Makroproblemy branży
C
C
C
Z
Z
Z
E
E
E
G
G
G
O
O
O
O
O
O
C
C
C
Z
Z
Z
E
E
E
K
K
K
U
U
U
JJ
J
E
E
E
P
P
P
O
O
O
LL
L
S
S
S
K
K
K
A
A
A
B
B
B
R
R
R
A
A
A
N
N
N
Ż
Ż
Ż
A
A
A
Z
Z
ZI
II
E
EM
E
M
M
N
N
N
II
I
A
A
A
C
C
C
Z
Z
Z
A
A
A
N
NA
N
A
A
O
OD
O
D
D
N
N
N
A
A
A
U
UK
U
K
KI
II
R
RO
R
O
OL
LL
N
NI
N
II
C
CZ
C
Z
ZE
E
EJ
JJ
??
?
dr inż. Wojciech Nowacki
IHAR – PIB, Zakład Agronomii Ziemniaka w Jadwisinie 05-140 Serock, e-mail: w.nowacki@ihar.edu.pl
bok badań podstawowych, wyjaśnia-jących przyczyny zachodzących zja-wisk przyrodniczych w obszarach związanych z gatunkiem Solanum
tubero-sum, od branżowej nauki zajmującej się
ziemniakiem należy oczekiwać przede wszystkim wsparcia ułatwiającego krajową produkcję lub podnoszącego jej efektyw-ność. Już sam fakt eliminowania upraw ziemniaka z europejskiego rolnictwa dowo-dzi, że gatunek ten stał się mało konkuren-cyjny w relacji do innych roślin uprawnych, a od nauki nie otrzymujemy żadnych sygnałów o możliwościach obniżenia kosztów produk-cji, które – należy przyznać – są ostatnio bardzo wysokie (i corocznie coraz wyższe), a wskutek tego ziemniak przegrywa na wielu rynkach surowcowych (paszowym, kroch-malniczym, energetycznym). Dynamiczny rozwój przetwórstwa spożywczego ziemnia-ków nie poszedł w kierunku produkcji żyw-ności o wysokich walorach odżywczych, a wręcz odwrotnie – w kierunku produktów smażonych w wysokich temperaturach (fryt-ki, chipsy), nad którymi od czasu do czasu toczą się dyskusje o ich negatywnym oddzia-ływaniu na nasze zdrowie. Cierpi na tym wizerunek ziemniaka.
Technologia uprawy ewoluuje w kierunku wysokonakładowej o wysokim stopniu che-mizacji produkcji. Wegetatywny sposób re-produkcji nakręca koniunkturę dla nasiennic-twa ziemniaka, a że wiąże się to z wysokimi kosztami i ryzykiem zagrożeń fitosanitar-nych, w konsekwencji nie zachęca, lecz od-wrotnie – zniechęca rolników do towarowej uprawy ziemniaków. Wydawać by się mogło, że nauka europejska, w tym także krajowa,
jest silna, ale jak dotąd nie była w stanie wygenerować przełomowych rozwiązań, które zmieniłyby wizerunek ziemniaka, a w ślad za tym wymusić zwiększone zaintere-sowanie wśród rolników jego uprawą. Sy-gnały o większym zainteresowaniu ziemnia-kami muszą wyjść z rynku.
Warto więc postawić ważne pytania już na własnym krajowym podwórku i starać się udzielić na nie odpowiedzi: ●Co jest obecnie najbardziej potrzebne polskiej branży ze strony nauki? ●Jakie wdrożenia trzeba zrea-lizować najszybciej? Od polskiej nauki zaj-mującej się ziemniakiem należy oczekiwać więcej niż od nauki w innych krajach UE z uwagi na znaczenie tego gatunku, jakie miał on i jeszcze ma w Polsce. Nie można też negować roli nauki w kompleksowym roz-wiązywaniu problemów branży, aby nie ograniczać się tylko do wybranych rozwiązań z zakresu badań podstawowych. Europejska nauka nie stworzyła podstaw pod nowy wize-runek ziemniaka w Europie, chociaż mamy wydawałoby się prężnie działające Europej-skie Stowarzyszenie Badań nad Ziemnia-kiem (EAPR).
Autor artykułu chciałby więc rozpocząć dyskusję nad tymi problemami, w której będą uczestniczyli i ludzie nauki, i praktycy zwią-zani z produkcją oraz utylizacją ziemniaków. Powinno się o tym rozmawiać m.in. na tak licznie organizowanych w kraju konferen-cjach poświęconych ziemniakowi. Konferen-cje te nie mogą przeradzać się w swoistą „turystykę konferencyjną” naukowców, bez udziału specjalistów z doradztwa i praktyki, a więc pracowników ODR i samych rolników czy przetwórców. Programy konferencji
winni proponować beneficjenci badań. Jakże często można odnieść wrażenie, że nauka rozwiązuje swoje własne „wydumane” pro-blemy badawcze, a nie te, które sygnalizuje praktyka. Świadczą o tym niekiedy i głoszo-ne referaty, i prezentowagłoszo-ne postery. Nie znaczy to, że cała nauka nie spełnia oczeki-wań, ale z pewnością badań aplikacyjnych jest za mało.
Jak zmienić negatywny wizerunek ziemniaka w Polsce?
Spożycie ziemniaków jako warzywa w Pol-sce spada. Produkty przemysłu przetwór-czego, a więc frytki, chipsy i susze, zaspoka-jają już w pełni bieżący popyt krajowy, na produkcję skrobi ziemniaczanej obowiązują limity obowiązujące w całej UE, bez perspek-tyw ich weryfikacji, eksport ziemniaków wła-ściwie nie funkcjonuje, za sprawą olbrzymie-go ryzyka związaneolbrzymie-go z zachowaniem bez-pieczeństwa fitosanitarnego w obrotach mię-dzynarodowych. Ziemniak jako roślina ener-getyczna i paszowa przegrywa w tej chwili konkurencję z kukurydzą i zbożami, jakość ziemniaków jadalnych w ofercie handlowej nie zadowala większości konsumentów, fir-my nasienne oferujące kwalifikowane sa-dzeniaki zadowalają się większymi odbior-cami materiału, którymi są duże specjali-styczne gospodarstwa rolne, krajowi hodow-cy nowych odmian siłą rozpędu oferują jesz-cze ok. 50-proc. udział w krajowym rejestrze odmian, ale już w nasiennictwie jest znacz-nie gorzej. Odmiany hodowli zagranicznych są rejestrowane w KR, ale są także dostęp-ne do uprawy z Katalogu UE.
Nie najlepiej wygląda sytuacja w techno-logii uprawy i przechowalnictwie. Nie ma większego postępu w plonowaniu, chociaż nastąpiła tu olbrzymia polaryzacja gospo-darstw i mamy już w kraju gospogospo-darstwa uzyskujące corocznie 40 t z ha, ale więk-szość mniejszych producentów uzyskuje w dalszym ciągu plony poniżej 20 t z ha. Udział plonu handlowego w plonie ogólnym rzadko przekracza 70%. Większość producentów ziemniaków nie korzysta z osiągnięć postępu biologicznego, a stosowana technologia uprawy pozostawia wiele do życzenia. Rolni-cy narzekają na wysokie koszty uprawy i przechowywania ziemniaków. Bardzo mało
gospodarstw stosuje certyfikowane systemy produkcji.
Aby zmienić ten negatywny wizerunek polskiego ziemniaka, zdaniem autora ko-nieczne są działania w szerszym wymiarze, obejmującym całe rolnictwo:
● Zmiana obowiązujących obecnie zasad dopłat obszarowych i uzupełniających w ra-mach WPR UE na bardziej promujące efek-tywną produkcję, a nie o charakterze – jak obecnie – socjalnym. Powinny być promo-wane gospodarstwa najlepsze, a nie te, któ-re nie umieją produkować lub tylko udają, że to robią. Może nowa WPR zmieni tę sytua-cję. Dopłaty do rolnictwa muszą stymulować rozwój tego sektora, a nie rozwiązywać pro-blemy socjalne.
● Zmiana zasad certyfikacji systemów pro-dukcji w rolnictwie (IP, ekologia, inne) w kie-runku odbiurokratyzowania i zlikwidowania uznaniowości i oparcie się na obiektywnych wskaźnikach obligatoryjnych lub fakultatyw-nych (badanie jakości produktu finalnego). ● Zwiększenie funduszy na promocję w polskim społeczeństwie rodzimych produk-tów i surowców rolniczych na rynku żywno-ściowym i przetwórczym. Dotyczy to także, a może szczególnie, ziemniaka.
● Polska musi włączyć się jako kraj o cha-rakterze rolniczym w stanowienie prawa na poziomie UE, a nie jak dotychczas zmieniać swoje prawo i dostosowywać je do dyrektyw UE bez ich wcześniejszej weryfikacji. Kla-sycznym przykładem może tu być problem bakteriozy pierścieniowej ziemniaka.
● Zobiektywizowanie dyskusji i przejście do działania w zakresie zabezpieczenia w su-rowce odnawialne przemysłu energetyczne-go i paliwoweenergetyczne-go i jak najszybsze odejście od nacisków lobbystycznych. Najważniejszy po-winien być wynik tzw. rachunku ciągnionego. Przecież wszyscy chcemy rolnictwa zrów-noważonego, ale każdy ma inną jego defini-cję.
● Autentyczne wykorzystywanie w rolnic-twie osiągnięć postępu biologicznego, a nie jak dotychczas chwalenie się liczbą nowych odmian wprowadzonych do KR, które nie odgrywają później żadnej roli w praktyce. Dotyczy to także ziemniaka.
Aby zmienić podejście w wielu kwestiach w rolnictwie, w tym także w branży ziemnia-czanej, konieczne jest włączenie w cały
pro-ces zmian świata nauki. Zadaniem nauki jest dać argumenty naukowe uzasadniające po-trzebę zmian. Na tym polega charakter apli-kacyjny nauki i służba powszechnej prakty-ce. Nie urzędnicy powinni kreować kierunek zachodzących zmian.
Nauka musi jednak znać realia branży
Aby nauka mogła uczestniczyć w przeobra-żaniu i unowocześnianiu branży, musi prze-de wszystkim znać jej problemy. Wydaje się, że tak do końca nie jest. Opieranie wiedzy o funkcjonowaniu branży na danych staty-stycznych GUS czy korzystanie z innych danych pochodzących z instytucji obsługują-cych całe rolnictwo nie jest wystarczające do poznania problemów „ziemniaczarzy”. Przy-kładem jest podawany corocznie przez GUS poziom plonowania ziemniaków. Żaden rol-nik – producent nie utożsamia się z podawa-nymi wartościami plonu. Dla jednych jest on zbyt wysoki, dla innych skrajnie niski. Krajo-wa branża ziemniaczana jest obecnie bardzo mocno zróżnicowana tak pod względem ska-li produkcji w pojedynczym gospodarstwie, jak i pod względem stosowanej technologii. Również efektywność produkcji jest bardzo zróżnicowana. Rolnicy – producenci ziem-niaków mają więc różne problemy do roz-wiązania i oczekują konkretnych porad czy wdrożeń.
Głównym ośrodkiem naukowym w kraju zajmującym sie kompleksowo badaniami nad ziemniakiem jest obecnie (od 15 już lat, po likwidacji Instytutu Ziemniaka) Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – Państwowy Instytut Badawczy. Inne ośrodki naukowe zajmują się ziemniakiem wycinkowo.
Ponieważ nie ma w obecnym Programie Wieloletnim IHAR – PIB wyodrębnionego za-dania dotyczącego monitoringu funkcjono-wania polskiej branży ziemniaczanej, wiedza o branży pochodzi głównie z niechcianych, ale jeszcze prowadzonych badań statuto-wych, usług badawczych oraz z bezpośred-nich kontaktów pracowników nauki z prakty-kami podczas różnego typu spotkań, konfe-rencji, szkoleń, seminariów i targów branżo-wych. Wydaje się więc, że nie jest to wiedza wystarczająca i w przyszłości należy usta-nowić specjalny program badawczy, będący źródłem wiedzy o funkcjonowaniu i proble-mach, jakimi żyje branża. Inne ośrodki
nau-kowe w kraju także nie prowadzą komplek-sowych badań monitoringowych branży ziemniaczanej. W ograniczonym zakresie można tylko wykorzystywać badania doty-czące pojawu i nasilenia występowania waż-niejszych agrofagów ziemniaka prowadzone przez PIORIN.
Czego oczekują od nauki poszczególne sektory branży?
Wszystkie sektory prawdopodobnie oczekują nowoczesnego podejścia do produkcji ziem-niaków, aby działalność ta była konkurencyj-na w stosunku do innych upraw rolniczych. Drogą do sukcesu jest więc podnoszenie efektywności hodowli nowych, coraz dosko-nalszych odmian, zmniejszenie ryzyka dys-kwalifikacji plantacji nasiennych, wzrost udziału plonu handlowego w plonie ogólnym we wszystkich kierunkach produkcji, obniża-nie kosztów uprawy i przechowywania, zwiększanie plonu skrobi w uprawie odmian skrobiowych, poprawa jakości plonu we wszystkich jego aspektach, wychodząc na-przeciw wymaganiom rynków, itp. Szczegó-łowe oczekiwania sektorów, zdaniem autora, można sformułować następująco:
HODOWLA
● Opracowanie i wdrożenie w procesie ho-dowlanym nowych odmian ziemniaka, obok selekcji fenotypowej, nowych i tanich metod selekcji genomowej w obrębie posiadanej już puli materiałów hodowlanych. Jest to zada-nie dla genetyków, biotechnologów i informa-tyków. Dzięki temu będzie możliwa bardzo precyzyjna selekcja w kolejnych latach roz-mnożeń hodowlanych i tańsze dochodzenie do puli materiału o najlepszych cechach dla danego kierunku użytkowania. Wprowadze-nie selekcji genomowej będzie uzależnione od dostępu do tanich technik molekularnych i nowoczesnych technik informatycznych, aby połączyć w całość analizę danych polowych, molekularnych i środowiskowych.
● Uwzględnienie w procesie hodowlanym interakcji genotyp – środowisko celem ho-dowli nowych odmian bardziej dostosowa-nych do określodostosowa-nych warunków klimatycz-nych i glebowych w miejscach produkcji. Jest to zadanie wspólne dla hodowców i agronomów.
● Priorytet dla hodowli odmian tolerancyj-nych na występujące coraz częściej stresy klimatyczne.
● Wyodrębnienie puli genetycznej materia-łów hodowlanych o wysokim udziale plonu handlowego w plonie ogólnym. Brakuje w doborze odmian o ograniczonej liczbie bulw wiązanych przez jedną roślinę (np. 10-12), ale o wyrównanej ich wielkości (kalibraż). Wiązanie przez roślinę dużej liczby bulw bardzo zróżnicowanej wielkości jest nega-tywną cechą, szczególnie w produkcji towa-rowej.
● Uwzględniając przyszłościowy ekologicz-ny charakter rolnictwa światowego, należy prowadzić badania nad wysoką odpornością odmian ziemniaka na szereg agrofagów, jak:
Phytophthora infestans, Alternaria solani, Rhizoctonia solani, Streptomyces scabies,
choroby wirusowe itp., skorelowaną jedno-cześnie z wysokimi parametrami jakościo-wymi bulw dla określonych kierunków ich użytkowania.
● Poprawa wartości technologicznej lub odżywczej nowych odmian ziemniaka uzy-skiwanych metodami standardowymi wyko-rzystywanymi w hodowli. Stosowanie technik GMO w hodowli ziemniaka powinno być po-przedzone wnikliwymi badaniami nad skut-kami wprowadzania takich odmian do śro-dowiska. Należy przy tym uwzględnić cha-rakter wprowadzanych modyfikacji, co jest kluczem do ich bezpiecznego stosowania.
NASIENNICTWO
● Opracowanie i wdrożenie technologii po-lowej produkcji nasiennej dla odmian charak-teryzujących się wysokim udziałem dużych bulw w plonie (poprawa wskaźnika tuberyza-cji i współczynnika rozmnażania). Dotyczy to szczególnie tzw. odmian frytkowych i do pie-czenia.
● Doskonalenie technologii produkcji na-siennej w kierunku zwiększenia stanu zdro-wotności plantacji i dystrybucji sadzeniaków. ● Zwiększanie efektywności produkcji mi-kro- i minibulw z użyciem nowoczesnych technik mikrorozmnażania (in vitro, podłoża sztuczne – biokomory, hydro- i aeroponika). ● Monitorowanie zagrożenia agrofagami ziemniaka plantacji nasiennych w okresie wegetacji (a szczególnie mszycami – wekto-rami wirusów) oraz bieżąca sygnalizacja
zagrożenia zdrowotności roślin na planta-cjach dla firm i gospodarstw nasiennych. ● Możliwości obniżania kosztów użycia kwalifikowanego materiału sadzeniakowego na plantacjach towarowych ziemniaka (opra-cowanie i wprowadzenie pojęcia jednostki nasiennej na 1 ha, wykorzystanie w nasien-nictwie walorów niektórych odmian o wyso-kiej odporności na choroby wirusowe itp.).
SYSTEMY PRODUKCJI, AGROTECHNIKA
● Opracowanie i wdrożenie list obligatoryj-nych i fakultatywobligatoryj-nych zabiegów agrotech-nicznych dla poszczególnych certyfikowa-nych jakościowych systemów produkcji ziemniaków (ekologiczny, integrowany, inne dobrowolne standardy).
● Niskonakładowa technologia (ilościowa) uprawy ziemniaków na cele energetyczne i przemysłowe.
● Opracowanie i wdrożenie precyzyjnego systemu nawożenia i odżywiania roślin ziemniaka w okresie wegetacji, którego ce-lem jest redukcja do minimum strat apliko-wanych składników pokarmowych oraz uzy-skiwanie właściwych parametrów plonu bulw (wysoka wartość technologiczna w przetwór-stwie i wysoka wartość odżywcza ziemnia-ków jadalnych, wysoki współczynnik roz-mnożenia w nasiennictwie).
● Alternatywne metody regulacji zachwasz-czenia plantacji ziemniaków ograniczające koszty pielęgnacji i zmniejszające obciążenie środowiska preparatami chemicznymi. ● Upowszechnienie w kraju na szeroką ska-lę komputerowego systemu decyzyjnego podnoszącego efektywność zwalczania na plantacjach najgroźniejszej choroby – zarazy ziemniaka.
● Rola wybranych zabiegów agrotechnicz-nych w ograniczaniu występowania niektó-rych chorób i szkodników na plantacjach ziemniaka. Ekologizacja rolnictwa wymusza tego typu działania.
● Przeprowadzenie wieloletnich badań nad rolą uprawy ziemniaków w różnych zmiano-waniach jako elementu zrównoważonego rozwoju rolnictwa (ocena produktywności zmianowań, oddziaływanie ziemniaka na inne gatunki uprawne roślin stosowanych w zmianowaniu itp.).
● Ocena rzeczywistej szkodliwości w wa-runkach klimatycznych Polski Clavibacter
michiganensis subsp. sepedonicus oraz
me-tody i sposoby ograniczające rozprzestrze-nianie się bakteriozy pierścieniowej ziemnia-ka w warunziemnia-kach produkcyjnych (dostarcze-nie dowodów naukowych w celu ewentual-nego zniesienia jej statusu choroby kwaran-tannowej).
● Badania nad ograniczeniem występowa-nia niektórych chorób ziemwystępowa-niaka lub wad bulw obniżających plon handlowy (parch srebrzysty, rdzawa plamistość, deformacje itp.).
● Doskonalenie technologii nawadniania plantacji ziemniaka na różnych typach gleb (nowe techniki nawodnieniowe, system mo-nitorowania potrzeb nawadniania).
● Negatywne skutki wprowadzania ciężkich maszyn w technologii zbioru ziemniaków oraz sposoby przeciwdziałania temu zjawi-sku.
● Doskonalenie technik i technologii zbioru (dopracowanie zasad dwufazowego zbioru, obniżanie wskaźnika obić bulw, termin zbioru a zdrowotność plonu).
PRZECHOWALNICTWO, UTYLIZACJA
● Doskonalenie techniki i technologii prze-chowywania ziemniaków dla różnych termi-nów zbioru i w różnych okresach celem za-chowania niezmienionych parametrów tech-nologicznych i odżywczych bulw.
● Wdrażanie i upowszechnianie prostych i tanich metod przechowywania zebranego plonu w mniejszych gospodarstwach produ-kujących ziemniaki.
● Dostarczenie nowych dowodów nauko-wych na to, że ziemniak jest bardzo zdro-wym składnikiem pokarmozdro-wym w diecie człowieka.
● Wykorzystanie nowoczesnej aparatury pomiarowej o wysokiej czułości do wykrywa-nia śladowych substancji lub związków pro-zdrowotnych w bulwach ziemniaka.
● Metody przetwarzania surowca a zmiany wartości odżywczej bulw ziemniaka.
● Kompozycja makro- i mikroelementów w bulwach ziemniaka a ich wartość technolo-giczna, sensoryczna i odżywcza.
● Wsparcie merytoryczne mniejszych firm przetwarzających ziemniaki jadalne pod ką-tem doboru surowca i doskonalenia procesu wytwarzania tradycyjnych potraw ziemnia-czanych opartych na gotowaniu i pieczeniu.
● Dostarczenie dowodów naukowych na to, że tucz trzody chlewnej z udziałem ziemnia-ków jako paszy poprawia parametry techno-logiczne i jakościowe uzyskiwanego w tym systemie mięsa.
Wymienione wyżej sugestie badawcze lub wdrożenia nie obejmują zapewne wszystkich trudnych problemów poszczególnych sekto-rów. Powinny być one jak najszybciej uzu-pełnione przez praktyków i wzięte pod uwa-gę przy planowaniu perspektywicznych ba-dań w ośrodkach naukowych. Prowadzenie badań aplikacyjnych zgłaszanych przez praktykę powinno być priorytetem w uzyski-waniu środków finansowych przeznaczonych na ten cel. Dysponentem funduszy powinno być w tym wypadku w całości MRiRW.
WIEDZA WYNIKAJĄCA Z BADAŃ A DZIAŁANIA PROMOCYJNE FIRM
Wprowadzenie w Polsce zasad gospodarki rynkowej w wyniku transformacji ustrojowej spowodowało, że obok wyników badań nau-kowych praktyka rolnicza, w tym także pro-ducenci i użytkownicy ziemniaków, mogą korzystać z informacji podawanych przez firmy produkujące środki do produkcji. Z firm hodowlanych i nasiennych płynie szerokim strumieniem do rolników informacja o od-mianach ziemniaka. Firmy fitofarmaceutycz-ne i nawozowe reklamują swoje produkty (środki ochrony roślin, regulatory wzrostu, biostymulatory, nawozy itp.). Firmy maszy-nowe zachwalają swój sprzęt i maszyny po-trzebne w produkcji ziemniaków. Zachodzi zatem pytanie, czy wyniki badań prowadzo-nych w ośrodkach naukowych są zawsze zgodne z informacjami zawartymi w materia-łach promocyjnych firm. Czy w ogóle tego typu badania powinny być prowadzone przez ośrodki naukowe? Czy wyniki badań kupo-wane przez firmy komercyjne są zawsze wiarygodne? Warto się nad tym głębiej za-stanowić.
Bardzo często firmy komercyjne zlecają ośrodkom naukowym badanie swoich pro-duktów, a więc wyniki badań są jedne i wspólne, ale informacja stworzona na ich podstawie może być już inna. Firma komer-cyjna bardzo rzadko (i nie można się temu dziwić) publikuje informację o negatywnej cesze swojego produktu, a koncentruje się bardziej na cechach pozytywnych.
Informa-cja taka jest prawdziwa, ale niepełna. Liczy się tu głównie konkurencja produktów na rynku. Od publikacji naukowej oczekuje się pełnej i obiektywnej informacji, zawierającej niekiedy niekorzystną dla danego produktu opinię. Taka informacja jest także cenna dla praktyki. Obydwie więc drogi pozyskiwania informacji o środkach produkcji są rolnikowi czy użytkownikowi ziemniaków potrzebne.
Można zatem wyciągnąć wniosek, że rol-nicy powinni korzystać i z informacji promo-cyjnych firm, bo są one bardziej dostępne i atrakcyjniej opracowane, i z wyników badań
naukowych, bo są one (powinny być) peł-niejsze i uzupełniają te pierwsze. Przy zało-żeniu jednak, że zarówno w firmach komer-cyjnych, jak i ośrodkach naukowych badania są prowadzone rzetelnie i zgodnie ze sztuką doświadczalnictwa rolniczego.
Badania naukowe mają także za zadanie poszerzenie wiedzy o produktach firm ko-mercyjnych i wyjaśnienie niektórych zjawisk zachodzących przy ich wykorzystywaniu. Jak widać, rola nauki jest bardzo ważna w kreo-waniu rzeczywistości branży ziemniaczanej. Oby wszyscy to doceniali.
