Marchwiński, Roman
Deklaracje podatkowe Nowego
Miasta Braniewa i Reszla z 1572 roku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 467-475
M
A
T
E
R
I
A
Ł
Y
R O M A N M A R C H W I Ń S K I
D EK L A R A C JE PO D A TK O W E
N OW EGO M IA STA B RA N IEW A I R ESZ L A Z 1572 ROKU
P u b lik o w a n ie a r ch iw a lió w sk a rb o w y ch dla W arm ii b isku p iej z drugiej p o ło w y X V I w iek u , ok resu św ietn e j p ro sp erity b isk u p stw a , w y d a je s ię jak najbardziej celo w e. S ta n za ch o w a n ia te g o typ u p rzek azów źró d ło w y ch n ie je st jed n a k zbyt z a d o w a la ją c y . N ie w ie le b o w iem z te g o czasu za ch o w a ło s ię in teresu ją cy ch m a ter ia łó w ska rb o w y ch , dających in fo rm a cje r ep rezen ta ty w n e w poró w n a n iu d la p ozo sta ły ch ziem R zeczyp osp olitej. Z naczn a część za ch o w a n y ch do dzisiaj m a ter ia łó w sk a rb o w y ch zo sta ła już o pu blikow an a. N a leży tu taj w y m ie n ić p rzed e w sz y stk im p u b lik a cje H ansa S c h m a u c h a 1 oraz M ariana B i s k u p a 2 i inn ych .
P o m im o p ew n eg o , w w ięk szo ści uzasadn ion ego, p esy m izm u co do sta n u z a ch o w a n ia m a ter ia łó w skarbow ych , p o d sta w ę źró d ło w ą do bad ań nad sto su n k a m i sp o łeczn o -g o sp o d a rczy m i, osa d n ictw em , struk tu rą agrarn ą i p o d obnym i p roblem am i W arm ii b isk u p iej w drugiej p o ło w ie X V I w iek u , m ożna p o w a żn ie poszerzyć przez zw ró cen ie b aczn iejszej u w a g i na zasób a k to w y A rch iw u m D iecezji W arm ińskiej w O lsztynie, p rzech o w y w u ją ceg o p o d sta w o w y zrąb p rodu k cji a k to w ej k a n cela rii b is ku piej oraz k a p itu ln ej. Z w łaszcza w ie le tu taj m ogą p o w ied zieć g łó w n e ser ie k sią g w p isó w obu k a n cela rii — a c ta e p isc o p o ru m i a cta c a p itu lo ru m , r ejestry czyn szów k o m o rn ictw b isku pich i k a p itu ln y ch , w iz y ta c je d iecezja ln e oraz n iem a l zapom n iane
D e sc rip tio ep isc o p a tu s V a rm ien sis M arcina K r o m e r a 4. W yd aje s ię ta k że, że dalsze
u w a żn e k w eren d y źród łow e w p ozo sta ły ch k ra jo w y ch arch iw ach , b ib lio tek a ch i m u zeach m ogą dorzucić n iek ied y n a w e t in ter e su ją c e m a teria ły . T ego rodzaju k w eren d y 1 H. S c h m a u c h , E rm la n d isch e S te u r r e g is te r d e s J a h res 1579, Z eitsc h r ift fu r die G esch ich te un d A ltertu m sk u n d e E rm lands, Bd. 24, 1932, ss. 211— 227; tenże, Ein
S te u e r r e g is te r d e r A lts ta d t B ra u n sb e rg v o m J a h re 1579, ibidem , Bd. 25, 1935,
ss. 464— 473.
2 M. B i s k u p , D e k la ra c je p o d a tk o w e m ia s t w a rm iń sk ic h z ro k u 1572, K o m u n i
katy M azu rsk o-W arm ińskie, nr 3, 1962, ss. 616— 620.
3 Zob. drobne p u blikacje: W. M a ł c u ż y ń s k i e g o , K ilk a k a r te k z e s ta t y s t y k i
s k a rb o w e j X V I w ., E konom ista, t. 3, 1902, tab. 4; R. M a r c h w i ń s k i e g o , R o zli cze n ie ek o n o m a N eu m a n a z ła n o w e g o i a k c y z y W a rm ii b isk u p iej (1581— 1587), R o cz
nik O lsztyński, t. 8, 1968, ss. 187— 198, oraz n ied a w n ą e d y c ję źród łow ą Z. G u l d o n a i J. P o w i e r s k i e g o , przyd atn ą ró w n ież dla in teresu ją ceg o okresu ; Z. G u l d o n , J. P o w i e r s k i , R e w iz ja ła n ó w w a rm iń sk ic h z 1615 ro k u , K o m u n ik a ty M azu rsko- -W arm iń sk ie, nr 3, 1970, ss. 245— 281.
4 A rch iw u m D iecezji W arm ińsk iej w O lszty n ie (d alej w skrócie: ADW O) B 1, vol. 1— 2. N ieg d y ś trzy to m o w y Opis b is k u p s tw a w a rm iń sk ie g o z r. 1583— 1584 s ta n o w i jed n o z na jp o w a żn iejszy ch d zieł M. K rom era z cza só w jeg o rzą d ó w na W arm ii. D zieło to w części posiada charakter p ra w n o -h isto ry czn y (opis in sty tu c ji b isk u p stw a ) a p rzed e w szy stk im gen era ln ej w iz y ta c ji b isk u p stw a , k tórej bu dow a i sposób red a
468 R O M A N M A R C H W l N S K I
n a leżałob y rozpocząć od prześledzenia d aw n ych in w en ta rzy arch iw a ln y ch tych ar ch iw ó w , w których akta w a rm iń sk ie w in n y b y ły s ię zachow ać.
J e śli chodzi o w a rm iń sk ie m a teria ły sk a rb o w e z drugiej p o ło w y X V I w ie k u to w y stęp o w a n ia ich trzeba się g łó w n ie sp od ziew ać w h istoryczn ym dzisiaj A rch iw u m P od sk arb ińskim K r a k o w sk im 5, w ch od zącym o b ecn ie w sk ła d zasobu A rch iw u m G łów n ego A k t D a w nych w W arszaw ie. Do tego b o w iem A rch iw u m po 1569 r. s y stem a ty czn ie n a p ły w a ły akta sk arb ow e a d m in istra cji b isk u p iej i ka p itu ln ej oraz m ia st w arm iń sk ich z a w iera ją ce w y szczeg ó ln ien ie różn ych p o d a tk ó w płaconych z W ar m ii na p o d sta w ie u n iw er sa łó w pob orow ych u ch w a la n y ch na sejm ach R zeczyp osp o litej. O n iektórych tych aktach n a w e t d ok ład ne in fo rm a cje przynosi pierw szy szcze g ó ło w y in w en ta rz A rch iw u m P od sk arb iń sk iego K ra k o w sk ieg o sp isa n y w zam ku w a r szaw sk im w 1765 roku przez sek retarzy K o m isji Sk arb u K oronnego, Fran ciszka C e liń sk ieg o i M acieja Ł ą czyń sk iego po p rzew iezien iu a k t tego A rch iw u m z K rakow a do W a r sz a w y 6. W dziale L ib ri seu rep esira ta r iff a ru m in w en ta rza pod rok iem 1572 w y stęp u je 18 p ozycji rejestró w sk arbow ych m ia st w arm iń skich: P ien iężn a (M elzaku), O lsztyna, Jezioran, B ra n iew a (Stare i N o w e M iasto), D obrego M iasta, Lidzbarka W arm ińskiego, R eszla, B arczew a (W artenburga), From bork a i B isk u p c a 7. Z opisu g o w a n ia w y so c e p rzypom ina koronn e lu stra cje k ró lew szczy zn z drugiej p o ło w y X V I w ieku . Jak dotąd D e sc rip tio e p isc o p a tu s V a rm ien sis n ie w zb u d ziło w literatu rze w ięk szeg o za in tereso w a n ia (por. B ib lio g ra fia L ite r a tu r y P o lsk ie j. N o w y K orbut, t. 2, W arszaw a 1964, ss. 412— 419; H. B a r y c z , K ro m e r M arcin, P o lsk i s ło w n ik b io g ra ficzny, t. 15, 1970, ss. 319— 325, g d zie brak o tym najm n iejszej n a w e t w zm ian k i. O statnio szczeg ó ło w iej w y k o rzy sta ł dzieło M arcina K rom era, bp J. O b ł ą k , Z ży c ia
e u c h a rysty czn e g o n a W a rm ii w d r u g ie j p o ło w ie X V I w ie k u , S tud ia W arm ińskie, t. 6,
O lsztyn 1969, ss. 5— 23. W stęp do O pisu W a rm ii o p u b lik ow ał F. H i p l e r — V a rm ie n - sis E p isco p i D o m in i M a rtin i C ro m e ri P ro e m iu m (o p eris de E p isco p a tu V arm ien si), M onum enta H istoriae W arm iensis, Bd. IV, B ru n sberg 1872, ss. 236— 246.
5 A rch iw u m P o d sk a rb iń sk ie K ra k o w sk ie istn ia ło p rzy urzęd zie pod skarbińskim w K rakow ie od końca X IV do początku X V II w iek u . Zob. J. K a r w a s i ń s k a , O d
tw o rz e n ie a r c h iw ó w d a w n e j R ze c zy p o s p o lite j, P a m iętn ik V P o w szech n eg o Zjazdu
H isto ry k ó w P o lsk ich w W arszaw ie, 2 8X 1 do 4 X II 1930 r., I. R efera ty , L w ó w 1930, ss. 169— 179; taż, A rc h iw a S k a r b o w e K o ro n n e i O b o jg a N a ro d ó w , R oczn ik K om isji H istoryczn ej T o w a rzy stw a N a u k o w eg o W arszaw skiego, t. 1, z. 2, W arszaw a 1927, ss. 5— 11 i tab. I.
6 A rch iw u m G łów n e A kt D a w n y ch w W arszaw ie (d alej w skrócie: A G A D ), tzw . M etryka L itew sk a, V III, 9 (In d e x m u n im e n to r u m e t lib ro ru m e x A rc h iv o C raco-
v ie n si anno 1765 V a rs a v ia m tra n sp o rta to ru m ). D ru gi zn a n y egzem p larz teg o in w e n
tarza za g in ą ł podczas o sta tn iej w ojn y, (por. J. K a r w a s i ń s k a , A rc h iw u m s k a rb o
w e d a w n e j R ze c zy p o s p o lite j, S traty arch iw ó w i bib lio tek w a rsza w sk ich w zak resie
r ęk o p iśm ien n y ch źród eł historyczn ych , t. 1, A rch iw u m G łó w n e A k t D a w n y ch , W ar sza w a 1957, s. 76).
7 A G A D , tzw . M etryka L itew sk a, V III, 9, k. 46 v-47v: „M elsak. K w ity w y p ła c o nych poborów z m ia sta p ru sk iego n a zw anego M elsa k ... N o 537; A len sztey n . K w it w y p ła co n y ch poborów z m iasta A le n sztey n ... N o 539; Zeburg. K w it w y p ła co n eg o poboru, a lia s szos nazw anego, z m iasta Z eburg ... N o 540; M elsak. K w ity w y p ła c o n ych pob orów , a lias szos z m iasta M elsak i w sió w do n ieg o należą cy ch ... N o 541; B runsberg. K w ity w y p ła co n y ch pob orów , a lias szos z m ia sta B ru nsb erg ... N o 542; Zeburg. R egestr w y p ła co n eg o poboru, a lia s szos z m iasta Z eburg ... N o 543; W or- m edyt. R egestr w y p ła co n eg o poboru i czop ow ego z m iasta W orm edyt ... N o 544; Grudziądz (sic!). R egestr w y p ła co n eg o poboru, a lia s szosu z m iasta G udsztad i w sió w do tegoż ju rysdyk cji n a leżą cy ch ... N o 545; H elzberk . R eg estr w y p ła co n y ch poborów z m iasta H elzb erk i w sió w do niego n a leżących ... N o 546; W orm edyt. R eg estr p o boru w y branego z m iasta W orm edyt i w sió w ... N o 547; G utsztad . R egestr w y b ranego poboru z m iasta G utsztad i w si do n ieg o n ależących ... N o 548; B ru nsberg. R egestr w y p ła co n ej ko n try b u sji szos zw an ej z m iasta B ru nsberg i w si ... N o 549; R ezl. R e gestr w y p ła co n eg o poboru, a lias szos z m ia sta R ezl i w si do niego n a leżą cy ch ... No 550: W artem berg. R egestr w y p ła co n y ch kon trybu cyj z m ia sta W artem berg i w si do
D E K L A R A C J E P O D A T K O W E N O W E G O M I A S T A B R A N I E W A I R E S Z L A 4 6 fi
poszczególnych , p rzytoczon ych w przypisie, p ozycji in w en ta rza w y n ik a , że w 1765 r. d ek la r a c je p o d a tk o w e w sz y stk ic h m ia st w a rm iń sk ich d o ty cz ą c e szo su i czop ow ego w p ła co n eg o w 1572 r. do skarb u k ró lew sk ieg o , z n a la zły się w obrębie A rch iw u m Sk arb u K oronnego u tw orzon ego w latach 1764— 1765 przez K o m isję S k arb u K oron n eg o dla a k t A rch iw u m P o d sk a rb iń sk ieg o K ra k o w sk ieg o , A rch iw u m P o d sk a rb iń - sk ieg o W arszaw sk iego i A rch iw u m S k arb u K w a r c ia n e g o 8. D ek la ra cje te po 1795 r. p o d zieliły b u rzliw e k o le je lo só w a k t sk a rb o w y ch d aw n ej R zeczypospolitej. W X IX w ie k u częścio w o z in n y m i sta ro p o lsk im i a rch iw a lia m i sk a rb o w y m i z o sta ły p rzek a za n e do A rch iw u m G łów n ego A k t D a w n y ch w W arszaw ie.
T rzy o b jęte in w en ta rzem d ek la ra cje m iast: D obrego M iasta, L idzbarka W a rm iń sk ie g o i S ta reg o M iasta B ra n iew a (w y k a zy szosu) odn alazł i op u b lik o w a ł M arian B is k u p 9. P o z o sta łe a lb o b ezp o w ro tn ie z a g in ęły , albo n ad al, chociaż częścio w o , są uk ry te w złożon ym zesp o le a k to w y m A rch iw u m Sk arb u K oronnego w A rch iw u m G łó w n y m . Za o sta tn ią ew en tu a ln o śc ią p rzem aw ia fa k t, że n ied a w n o u d ało się o d n aleźć w w y m ie n io n y m zesp ole, a ściśle j rzecz biorąc w jego dzia le rzeczo w y m tzw . R a chu nk ach K ró lew sk ich , d w ie n a stęp n e deklaracje, dotyczące r ó w n ież szosu, m ia st N o w eg o M iasta B ra n iew a i R eszla. D ek la ra cje te zn a jd u ją s ię w op ra w n y ch d isso lu - tach sk a rb o w y ch teg o działu . W yd aje się, że n iek tó re p rzyn ajm n iej d eklaracje m ogą b y ć jeszcze p rzech o w y w a n e w ob szern ych disso lu ta ch d ziału rejestr ó w poborow ych, ty m bardziej iż n ie są o n e dotąd p o p ra w n ie zin w en ta ry zo w a n e. Co do o sta tn ieg o b a r dzo pou czającego p rzy k ła d u dostarcza, p u b lik o w a n a niżej, deklaracja pod atkow a N o w eg o M iasta B ran iew a. W p ierw szej p o ło w ie X IX w ie k u a rch iw ista K o m isji P r z y ch o d ó w i Sk arb u K ró lestw a P o lsk ieg o , W ojciech K o c h a n o w s k i10 porządku jąc oddane je g o o p ie c e a rch iw a lia sk a rb o w e o k reślił dek la ra cję jako: „R oboty w N o w y m M ieście B rau nsbergu około zam ku k r ó le w sk ieg o ” n , g d y ż w n a g łó w k u o d czy ta ł m y ln ie S chloss z a m ia st p o p ra w n ie Schoss. B łąd K o ch a n o w sk ieg o p rzejęli p ó źn iejsi arch iw iści i u trw a lili w e w sp ó łczesn y ch in w en ta rza ch arch iw a ln y ch .
N in ie sza p u b lik acja d ek laracji p o d a tk o w y ch N o w eg o M iasta B ra n iew a i R eszla z 1572 r . 12 sta n o w i k o n ty n u a cję w y m ie n io n ej ju ż ed y c ji źród łow ej M ariana B isk upa i m a na celu d orzu cen ie dalszych cen n y ch in fo rm a cji do poznania sta n u m ia st w a r m iń sk ich w drugiej p o ło w ie X V I w iek u . P u b lik o w a n e d ekla ra cje zw ią za n e z o g ło szon ym na sejm ie lu b elsk im w 1569 r., i dalej p o d jęty m w roku n a stęp n y m podczas obrad sejm u w a r sz a w sk ie g o 13, u n iw er sa łem p ob orow ym a zrea lizo w a n y m na W ar m ii z p o czą tk iem 1572 r., za w iera ją dla obu m ia st szczeg ó ło w e w y lic z en ie d om ów m ieszk a ln y ch , k ram ów , bud, czelad n ik ów , rzem ieśln ik ó w , k om orn ików , u p ra w n y ch
nieg o n a leżą cy ch ... N o 551; F raum berg. R egestr w y p ła co n y ch k on tryb ucyj z m iasta F rau m berg ... N o 552; F raum berg. R egestr w y p ła c o n y c h k o n try b u cji z m ia sta F r a u m berg ... N o 553; A lsztey n . R eg estr w y p ła co n eg o poboru z m ia sta A lsz te y n i w si do nieg o n a leżą cy ch ... N o 554; B iszo ff. R egestr w y p ła co n eg o pob oru z m ia sta B isz o ff- sztey n ... N o 555.”.
8 J. K a r w a s i ń s k a , A r c h iw u m s k a rb o w e , ss. 77— 78; J. S e n k o w s k i , A k ta
s k a r b o w e R z e c zy p o s p o lite j, A rch iw u m G łó w n e A k t D a w n y ch . P rzew o d n ik po z esp o
łach , I, A rch iw a d aw n ej R zeczyp osp olitej, W arszaw a 1958, ss. 50— 51. 9 Zob. przyp. 2.
10 O p racach p orząd kow ych i in w en ta ry za cy jn y ch W ojciecha K o ch a n o w sk ieg o przy arch iw a lia ch sk a rb o w y ch daw nej R zeczyp osp olitej p isze J. K a r w a s i ń s k a ,
A rc h iw u m s k a rb o w e , s. 72.
1(1 A G A D , A SK , R ach. Król. 379, k. 183.
12 D eklaracja p o d atk ow a rady m iejsk iej R eszla n ie p osiada w te k śc ie datacji, a le ponad w szelk ą w ą tp liw o ść m ożn a p rzyp uszczać, ż e p o d o b n ie jak w sz y stk ie z n a ne dotych czas d eklaracje poch od zi ona z m arca 1572 r.
R yc. 1. F ragm en t dek laracji p od atk ow ej rady m iejsk iej N o w eg o M iasta B ran iew a Z 20 III 1572 r . — A G A D , A S K , R ach. K r ó l . 379, k. 184
Ryc. 2. F ra g m en t d ek la ra cji p od atk ow ej rady m iejsk iej R eszla z m arca 1512 r.
472 H O M A N M A R C H W I N S K I
g ru n tó w m iejsk ich itp. J a k słu szn ie za u w a ży ł już M arian B is k u p M, p o d a tek objęty deklaracjam i nie b y ł ty lk o z w y k ły m szosem , a le ró w n ież p od atkiem od ośrod ków p rzem y sło w y ch i lu d n ości parającej się przem ysłem . In fo rm a cje zam ieszczon e w d e k laracjach p ozw alają na szacu n k ow e o bliczenie lu d n o ści obu m iast, p oznan ie siły rzem iosła m iejsk ieg o oraz rozw a rstw ien ia sp ołeczn ego m ie s z k a ń c ó w 15.
D eklaracje są tak że ilu stra cją dobrze zorgan izow an ej prod u k cji a k to w ej k a n c e larii m ia st w arm iń sk ich , która do dzisiaj za ch o w a ła się w bardzo okrojon ym s ta n ie 16. P orów nan ie, na przyk ładzie dek laracji, ra ch u n k o w o ści m ia st w arm iń sk ich z teg o typ u produ kcją a k to w ą p ozostałych m ia st p om orskich p ozw ala stw ierd zić, że m ieszcza ń stw o w arm iń sk ie na tym p olu d o trzy m y w a ło kroku n a w e t bo g a ty m p a try - cjuszom m ożnego T orunia. D ek la ra cje pod a tk o w e sporząd zili n ie w ą tp liw ie za w o d o w i pisarze m ie jsc y zatru dn ien i przez rad y m iejsk ie. S z c zę śliw ie za ch o w a n e p ieczęcie przy obu d eklaracjach sta n o w ią dość in teresu ją cy m a ter ia ł u zu p ełn ia ją cy do d a l szych bad ań nad sfra g isty k ą i h era ld y k ą m ia st w a rm iń sk ich 17.
Z pu n k tu w id zen ia ra ch u n k o w o ści sk arbow ej p u b lik o w a n e d eklaracje ze w z g lę du na sw o ją ka n cela ry jn ą form ę, sfo rm u ło w a n ia r ed a k cy jn e i sposób u w ie r zy teln ie nia są ty p o w y m i rek o g n icja m i sk ła d a n y m i poborcom przez p ła tn ik ó w w raz z w y szczególnioną su m ą p ien iężn ą . T ego typ u zeznan ia pod a tk o w e są ch a ra k tery sty czn e dla p o lsk iej ad m in istracji sk arbow ej w ciągu X V I— X V III w ie k u 18. R ady m iejsk ie R eszla i N o w eg o M iasta B ra n iew a zło ży ły d ek laracje oraz n ależn o ści do rąk w y znaczon ego przez będącego jeszcze w ó w cza s k oad iu torem M arcina K rom era, poborcy p od atk ow em u i ek o n o m o w i b isk u p iem u J a n o w i v o n H a tten (S ta r sz e m u )19. T en n a stęp n ie dla uzy sk a n ia ro zliczen ia z pob ran ego szosu p rzed sta w ił je w k an celarii p od sk arbińsk iej koronn ej, gdzie p ozostały jako d ow od y rach un k ow e.
Przy w y d a n iu o m ów ion ych w y żej d ek la ra cji p od atk ow ych , w celu u jed n o licen ia ed y c ji w sz y stk ic h d eklaracji, p rzyjęto ten sa m sposób i fo rm ę p u b lik a cji jaką z a sto so w a ł uprzednio M arian B isk up. P od ob nie zasto so w a n o ró w n ież te sam e zasad y w y d aw nicze je śli chodzi o p iso w n ię za ch o w u ją c ją w zasad zie oryginaln ą; zm od ern izo w a n o ty lk o duże liter y i p om in ięto o sta tn ie liter y na k o ń cu w y ra zó w przy· ty ch sa m y ch pod w ójn ych sp ó łg ło s k a c h 20.
W te k śc ie źród łow ym w y stęp u ją skróty: Mk. = M arke (grzyw na licząca 20 groszy) oraz Gr. = G roschen (grosz).
14 M. B i s k u p , op. cit., s. 617.
as W szystk ie o p u blikow an e d ek la ra cje po d a tk o w e sta n o w ią p ierw szorzęd n y m a teria ł do, p o d jęty ch przez O środek B adań N a u k o w y ch im . W. K ętrzy ń sk ieg o w O l sztynie, prac nad sło w n ik ie m śred n io w ieczn y m i atla sem X V I-w iec z n e j W arm ii 16 K ilk a n a ście k sią g m iejsk ich z teren u W arm ii p rzech o w u je obecnie W ojew ód z kie A rch iw u m P a ń stw o w e w O lsztyn ie oraz A rch iw u m G łó w n e A k t D a w nych w W arszaw ie (w zbiorze a rch iw a ln y m A rc h iw u m B is k u p s tw a W a rm iń sk ieg o ).
07 O p otrzebie p o lsk ich bad ań nad hera ld y k ą i sfra g isty k ą m ia st w a rm iń sk ich p isa ł Z. L i e t z, H e rb O lszty n a , S zk ice O lsztyńskie. Praca zbiorow a pod red. J. J a s i ń s k i e g o , O lsztyn 1967, ss. 43— 49; tam też p e łe n w y k a z litera tu ry n iem ieck iej na ten tem at.
118 Zob. Zbiór rek o g n icji z la t 1524— 1766, w w ięk szo ści w fo rm ie lu źn y ch a k tó w o praw nych w X IX w . w tom y oraz k ilk a n a ście rek o g n icja rzy jako ty p o w y ch k sią g w p isó w — A G A D , A S K , VI.
19 J a n v o n H a tten (Starszy) zo sta ł ek o n o m em b isk u pim w 1567 r. Z ra cji sw o jeg o urzędu p e łn ił ró w n ież ob o w ią zk i pob orcy p o d atkow ego na teren ie całej W arm ii (zob. ADWO В 1, vo l. 1, k. V ) znosząc się w tych sp ra w a ch z k an cela rią pod skarb iego pruskiego (zob. A G A D , A k ta E k onom ii M alborskiej W 236, s. 279; W 238, s. 278) oraz po r. 1569 z ka n cela rią pod sk arbińsk ą k oronną (zob. A G A D , A SK , R ach. Król. 235, k. 115 V-116; R ach. K ról. 241, k. 85— 85 v; R ach. K ról. 254, k. 41; A SK , I, 112, k. 168— 170).
D E K L A R A C J E P O D A T K O W E N O W E G O M I A S T A B R A N I E W A I R E S Z L A 4 7 3
1.
20 m a rca 1572 D e k la ra c ja p o d a tk o w a r a d y m ie js k ie j N o w eg o M ia sta B ra n iew a
O ryg in a ł w A r c h iw u m G łó w n y m A k t D a w n ych w W a rsza w ie, A r c h iw u m S k a r b u K o ro n nego, R a c h u n k i K ró le w sk ie 379, k . 183—185. S k la d k a ko m p le tn a , p a p iero w a z filig r a n e m p a p ier n i g d a ń sk ie j w yo b r a ż a ją c y m d w a ró w n o ra m ie n n e k r z y ż e w u k ła d zie p io n o w y m w k a r tu s z u p o d ko ro n ą *, sze śc io ka rtk o w a , fo r m a tu d u d k i o w y m ia ra c h 10X34 cm , za p isa n e ty lk o c z te ry s tr o n y . Pism o n eo g o ty c k ie , bardzo c z y te ln e , in k a u s t ko lo ru ciem n o b rą zo w eg o . Na k . 185 w y c i ś n i ę t a p r ze z p a p ier na p o d k ła d zie w o s k o w y m pieczęć o ś re d n ic y 35 m m , n ie zn a c zn ie u szk o d zo n a , posiadająca w o to k u napis: (.] I V IT A T IS f JVf.JVE f B R V N S B [ ..] G f ] i p rze d sta w ia ją c a w polu
p i e c z ę t n y m ta rczę a na n ie j d-u?a s k r zy żo w a n e p a sto ra ły. N a k . 283 op rócz o ryg in a ln eg o na g łó w k a r ę k ą a r c h iw isty W o jc iech a K o ch a n o w sk ieg o w I poi. X I X w ie k u : „1572. R o b o ty w N o w y m M ieście B ra u n sb erg u około z a m k u k r ó le w sk ie g o ”; w r. 1765 dopisano c z e r w o n y m g ru b y m o łó w k ie m : ,,N[umero) 542”, o d syła ją c ym do in w e n ta r za a rch iw a ln eg o z tego ro ku **.
[к . 184] V o n dein H eu sern in d er w e itte n G assen geleg en , die zu 8 Gr.
Jare den 20 M artii.
Mk. Gr.
[k . 184] V on den H eusern in der w e itte n G assen g elegen , die zu 8 Gr.
g eg eb en hab en , der sein d 30, m a c h t am G e l d e 12 —
V on den B uden und E rb en in den G assen, die zu 4 Gr. g eg eb en haben,
der sein d t 85, m a ch t am G e l d e ...17 — V un [sic!] 34 H ub en und 15 M orgen ied er S c h il lin g 1 v o m M orgen, th u t
am G e l d e ... 17 5
[k . 184v] V on denen, d ie v o n ihren H a n d tw erck en zu 4 Gr. ha b en a b
g e le g t, der sein d 21, th u t am G e l d e ...4 4 V on den arm en In stv o lck e, die zu 2 Gr. v o n 2 P erso n en hab en a b gelegt,
der sein d t 29 par, th u t am G e l d e ... 2 1 8 Von den P r a n t t e w e i n g r o p p e n ... 4 1 6 V on z w e y e n H ö c k e r c h e n ... — 13 V on den H and w ercks g e s e l l e n ...— 7
[k . 185] V on z w en e F i s c h e r n ...— 12 D ie g a n tze Su m m a des k ö n ig lic h s S ch o sses th u t am G elde 59 M k. un d 15 a Gr., w e lch en ein sa m er R ath der N eu sta d t B rau nsb ergk dem b H errn с Joh an v o n H atten , S c h e ffer u ff H e ls p e r g k 2, ü b era n tw o rt und m it u n serm S ta d sig il b e tr e fftig la ssen . S ech en 1572 J a re d en 20 M artii.
[p ie c zę ć m ie js k a ]
* Por. J. S i n i a r s k a - C z a p l i c k a , F ilig ra n y p a p ie rn i p o ło żo n y ch na o b sza r ze R z e c z y p o s p o lite j P o lsk ie j od p o czą tk u X V I do p o ło w y X V III w iek u , W ro cła w -
W a rsza w a -K ra k ó w 1969, filig ra n 180 (bardzo podobny). ** Zob. przyp. 7.
“ S k re ślo n o 8.
b W y r a z p r ze k re ś lo n y , n ie c zy te ln y . c S k reślon o: Johahem.
1 T r z y sze lą g i (S ch illin g ) d a w a ły 1 grosz.
1 L id z b a r k W arm ińsk i, od p otow y X I V w ie k u d o r. 1795 sie d z ib a b is k u p ó w w a r m iń sk ic h .
474 R O M A N M A R C H W l t f S K I
2.
[m a r z e c 1572] D e k la ra c ja p o d a tk o w a r a d y m ie js k ie j R eszla
O ryg in a ł го A r c h iw u m G łó w n y m A k t D a w n ych w W arszaw ie, A r c h iw u m S k a r b u K o ro n n e go, R a c h u n k i K ró le w sk ie 346, k. 7-7v. S kła d k a ko m p le tn a , pa p iero w a z filig r a n e m pra w d o p o do b n ie po ch o d zen ia n ie m ie c k ie g o w y o b ra ża ją c y m d w u g ło w e g o orła z k o ro n ą na d ta rczą c zte - rop o t n ą z fig u ra m i n ie c z y te ln y m i, d w u k a r tk o w a , fo r m a tu in q u a rto o w ym ia r a c h 16X20 cm , zapisane d w ie p ie rw sze s tro n y . Pism o n eo g o ty c k ie , c z y te ln e , in k a u s t ko lo ru czarnego. N a k . 7v w yc iśn ięta p rze z pa p ier na p o d kła d zie w o s k o w y m pieczęć o śre d n ic y 2 6 m m , p rzed sta w ia ją c a w p olu p ie c z ę tn y m d w u d zieln ie po le w e j stro n ie n ie d źw ied zia , a po p r a w e j p a sto ra ł; napis w o to k u p ie c z ę d n ie c z y te ln y .
[k . 7] V o lgend e B urgersch oss der S ta d t R e s ie la_a v o n H ew sern ahm R unh e,
G assen, B uden ahm R ath h au se fa c it un d su n st ih n der S tad t g eleg en H and tw erckern, G arthen v o n der S ta d t v o am sreck el. E rsth lih en ahm R unhe:
Mk. Gr. 23 H ew ser, das H a w s 8 Gr., i a c i t ... 9 4
Im d en G assen 59, v o m H a w se 4 Gr., f a c i t И 16
V on den H an d tw erck ern, ider 4 Gr,, f a c i t ... 9 4 Von H a n d t w e r c k s g e s e l l e n ... 1 11 V on B ud en ah m R a th h a w se sein dt, v o n ider 1 Gr., fa c it . . . . З 3 V on and ren B u den sin d t 16, id er 6 Gr., f a c i t ...4 16 V on H u b e n ... 31 10
[k . 7 v ] V on d en G e r t h e n ... 6 2 V on B r a n t i n w e y n ... 5 1 6 Von L o em u el und W a l c m u l ... — 24 V on d en C ram en un m ogen den , der oder h y n n en un d b a w sen der S ta d t g eleg en hat, der b v ie l sein dt, ist m ih st g e fa lle n hab en au ch n ish t das B rodt.
Su m m a Su m m arum em tp h an gen 84 [M k .] 6 C Gr. u n d dem H erren S ch effer ubergoben. Zu U rk u n t m ith u n serer S ta d t R e sie l S ig il v ersih ert und uffged ru ck et.
[p ie c zę ć m ie js k a ]
a-а T r z y k r ó tk ie , n ie c zy te ln e w y r a z y . ъ W y r a z n ie c zy te ln y .
D E K L A R A C J E P O D A T K O W E N O W E G O M I A S T A B R A N I E W A I R E S Z L A 475
T A X R E T U R N S FO R THE N EW TOW N O F B R AN IE W O A N D RESZEL FO R THE Y E A R 1572
SUMMARY
T his p u b lica tio n o f th e ta x retu rn s fo r th e to w n co u n cils of th e N e w T ow n of B ra n iew o and R eszel fo r 1572, p reserved in th e C entral A rch iv es o f A n cien t D o cu m en ts in W arsaw , presents v e ry v a lu a b le in fo rm a tio n abou t th e sta te of th ese tow ns in th e second h a lf of th e 16th cen tu ry. T he d ocu m en ts co ncerning D o m estic Tax, (u nder the G erm an n a m e Schoss), co n ta in deta iled lists fo r both to w n s o f d w ellin g s, m erch a n ts’ shack s, sta lls, artisan s, ap p ren tices, ten an ts, th e num ber of th e to w n ’s fie ld s under cultiv a tio n , etc. This in fo rm a tio n en a b les us to k n o w th e n u m b er of in h ab itan ts, th e standard of c ra ftsm a n sh ip and th e so cia l stru ctu re of th ese tw o V arm ian tow ns. It also d em on strates th e w e ll org a n ised to w n b o o k -k eep in g in V ar- m ia in th e second h a lf to th e 16th century.
T his a rticle is ak in in nature to th e a u th o r ita tiv e ly w r itte n w o rk o f M. B iskup w h o earlier d iscovered and p u b lish ed th re e sim ila r docù m en ts from th e to w n s D obre M iasto, L idzbark W arm iński and th e Old T o w n o f B ran iew o. (K om un ik aty M azur sk o -W a rm iń sk ie, N o. З, 1962, pp. 616— 620).
