow aniu zależnie od dopływ u now ych inform acji, zw iązanych zw łaszcza z k u m u lo waniem się społecznych dośw iadczeń jednostki.
Celem niniejszego arty k u łu jest p ró b a uk azan ia, jak im i s tru k tu ra m i charakteryzują się typowe indywidualnie form ułow ane schematy interpretacyjne sytuacji bezrobocia, ja k kształtują się korelacyjne po w iązania z w ybranym i
* D r, adiunkt w Katedrze Pracy i Polityki Społecznej U Ł.
zm iennym i niezależnym i, a także ja k ie związki zachodzą m iędzy określonym typem schem atu interpretacyjnego a form ułow anym przez jed n o stk ę p ro gram em d ziałan ia w sytuacji przeżyw anego bezrobocia.
2. M E T O D A BAD ANIA
Przedstaw ione niżej analizy o p arte są na m ateriale pochodzącym z badań ankietow ych. B adania zostały przeprow adzone w I kw artale 1993 r. n a pró b ie 1450 respondentów i dotyczyły szerokiego w achlarza p roblem ów osób bezrobotnych. S tru k tu ra przebadanej próby pod względem kryterium płci o ra z poziom u w ykształcenia odp o w iad a w przybliżeniu stru k tu rze całej łódzkiej populacji bezrobotnych. Z b ad a ń w yłączono ubiegłorocznych a b solw entów szkół różnych typów ze względu n a dalek o id ącą specyfikę problem ów charakteryzujących tę kategorię bezrobotnych.
3. O G Ó L N A CHARAKTERYSTYKA Ł Ó D ZK IEG O BE Z R O B O C IA
W a rto w tym m iejscu przytoczyć podstaw ow e dan e o natężeniu zjaw iska bezrobocia na terenie m iasta Łodzi w trakcie prow adzenia om aw ianych badań.
W łódzkich rejonowych urzędach pracy było w tym czasie zarejestrowanych ok. 78,6 tys. osó b, co stanow iło ok. 80% bezrobotnych zarejestrow anych w całym w ojew ództw ie łódzkim . W śród b ez ro b o tn y ch w Ł od zi 53,7% stanow ili m ężczyźni, a 46,3% - kobiety.
Z aró w n o w śród kobiet, jak i wśród mężczyzn dom inow ały osob y w p rze dziale w iekow ym 35-44 lat (wyż dem ograficzny lat 50-tych). K a te g o ria bezrobotnych mężczyzn m iała udziałową przewagę nad kategorią bezrobotnych kobiet niem al we wszystkich przedziałach wiekowych (za wyjątkiem przedziału 2 5-34 lat).
N ajliczniej łódzcy bezrobotni legitymow ali się wykształceniem p o d staw o wym i zasadniczym (na o b u poziom ach w yraźna przew aga m ężczyzn). N a to m iast bezrobotne kobiety częściej niż bezrobotni mężczyźni legitymowały się różnym i typam i w ykształcenia średniego oraz w ykształceniem wyższym.
D la łódzkiego bezrobocia charakterystyczny jest niepokojąco w ydłużający się jeg o przeciętny okres (za 1 półrocze 1993 r. wyniósł on w przybliżeniu ok. 10 miesięcy). W strukturze ogółem najwięcej osób pozostaw ało w sytuacji bezrobocia przez okres powyżej 12 miesięcy (36,8% ). Nieco częściej w sytuacji przedłużającego się bezrobocia pozostaw ały kobiety niż mężczyźni.
N a 1 ofertę pracy na koniec II kw artału 1993 r. p rzy pad ało średnio 110 bezro botnych, z czego n a 1 ofertę dotyczącą stanow iska robo tn iczeg o
przy padało ок. 90 bezrobotnych (zatrudnionych po przednio n a stanow iskach robotniczych) o ra z na 1 ofertę dotyczącą stano w isk a nierobotniczego ok. 1 /0 bezrobotnych (zatrudnionych wcześniej n a stanow iskach nierobotniczych).
4. SU BIEK TY W N A IN TERPRETAC JA ZJA W ISK A B EZR O BO C IA
W trakcie w spom nianych b adań ankietow ych uzyskano od resp o n d en tó w wiele wypowiedzi, na podstaw ie których podjęto n astępn ie p ró b ę zrek o n stru o w an ia stosow anych przez nich schem atów interpretacyjnych bezrobocia, a wreszcie d o k o n a n o ich typologizacji.
Jed n o z pytań zadaw anych w trakcie bad ań resp o n d en to m dotyczyło oczekiw ań i p o stu la tó w fo rm u ło w an y ch przez nich o d n o śn ie d o zasad i m etod red u k o w an ia bezrobocia. P ytaniu celow o n a d a n o c h a ra k te r otw arty , co pozw oliło respondentom na zupełnie sw obodne i, co istotne, w żadnym sto pniu nic inspirow ane z zew nątrz kształtow anie swej wypowiedzi. Z drugiej je d n a k strony okazało się, że uzyskany w ten sposób m a te ria ł jest dość
tru d n y do jednoznacznych klasyfikacji o raz analizy typ u ilościowego. W stępny przegląd wypowiedzi badanych bezro botny ch p ok azał, że w y rażane przez nich opinie konstru o w an e są wg następujących osi:
- k o n stru k ty w n o ść - frustracja, - adresow anie - b rak zaadresow ania, - ukon kretn ien ie - uogólnianie, - realizm - b rak realizm u, - rzeczow ość - em ocjonalność.
W poszczególnych w ypow iedziach badanych osób daje się zazwyczaj do strzec kilka z w yróżnionych wyżej aspektów . O kazało się je d n a k , iż osią zdecydow anie d o m inującą w wypowiedziach resp ond entów jest opozycja ty p u k o n stru k ty w n o ść — fru stracja, p o zo stałe n a to m ia s t p ełn ią funkcje uzupełniające. Z tego pow odu dalsze analizy o p arte z o stan ą n a typologii w ynikającej z pierw szego rodzaju opozycji.
Ге zatem wypowiedzi, k tó re k onstru ow ane były z takich elem entów , jak: w yrażenie niezaadresow anego niezadow olenia, poczucie bezradności w obec sytuacji bezrobocia, w yrażanie silnych negatyw nych em ocji, resentym enty dotyczące zm ian zachodzących w otoczeniu społecznym i gospodarczym , w ysuw anie nierealistycznych oczekiw ań i żąd ań klasyfikow ano ja k o frust- racyjno-roszczeniow e postaw y wobec sytuacji bezrobocia.
Z kolei te wypowiedzi respondentów , w których widoczne były realistyczne oceny u w aru n k o w ań zjaw iska bezrobocia, zaś m anifesto w ane w nich nieza dow olenie było w yraźnie adresow ane i m iało rów nocześnie c h a ra k te r raczej rzeczowy, niż em ocjonalny, a w miejsce poczucia bezradności pojaw iały się
konkretne zam iary własnego d /jałan ia w celu wydobycia się z nieakceptow anej przez siebie sytuacji p ozostaw ania bez pracy, klasyfikow ano ja k o k o n s tru k tyw ne postaw y wobec sytuacji bezrobocia.
T a b e l a 1
Postawy badanych bezrobotnych wobec sytuacji bezrobocia klasyfikowane w g opozycji cech frustracja-konstruktywność (dane w %)
Wykształcenie Płeć Typy postawy Brak
odpow iedzi frustracyjna konstruktywna Podstaw owe M 22,3 6,4 71,3 K. 38,7 5,3 56,0 Zaw odow e M 20,1 10,3 69,6 1C 33,8 10,7 55,5 Średnie M 16,3 25,7 58,0 к 27,2 18,3 54,5 W yższe M 16,1 51,0 32,9 к 21,5 78,1 40,4 Ź r ó d ł o : Badania własne.
Z w racają uwagę wysokie odsetki respondentów , k tórzy nie udzielili o d p o wiedzi n a postaw ione im pytanie. Świadczy to bez w ątpienia o tym , iż sam w sobie problem sprecyzowania własnej relacji wobec zjaw iska bezrobocia, jest trudny dla większości badanych osób. Bliższa analiza pokazała, iż osoby, które nie udzieliły odpowiedzi, to z reguły osoby albo z k rótkim czasem trw ania ich indyw idualnej sytuacji bezrobocia (do 3 miesięcy), albo osoby dłu gotrw ale bezrobotne (powyżej 12 miesięcy). Być m oże więc tutaj leży klucz d o zrozum ie nia tak znacznych wskaźników powstrzymyw ania się respondentów od w yraża nia swoich uwag i opinii: jedni bowiem mogli mieć trudności z artykułow aniem swoich poglądów n a skutek względnej krótk otrw ałości przeżyw ania sytuacji w łasnego bezrobocia, inni nato m iast mogli znaleźć się ju ż w fazie apatii spow odow anej długotrw ałym pozostaw aniem bez pracy.
W przedstaw ionym m ateriale d ają się zauw ażyć silne zw iązki p o staw w obec zjaw iska bezrobocia z poziom em w ykształcenia resp o n d en tó w , co zw łaszcza w idoczne jest w odniesieniu d o postaw typu k o n stru ktyw neg o: o ile tak ie postaw y tylko m arginalnie daje się odczytać z wypowiedzi respo n d en tó w z w ykształceniem podstaw ow ym , to b ad an i b ez ro b o tn i z wy kształceniem wyzszym najczęściej w swoich wypowiedziach prezentują postaw ę k o n stru k ty w n ą.
D aje się także zauw ażyć w yraźne pow iązanie typu postaw y z płcią respondentów . G eneralnie rzecz biorąc ank ietow ane k obiety częściej a r tykułow ały w swoich w ypow iedziach różnie u k ieru n k o w an ą fru strację o raz roszczeniow ość niż m ężczyźni i rzadziej przy tym pow strzym yw ały się od w yrażania opinii. N a to m iast m ężczyźni z w ykształceniem średnim o raz wyższym w yraźnie częściej w yrażali postaw y o ch arak terze ko nstru k ty w n y m w p o ró w n an iu do kobiet z analogicznym i poziom am i w ykształcenia.
W analizow anych w ypow iedziach bezro bo tny ch m o żn a do strzec kilka dość w yrazistych stereotypów percepcyjno-interpretacyjnych zjaw iska bez robocia. M o żna je określić ja k o funkcjonujące w św iadom ości b ezro bo tny ch subiektywnie konstruow ane „teorie” bezrobocia. Jedne z nich charakterystyczne są dla w yodrębnionych wcześniej p ostaw typu frustracyjno-roszczeniow ego, inne zaś dla postaw zorientow anych konstruktyw nie. S tereotypy te do ty czą przede wszystkim przyczyn urucham iających bądź po dtrzym ujących sytuację bezrobocia.
O pierając się n a analizie wypowiedzi badanych b ez ro bo tn ych m o żn a w yodrębnić następujące rodzaje stereotypów interpretacyjnych:
- stereotyp „ sp isk u ” (bezrobocie jest postrzegane ja k o sw oista „ z m o w a” ludzi ze stru k tu r władz różnych szczebli przeciw ko „zw ykłym lu d zio m ” , k tó ra m a n a celu osiągnięcie przez tych pierw szych osobistych korzyści finansow ych; ja k o często przejaw iający się p o stu lat pojaw iło się w ram ach tego stereotyp u żądanie u k a ra n ia w innych tego zjaw iska);
stereo ty p „niekom petencji” (bezrobocie postrzegane jest ja k o rezu ltat d ziałania nieudolnych i niekom petentny ch w ładz zajm ujących się od stron y praktycznej tym zjawiskiem; często pojaw iającym się po stu latem w ram ach tego stereotypu jest żądanie odw ołania takich osób ze stanow isk zajm ow anych n a różnych szczeblach władzy);
- stereotyp „resen ty m cn taln y ” (bezrobocie postrzegane jest ja k o wynik zm ian ekonom icznych źle ukierunkow anych: resentym enty o d n oszą się do realiów poprzedniego ustroju społeczno-gospodarczego i do tyczą ochron y o raz p rzyw racania państw ow ej własności dużych i średnich przedsiębiorstw , zaham ow ania, a naw et cofnięcia procesów p ryw aty zow ania g o sp o d ark i, utrzym yw ania i egzekw ow ania rozbu dow anych praw pracow niczych c h a ra k terystycznych dla gospodarki socjalistycznej, np. zasady pełnego zatrudnienia); stereotyp „zbyt pow olnych p rz eo b ra żeń ” (bezrobocie postrzeg ane jest ja k o rezu ltat przekształceń system u społeczno-gospodarczego zachodzących w praw idłow ym k ierunku, ale zbyt pow oli i zbyt ostrożnie; w klim acie tego stereo typ u pojaw iają się p o stu laty dotyczące przyspieszania procesów p ry w atyzow ania i re stru k tu ry zo w an ia gospodarki);
- stereoty p „niedostatecznego w spierania” (bezrobocie p ostrzegan e jest ja k o konsekw encja b ra k u dostatecznego w spierania aktyw ności bezro bo tny ch w kierun ku przekw alifikow ania zaw odow ego oraz w k ieru n k u po dejm o w an ia
działalności gospodarczej na własny rachunek; p ostulaty fo rm u ło w ane przez resp o n d en tó w postrzegających bezrobocie w takiej płaszczyźnie d otyczą tw orzenia właściwych w arunków sprzyjających indyw idualnej aktyw ności bezrobotnych).
Bliższa analiza zebranych wypowiedzi bezrobotnych pokazuje, że stereotyp „ sp isk u ” dość charakterystyczny jest dla respondentów z wykształceniem podstaw ow ym (w tym zwłaszcza dla kobiet), n ato m iast stereo typ „zb yt pow olnych p rz eo b rażeń ” specyficzny jest d la m ężczyzn z w ykształceniem wyższym. P odobnie dla respondentów z wykształceniem wyższym, a w dalszej kolejności z wykształceniem średnim (kobiet i m ężczyzn) ch arak terystyczny jest stereotyp „niedostatecznego w spierania” .
O gólnie, n a podstaw ie przeanalizow anego m ateriału m o żn a stw ierdzić, że p o k ró tce opisanym wcześniej postaw om frustracyjnym przy p o rząd k o w ać m o żn a stereotyp „spisku w ładz”, stereotyp „niekom petencji w ład z” o raz sterotyp „resentym entalny” , natom iast postaw om konstruktyw nym - stereotyp „zbyt pow olnych przeobrażeń” oraz stereotyp „niedostatecznego w spierania” . W yraźne związki są p o n ad to widoczne między typem postaw (a pośrednio tak że m iędzy rodzajem stereotyp ów in terp retacy jn y ch ) i prefero w any m i przez re spond entów ścieżkam i w ychodzenia z sytuacji bycia b ezrob otny m . W b ad a n ia ch w yodrębniono trzy takie ścieżki: podjęcie każdej p ro po now an ej pracy, przekw alifikow anie zawodowe, o raz podjęcie indywidualnej działalności gospodarczej1. Przeprow adzone analizy pokazały, że respondenci m anifestujący p ostaw ę frustracyjną częściej preferow ali ścieżkę polegającą n a podjęciu każdej pracy przy w zględnie zm inim alizow anych oczekiw aniach w obec treści p racy i p o ziom u w yn agrodzen ia, n a to m ia st ścieżkę p rz ek w alifik o w a n ia zaw odow ego preferowali ze zbliżoną częstotliwością, co respondenci z postaw ą k o n stru k ty w n ą . Ci o sta tn i n a to m ia st zdecydow anie częściej p referow ali ścieżkę indyw idualnej przedsiębiorczości gospodarczej.
5. Z A K O Ń C ZEN IE
W ypow iedzi badanych b ezrobotnych analizow ane w niniejszym arty k u le p o tw ie rd z a ją tezę, iż sy tu acja indyw id ualn ego b e z ro b o cia je s t zarazem sy tu acją stresu społecznego, bard zo w yraźnie w iążącą się z ró ż n o ro d n ie w erbalizow anym i (i przeżyw anym i) stan am i fru stracy jn y m i. C h ro n iczn ie utrzym ująca się sytuacja stresow a, czyli innymi słowy długotrw ałe bezrobocie, w yw oływ ać m oże - co zd ają się sugerow ać wyniki b ad a n ia - ew oluow anie stan ó w frustracji roszczeniow ej w k ierun ku frustracji apatycznej, wiążącej
1 P. B o h d z i e w i c z . Preferencje i oczekiwania bezrobotnych a rynek pra cy, „Polityka Społeczna” 1993, nr 10.
się z poczuciem beznadziejności o raz swoistej zgody n a istniejącą sytuację w łasnego bezrobocia. N ajpraw d opodobniej spow oduje to , że ta część bez robo tn y ch w znacznej m ierze pozostanie po za o rb itą akty w ny ch m etod red u k o w an ia bezrobocia.
W yniki zam ieszczonych wyżej analiz zdają się sugerow ać jeszcze i to, że subiektyw ne stereotypy in terp re tacy jn e b ezro b o cia w isto tn y m sto p n iu o k reślać m o g ą aktyw ny lub pasyw ny sto su n ek je d n o stk i d o w łasnego bezrobocia. O znacza to, iż p rzebudow a tych stereotypów m o że skutecznie reduk ow ać tendencje bezro botnych do zachow ań roszczcniow o-pasyw nych, stym ulow ać zaś ich indyw idualną aktyw ność. Jeżeli tak jest w istocie, to nie bez społecznego znaczenia byłyby takie działania, k tó re podnosiłyby św iadom ość ekonom iczną bezrobotnych, ukazywałyby zm iany transform acyjne w go spodarce ja k o zm iany o ch arakterze trw ałym , k tó ry m trze b a sprostać. Być m oże tego rodzaju działalność m ogłyby prow adzić kluby pracy.
P io tr Bohdziewicz
U N E M P L O Y M E N T IN PE R C EPTIO N A N I) IN T E R PR E T A T IO N OK T H E U N E M P L O Y E D
T he article presents some results o f the research on the unem ployed in L odz, don e in the m iddle o f 1993. On the base o f respondents answers, there has been m ade an attem pt to reconstruct and typologise the perceptional and interpretational patterns o f the unemployment, used by the respondents.
The predominant attitutde in the situation o f being unem ployed is a strong frustration and m aking claim s for special benefits, and the lower level o f objectivity and constructionism . R espondents’ answers also proves that there are few interpretative stereotypes o f unem ploym ent in unem ployed consciousness. Som e o f them see the causes o f unem ploym ent as badwill or incom petence o f authorities or withdrawal from the idea o f socialism . Such a stereotyping is typical from respondents with lower educational level. Other interpretational stereotypes, usually from respondents with high school or university education, criticise slow progress in the building o f the free market econom y and unsalisfactionary support o f the unemployed activity.
