Majewski, Wiesław
Wokół Grunwaldu : (o
preliminariach i pierwszej fazie
bitwy, o odwrocie Litwinów)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 547-561
DYSKUSJA I POLEMIKA
W IE S Ł A W M A JE W S K I W O K Ó Ł G R U N W A L D U (O P R E L IM IN A R IA C H I P I E R W S Z E J F A Z IE B IT W Y , O O D W R O C IE L IT W IN O W ) * I. U W A G I W S T Ę P N E W o s ta t n ic h l a t a c h d o szło z n ó w do o ż y w ie n ia d y s k u s ji to c z ą c e j s ię w o k ó ł b itw y g ru n w a ld z k ie j. S. E k d a h l o d k ry ł l i s t k r z y ż a c k i z 1413 r. r z u c a j ą c y n o w e ś w ia tło n a b itw ę (D ie F l u c h t d e r L it a u e r in d e r S c h la c h t b e i T a n n e n b erg , Z e its c h r if t f ü r O s tfo rs c h u n g , 1963, H . 1 — re c e n z ję te j p r a c y d a ł
M . B i s k u p , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1963, n r 2, ss. 296—297). K s. S. B e ł c h w o p a r c iu o z a p o m n ia n e ź ró d ła d a ł n o w e u ję c ie k i lk u i s t o t n y c h z a g a d n ie ń (N ie z n a n e ź ró d ła do b i t w y p o d G r u n w a ld e m w te g o ż : „ P ra c e h is to ry c z n e ” , t. 1, L o n d y n 1965, r e c e n z ja S. H e r b s t a , w K o m u n ik a ta c h M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h , 1966, n r 1, ss. 161— 163).
P o ja w iły się c z te r y w ię k s z e p r a c e S. M. K u c z y ń s k i e g o : 1) T a k t y k a
w a l k i s k r z y d ła lite w s k o - r u s k ie g o w b itw ie p o d G r u n w a ld e m ( S tu d ia i M a
t e r ia ły do H is to r ii W o jsk o w o ś c i — s k r ó t S M H W , 1964, t. 10, cz. 2, 35— 46, c y t. T a k ty k a ) ; 2) K a m p a n ia i b itw a g r u n w a ld z k a j a k o p r z y k ła d s tr a te g ii i t a k t y k i p o c z ą tk ó w X V w . (W p r a c y z b io ro w e j: Z a r y s d z ie j ó w w o js k o w o ś c i p o ls k i e j d o r. 1864, t. 1, W a r s z a w a 1965, ss. 231— 243, c y t. Z a r y s); 3) trz e c ie z m ie n io n e w y d a n ie W ie lk ie j w o j n y z z a k o n e m k r z y ż a c k i m w l. 1409— 1411, W a r s z a w a 1966, c y t. W o jn a lu b K u c z y ń s k i; 4) G r u n w a ld z k ie t e z y S ta n is ła w a B e lc h a (SM H W , 1967, t. 13, cz. 1, ss. 332— 343 — c y t. T e z y ).
O g ra n ic z a m s ię t u ty lk o do p a r u p r o b le m ó w s p o r n y c h z w ią z a n y c h z b itw ą p o d G ru n w a ld e m . P o g lą d y p ro f . K u c z y ń s k ie g o w ró ż n y c h p r a c a c h o d b ie g a ją c z a s e m od s ie b ie , w z a s a d z ie p o le m iz u ję t u g łó w n ie z te z a m i w y r a ż o n y m i w tr z e c im w y d a n iu W o jn y i T e z a c h o ra z w a r t y k u l e I n fo r m a c je tz w . L a to - p is u B y c h o w c a o „ W ie lk ie j W o jn ie l. 1409— 1411, R o c z n ik Ł ó d z k i, 1961, c y t. In fo r m a c je . A r ty k u ł m ó j K i l k a u w a g o b itw ie p o d G r u n w a ld e m (Z a p isk i H is to ry c z n e , 1960, z. 2, ss. 9— 32, c y t. U w a g i) z o s ta ł c a łk o w ic ie z d y s k w a lif i k o w a n y p rz e z p ro f . K u c z y ń s k ie g o w P o k ło s iu G r u n w a ld u (R o c zn ik O ls z ty ń s k i, t. 4, 1961/1962, r . w y d . 1964), ja k o n ie w y k a z u ją c y „ d o s ta te c z n e g o p r z y g o to w a n ia je j a u t o r a do p o d e jm o w a n ia p o le m ik i n a z a m ie rz o n y t e m a t ” , n ie m o ż n a go n a w e t „ tr a k to w a ć p o w a ż n ie ” , b o n ie d o s trz e g a m „ ró ż n ic y m ię d z y p o s p o lity m r u s z e n ie m p o ls k im X V w ., a w o js k a m i t a t a r s k i m i ” , ,,z d ra d z a [m ] b r a k z n a jo m o śc i p o d s ta w o w y c h ź r ó d e ł” itd . (P o k ło sie , ss. 413— 415). O tó ż o w a r to ś c i m o je g o
* C h c ia łb y m tu p o d z ię k o w a ć p. p ro f, d ro w i S ta n is ła w o w i H e r b s t o w i o ra z p. p ro f, d ro w i M a r ia n o w i B is k u p o w i za c e n n ą p o m o c.
a r ty k u łu św ia d c z ą m . in . w ła ś n ie p r a c e p ro f . K u c z y ń s k ie g o , k tó r y w p a r u p u n k ta c h o d c h o d zi od p o g lą d ó w I w y d a n ia W ie lk ie j W o jn y z Z a k o n e m ... (W a rs z a w a 1955), a z b liż a się do p o g lą d ó w m o je g o a r ty k u łu .
W P o k ło s iu z a r z u c a m i p ro f . K u c z y ń s k i, że i n t e r p r e t u j ę „ d o k u m e n t” [list „ ta p ie w s k i” }, o k tó ry m n ie w ie m , czy je s t „ str e s z c z e n ie m czy tłu m a c z e n ie m !”
(P o k ło s ie , s. 414). Z II w y d a n ia W o jn y m o ż n a się p rz e k o n a ć , że p ro f. K u
c z y ń s k i in t e r p r e t u j e go w d u ż e j m ie rz e j a k j a (s. 352, II I , s. 393), a o d m ie n n ie n iż w I w y d a n iu (s. 294). W ó w czas o d n o s ił s ię d o ń z p e łn y m z a u f a n ie m i b ez z a s trz e ż e ń , o b e c n ie d o p u sz c z a m o ż liw o ść, że m o że o n z a w ie r a ć in fo r m a c je
„ p rz e s a d n e ” , że „ n ie w ie m y , czy część w o js k a W ito ld o w e g o n ie z o sta ła
n a M a z o w sz u ” , z w ra c a u w a g ę n a w ia d o m o ść o k s. Z y g m u n c ie . W sz y s tk o to z g a d z a się z m o im i tw ie rd z e n ia m i (por. U w a g i, ss. 19— 20).
W e d łu g I w y d a n ia W o jn y (s. 259) p o ro z b ic iu i u c ie cz c e g łó w n y c h sił lite w s k o - r u s k ic h n a p la c u b o ju m ia ły p o z o sta ć n ie tk n ię te o d w o d y lite w s k ie . Z a k w e s tio n o w a łe m m o ż liw o ść, że L i tw in i w id z ą c s w o ją p o ra ż k ę , c zy z a r y s o w u ją c ą s ię p o ra ż k ę n ie u ż y li o d w o d ó w (s. 19). W I I w y d a n iu n a m ie js c e h ip o te z y o o d w o d a c h p o ja w ia się h ip o te z a o o d w ro c ie części w o js k lite w s k ic h w s tro n ę o d w o d ó w p o ls k ic h (w yd. II , ss. 350— 351). P o ja w i a j ą się o d w o d y n a n o w o w w y d . II I , a le ju ż w z m o d y fik o w a n e j f o r m ie : część słu ż y do z a s ila n ia w a lc z ą c y c h o d d z ia łó w (s. 389), r e s z ta b ę d z ie s ta n o w ił a o p a rc ie d la c o fa ją c y c h s ię w o js k (s. 394).
D la n ie k tó ry c h z a r z u tó w p ro f . K u c z y ń s k ie g o n ie w id z ę p o d s ta w y w m o im te k śc ie , s ą te ż i ta k ie , co d o k tó r y c h a r g u m e n ta c ja P r o f e s o r a m n ie n ie p r z e k o n a ła . S p r a w y te o m ó w ię n iż e j.
II . P R Z Y B Y C IE W O JS K P O L S K IC H I K R Z Y Ż A C K IC H P O D G R U N W A L D K s. S. B e łc h w o p a rc iu o w y p o w ie d ź p r o k u r a t o r a n a s o b o rz e w K o n s ta n c ji (p o k r y w a ją c ą się — s ą d z ą c ze s tre s z c z e n ia i c y ta tó w z n ie j — z m a te r ia ła m i
p r z e d ru k o w a n y m i p rz e z A . P r o c h a s k ę w C o d e x e p is to la r is V ito ld i,
K ra k ó w 1882 — cy t. C o d e x V i to ld i — ss. 1031— 1032, j a k to w s k a z a ł p ro f. K u c z y ń s k i, T e z y , s. 334) u s ta lił, że n a p o lu b itw y p o d G r u n w a ld e m K rz y ż a c y z n a le ź li s ię r a n k ie m 15 lip c a p o d łu g im tr z y m ilo w y m m a r s z u , p ó ź n ie j n iż
w o js k a p o ls k o -lite w s k ie (op. c it., ss. 15— 17). T w ie rd z e n ia t e p rz e k o n a ły
p ro f. S. H e r b s t a (op. c it., ss. 162— 163), z a k w e s tio n o w a ł je p ro f . S. M . K u c z y ń s k i (T e z y ; W o jn a : E k s k u r s 3, S łó w k i l k a o g r u n w a ld z k ic h te z a c h k s . S t a
n is ła w a B e łc h a , ss. 554— 557). W s p r a w i e w ia ry g o d n o ś c i r e la c ji p r o k u r a t o r a
Z a n o n u w y p o w ia d a m s ię w in n y m m ie js c u .
1. I n f o r m a c j e ź ró d e ł p o ls k ic h o n a d e jś c iu K rz y ż a k ó w p o d G ru n w a ld . Z a s k o c z e n ie a r m ii J a g ie łły .
K s. B e łc h p isz e : „ n a f a k t, że K rz y ż a c y p r z y b y li n a p o le b itw y p ó ź n ie j n iż s tr o n a p o ls k a , w s k a z u ją w s z y s tk ie ź r ó d ła ” (s. 16). T w ie r d z e n ie to z b y t m oże k a te g o ry c z n e , je s t s łu sz n e , je ś li c h o d z i o g łó w n e ź r ó d ła p o ls k ie . Z a d n e z n ic h n ie p o d a je , że m a s z e r u ją c e o d d z ia ły p o ls k ie n a tk n ę ły s ię n a o c z e k u ją c y c h
ic h K rz y ż a k ó w , a le m ó w ią w ła ś n ie o n a d e jś c iu n ie p r z y ja c ie la . W ed łu g
C ro n ic a c o n flic tu s p o p rz y b y c iu k r ó la — j a k w y n ik a ło b y z D łu g o s z a (s. 36) —
n a d je z io ro L u b ie ń d e a d v e n t u h o s tiu m v e n i t f a m a in c e r ta (s. 20) *. P o c z y 1 W g p ro f . S. K u c z y ń s k i e g o (W o jn a , s. 364) H a n k o h e rb u O sto ja, k tó r y p ie rw s z y p rz y b y ł z w ia d o m o śc ią o K rz y ż a k a c h , b y ł to „ s z la c h c ic z iem i c h e łm iń s k ie j (a w ię c p o d d a n y Z a k o n u ) ” . D łu g o sz o k r e ś la g o ja k o m ile s
d e C h e łm (op. cit., s. 36), a w ię c ja k o ry c e rz a z z ie m i c h e łm s k ie j.
n io n o p rz y g o to w a n ia do n a b o ż e ń s tw a (D ługosz, s. 36), g d y n a d e s z ła p e w n a w ia d o m o ść o K rz y ż a k a c h : d ru g i z g o ń c ó w w y r a ź n ie m ó w i: h o s te s c o n tr a te [tj. k ró lo w i) v a d u n t (C ro n ic a , s. 21). W e d łu g D łu g o s z a k r ó l n ie z o s ta ł ta m p r o p in q u o e t r e p e tin o h o s tiu m a d v e n t u m o tu s (s. 36). In f o r m a c j e te m o g ą s ię w y d a w a ć s p rz e c z n e z ty m , co p is z ą D łu g o s z i k o n ty n u a to r P o silg e g p , że w o js k o k rz y ż a c k ie g o to w e do w a lk i (a r m a tu s ip se
e t p a r a tu s , D łu g o sz) m o g ło b y z a d a ć k lę s k ę n ie u s z y k o w a n e j a r m ii J a g ie łły ,
k tó r e j część je sz c z e n a d e s z ła . (D ługosz, op. c it., s. 37, S R P , s. 316). W ja k i sp o só b w c z e ś n ie j p r z y b y w a ją c y n a p o le w a lk i j e s t g o rz e j do n ie j p r z y g o to w a n y od tego, k t ó r y p o ja w ił się p ó ź n ie j? S p r a w ę w y ja ś n ił p ro f . H e r b s t w s k a z u ją c n a in fo r m a c ję C ro n ic a c o n flic tu s : ad r e g e m d e a d v e n t u h o s tiu m
v e n i t fa m a in c e r ta q u id e m , re g i in c r e d ib ilis (s. 2 0 )2. T a k w ię c w ia d o m o ść
o n a d e jś c iu K rz y ż a k ó w s ta n o w ił a d la d o w ó d z tw a p o ls k ie g o z a sk o c z e n ie . Z g a d z a ło b y się to d o s k o n a le z in f o r m a c ją ź ró d e ł k rz y ż a c k ic h o n o c n y m m a rs z u ic h a rm ii. D o w ó d z tw o p o ls k ie t r a k to w a ło b y m a rs z 15 lip c a ja k o je sz c z e je d e n n o rm a ln y m a rs z p o d ró ż y i sp o d z ie w a ło s ię n a d e j ś c ia K rz y ż a k ó w w m n ie js z y m s to p n iu n iż p o w ie d z m y 13 czy 14. W ty c h w a r u n k a c h b y ło b y z u p e łn ie z ro z u m ia łe , że w c z e ś n ie jsz e p rz y b y c ie a r m ii J a g ie łły n ie ty lk o n ie d a w a ło je j d o d a tk o w y c h k o rz y ści, a le n a w e t s ta w ia ło j ą w c zęścio w o g o rs z y m p o ło ż e n iu . O d d z ia ły p o ls k ie i lite w s k ie n ie s p o d z ie w a ją c się p r z e c iw n ik a z a c z ę ły b y s ię ro z k ła d a ć n a d łu ż sz y p o s tó j. P o w s ta łb y ro z g a rd ia s z b iw a k o w y n o rm a ln y w a r m ii z ło ż o n ej z p o sp o lite g o ru s z e n ia : R e g is e x e r c i tu m , s in e lege,
s in e o r d in e c o n s is te n te m e t lo c a tio n e c a s tr o r u m o c c u p a tu m (D łu g o sz, s. 37).
K rz y ż a c y n a t y k a j ą c się n a a rm ię J a g ie łły m ie lib y z n a c z n ą p rz e w a g ę w g o to w o śc i b o jo w e j: n ie m u s ie lib y p rz e p ro w a d z a ć a la r m u , z b ió rk i, s z y k o w a n ia się n a n o w o : p o trz e b o w a lib y ty lk o z m ie n ić s z y k m a rs z o w y n a b o jo w y . P r z y w ię k sz e j lic z e b n o ś c i a rm ii, g o rs z e j d y s c y p lin ie m a rs z o w e j i n ie p rz e w id y w a n iu b itw y , b y ło b y z u p e łn ie m o ż liw e , że w c h w ili p o ja w ie n ia się K rz y ż a k ó w część a r m ii p o ls k o lite w s k ie j je sz c z e n ie n a d c ią g n ę ła .
In f o rm a c j ę C ro n ic a c o n flic tu s o z a sk o c z e n iu — j a k i e d la d o w ó d z tw a p o l s k ie g o s ta n o w ił a w ia d o m o ść o n a d e jś c iu n ie p r z y ja c ie la — s t a r a się p o d w a ż y ć
O. L a s k o w s k i : k ró l 14 lip c a z a p o w ie d z ia ł w y m a rs z n a z a j u t r z p rz e d
św ite m , r y c e r s tw u n a k a z a n o zaż y ć sp o c z y n k u , a b y rz e ź w e i g o to w e d o d a l s zy c h tr u d ó w m o g ło w y ru s z y ć : w y n ik a s tą d , że d o w ó d z tw o s p o d z ie w a ło się b itw y p ię tn a s te g o 3. O g n ie p ło n ą c y c h d o k o ła w ło ś c i k r z y ż a c k ic h b y ły o z n a k ą d z ia ła n ia le k k ie j ja z d y ta ta r s k o - l i t e w s k i e j , k t ó r a m u s ia ła d o n o sić o m a rs z u n ie p r z y ja c ie la (K u c z y ń sk i, op. c it., s. 363). D e c y z ja w y d a n ia b itw y K rz y ż a k o m m u s ia ła być p o d ję ta je sz c z e p o d D ą b ró w n e m , s k o ro m u s ia n o w c z e ś n ie j p rz e d 15 lip c a r o z s ta w ić k o n ie d la r a t o w a n i a k r ó la w r a z ie k lę s k i (Ib id em , ss. 361— 362).
O c zy w iśc ie, d o w ó d z tw o p o ls k ie t a k c zy in a c z e j w j a k im ś s to p n iu lic z y ło się z b itw ą 15 lip c a , ty lk o czy b y ła to d la ń j e d n a z p a r u ró w n o rz ę d n y c h , a lb o te ż n a w e t m n ie j p e w n y c h m o ż liw o ści, c zy te ż s ta n o w ił a o n a d la ń tę n a j b a rd z ie j p ra w d o p o d o b n ą ? N ie w y d a je się, a b y z a c h o d z ił tu o s ta t n i w y p a d e k 4. W y m a rsz o ś w ic ie m ó g ł m ie ć n a c elu p o p r o s tu z a o s z c z ę d z e n ie w o js k u tr u d ó w m a rs z u w n a jw ię k s z y m u p a le . Z a m ia s t n o rm a ln e g o c ią g łe g o m a rs z u z k r ó t k ą p r z e r w ą z a s to s o w a n o b y b y ć m o ż e m a rs z z a c z y n a ją c y s ię b a rd z o w c ze śn ie, a k o ń c z ą c y s ię p ó ź n o w n o cy , p rz e d z ie lo n y d łu g ą , k ilk u g o d z in n ą
2 Z n ó w o G r u n w a ld z ie , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1960, n r 3, s. 415.
3 O. L a s k o w s k i , G r u n w a ld , W a r s z a w a 1926, s. 110. 4 S. H e r b s t , Z n ó w , s. 415.
p r z e rw ą , p r z y p a d a j ą c ą n a p o łu d n io w e n a jg o rę ts z e g o d z in y . N a w ia s e m m ó w ią c w y m a rs z o ś w ic ie n ie b y ł b y n a jm n ie j n o w o śc ią d la a r m ii J a g ie łły w te j w y p r a w ie : in d ilu c u lo w y ru s z y ło w o js k o 11 lip c a s p o d K u r z ę tn ik a (D ługosz, op. c it., s. 28).
T r o s k a o w y p o c z y n e k w o js k a w d n iu 14 lip c a z o s ta ła w y w o ła n a z a p e w n e z a m ia r e m w y m a rs z u o św ic ie : i t a k m a ło z d y s c y p lin o w a n e p o s p o lite ru s z e n ie tr u d n o m o g ło b y ru s z y ć p rz e d św ite m , a z w ła sz c z a g d y b y się n ie w y sp a ło .
S p r a w ę ro z s ta w io n y c h k o n i p ie rw s z y p o d ją ł S. K u j o t 5; w y k a z a ł on, że k o n ie m u s ia ły b y ć ro z s ta w io n e p rz e d 15 lip c a , n ie m a j e d n a k ż a d n y c h d a n y c h , że ro z s ta w ie n ie k o n i m u s ia ło się z ac z ą ć 14 lip c a , a n ie n p . p rz e d K u rz ę tn ik ie m . K u jo t p rz y p u s z c z a , że o w e k o n ie ro z p o c z ę to ro z s ta w ia ć ju ż p o d L id z b a rk ie m (op. cit.), p o s z e d ł z a ty m i L a s k o w s k i (op. cit., s. 122).
Z te g o , co w ie m y o r o z p o z n a n iu w a r m ii J a g ie łły w k a m p a n ii 1410 r. b y n a jm n ie j n ie w y n ik a , że f u n k c jo n o w a ło on o d o b rz e . N ie z a p o b ie g ło ono z a sk o c z e n iu a rm ii k ró le w s k ie j p o d K u rz ę tn ik ie m (L a s k o w sk i, ss. 100— 107). Z w r o t c a łe j a rm ii J a g ie łły o 180°, p o d ję c ie d łu g o tr w a łe g o o b e jśc ia , d e filo w a n ie c ałeg o w o js k a z p o tw o r n y m i t a b o r a m i o p o d a l s ił w ie lk ie g o m is trz a p o d g ro z ą , że la d a c h w ila p rz e c iw n ik m o że „ za sk o cz y ć a r m ię p o ls k o -lite w s k ą in f l a g r a n t i p rz y w y k o n y w a n iu b a rd z o tru d n e g o o d w ro tu i m a rs z u b o c z n e g o ” (L a s k o w sk i, s. 105) — w s z y s tk ie te k o n s e k w e n c je m a rs z u p o d K u r z ę tn ik w y ra ź n ie w s k a z u ją , że n a s tą p iło t a m z a sk o c z e n ie d o w ó d z tw a p o ls k o - lite w sk ieg o .
P ro f. K u c z y ń s k i z w a lc z a k o n c e p c ję L a s k o w sk ie g o o n ie s p r a w n o ś c i p o l s k ieg o ro z p o z n a n ia (op. cit. ss. 100— 107) p o d n o s z ą c : 1) „ w y s ta rc z y ło z b a d a ć d o k ą d w ra c a li p a n o w ie w ę g ie rsc y , a b y d a ć s o b ie o d p o w ie d ź n a p y ta n ie ” o p o s to ju g łó w n e j a r m ii k rz y ż a c k ie j i w . m is trz a . N a to , ż e k ró l w ie d z ia ł o m ie js c u p o b y tu W ę g ró w i w . m is trz a , w s k a z u je w y s ła n ie p o d K u r z ę tn ik ie m P io t r a K o rc b o rg a do W ęg ró w ; 2) k ró l „ m ia ł w ię c e j [niż K rz y ż a c y w P o lsc e? ] s y m p a ty k ó w i in fo r m a to ró w w ś r ó d p o d d a n y c h Z a k o n u ” ; 3) fu n k c jo n o w a ło „b ez n a jm n ie js z y c h w ą tp liw o ś c i” ro z p o z n a n ie t a t a r s k o - lite w s k ie , k tó r e p ro f. K u c z y ń s k i w id z i w „ o c h o tn ik a c h ” D łu g o sza . J e s t d la m n ie n ie z ro z u m ia łe , d la c z e go „ s p r a w ę is tn ie n ia o w eg o ro z p o z n a n ia m a ro z s trz y g a ć w z m ia n k a D łu g o sz a o « z w iad a c h k ró le w s k ic h » w w y p r a w ie z 1422 r . ” ( W o jn a , ss. 355— 357). I s tn ie n ie lic z n y c h s y m p a ty k ó w w c a le n ie p rz e s ą d z a o s p r a w n y m f u n k c jo n o w a n iu w y w ia d u . I s to tn e z n a c z e n ie m a t u s p r a w a p r z e k a z y w a n ia w ia d o m o ści. O b s e rw o w a n ie m a rs z u W ę g ró w n ie b y ło b y n a jm n ie j s p r a w ą p ro s tą . S a m k ie r u n e k m a rs z u W ę g ró w n ie w ie le d a w a ł: o n i s a m i m o g li a lb o n ie w ie d zieć , g d z ie z n a j d u je się w . m is trz , a lb o te ż c elo w o k lu c z y ć. C zy W ęg rzy z a w s z e w ie d z ie li, g d z ie się z n a j d u je k r ó l (K u c z y ń sk i, s. 355), czy te ż s ię p o p r o s tu o n ie g o d o p y ta li? O p o b y c ie W ę g ró w p o d K u rz ę tn ik ie m m ó g ł się k r ó l d o w ie d z ie ć d o p ie ro p rz y s z e d łs z y n a d D rw ę cę .
To, że w e d łu g p ro f. K u c z y ń s k ie g o „ o c h o tn ic y ” D łu g o s z a s ta n o w il i w rz e c z y w is to ś c i e le m e n t r o z p o z n a n ia (ss. 341— 342, 355— 356) w y m a g a m o c n ie jsz e g o u z a s a d n ie n ia n iż a n a lo g ia z c z a m b u ła m i ta ta r s k i m i , k tó r e o d s y ła ły łu p y do k o sz a . A d o k ą d m ie li z n im i w r a c a ć j a k n ie d o o b o zu ? Z ja w is k o to je s t w s p ó ln e i in n y m w o js k o m . P r o f . K u c z y ń s k i u to ż s a m ia o w y c h o c h o tn ik ó w z ty m i, k tó rz y ju ż 4 lip c a n a p a d a li n a z ie m ie k rz y ż a c k ie i w ra c a li p o ta je m n ie do o b ozu z ty m i L i tw in a m i i T a ta r a m i, k tó r z y 7—8 lip c a p u s to s z y li z ie m ię z a w k r z a ń s k ą (op. c it., ss. 341— 342). T y m c z a se m w te k ś c ie D łu g o sza n ie m a p o d s ta w do u to ż s a m ie n ia o b u w y d a rz e ń ro z d z ie lo n y c h p rz e z n ieg o w y r a ź n ie w czasie.
5 S. K u j o t , R o k 1410. W o jn a , R o c z n ik T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o w T o r u n i u , t. 17, T o r u ń 1919, s. 142.
Z C ro n ic a w y n ik a , że 15 V II p o o trz y m a n iu p rz e z d o w ó d z tw o p o ls k ie n a d jez, L u b ie ń n ie p e w n e j w ia d o m o śc i o K r z y ż a k a c h r y c e r z e w z b ro ja c h w s ie d li n a k o n ie b o jo w e (O m n e s ergo e x e r c i tu u m h o m n e s e q u o s, q u i s o lu m m o d o pro
b e lli n e g o tio a n te eos d u c e b a n tu r , a r m a t i a s c e n d e r u n t, s. 20). N a to m ia s t t a k w g
in fo r m a c ji D łu g o sz a , j a k i k o n t y n u a to r a P o s ilg e g o w c h w ili n a d e jś c ia K rz y ż a k ó w , a r m ia J a g ie łły b y ła je sz c z e ro z ło ż o n a n a le ż a c h i n ie p rz y g o to w a n a do w a lk i.
W y d a je się, że m ię d z y n a d e jś c ie m p ie r w s z e j n ie p e w n e j w ia d o m o śc i
o K rz y ż a k a c h , a p rz y b y c ie m H a n k a , k tó r y ju ż ic h w id z ia ł, u p ły n ą ł b a rd z o k r ó tk i o k re s c z a su . C ro n ic a p o d a je , że g d y o trz y m a n o n ie p e w n ą w ia d o m o ść , r y c e rs tw o „ p rz e to ” (erg o ) zaczęło s ia d a ć n a k o ń , k r ó l „ z a ś w te d y ” (a u te m
tu n c ) u d a ł s ię n a m sz ę św . i w c z a s ie m o d litw y d o s z ła go w ia d o m o ś ć ju ż
p e w n a . W e d łu g D łu g o s z a n a to m ia s t k r ó l u z y s k a ł ją ju ż id ą c n a n a b o ż e ń s tw o . I n f o r m a c j a D łu g o s z a w ty m w y p a d k u c zy n i w ra ż e n ie w y so c e w ia ry g o d n e j, p ra w d o p o d o b n ie p o c h o d zi o n a od je g o s t r y j a B a r tło m ie ja , k t ó r y o d p r a w ił d la k r ó la je d n ą z d w ó c h m szy p rz e d b itw ą , a w ię c w ty m c z a s ie z n a j d o w a ł się z a p e w n e w p o b liż u k ró la .
N a jp ra w d o p o d o b n ie js z e w y d a je s ię w ięc, że po o tr z y m a n iu n ie p e w n e j w i a d o m o ści o K r z y ż a k a c h n a k a z a n o w o js k u ty lk o s ia d a ć n a k o ń i u s ta w ia ć się w s z y k u b o jo w y m , a le ro z k a z u te g o je sz c z e c a łe w o js k o n ie z d o ła ło w y k o n a ć i rz e c z y w iś c ie n a d e j ś c ie K rz y ż a k ó w z a s ta ło w o js k o je sz c z e n ie p r z y g o to w a n e do w a lk i.
P r o f. K u c z y ń s k i z a K u jo te m sąd z i, że o g n ie w id z ia n e ze w z g ó rz a p rz e z J a g ie łłę i je g o o to c z en ie , o k tó r y c h m ó w i C ro n ic a c o n flic tu s , b y ły o g n ia m i „ o b o zó w k r z y ż a c k ic h ” (s. 556). T y m c z a se m w y s t a r c z y z a jrz e ć do d ru g ie g o ź ró d ła , do D łu g o sza , b y z n a le ź ć w y ja ś n ie n ie , co to b y ły z a o g n ie . D łu g o sz p o d a je , że w c z a s ie m a r s z u a r m ii J a g ie łły sp o d D ą b r ó w n a p o d U ln o w o
h o s tile s v illa e in c ir c u itu u r e b a n tu r (s. 36).
A n a liz a in f o r m a c ji C ro n ic a c o n flic tu s o o w y c h o g n ia c h p rz e c z y p r z y p u s z c ze n iu , ja k o b y to b y ły o g n ie o b o zu k rz y ż a c k ie g o . K r o n ik a r z n ic n ie m ó w i o z a n ie p o k o je n iu , j a k i e t e o g n ie m u s ia ły p rz e c ie ż w y w o ła ć , g d y b y i s tn ia ła m o ż liw o ść, że s ą to o g n ie z n a jd u ją c e g o się w p o b liż u o b o z u n ie p r z y ja c ie l sk ieg o . T y m c z a se m w o js k o m ia ło c z a s n a p o d z iw ia n ie „ ja k o c u d o w n e g o z j a w is k a d la s a m e j ic h m n o g o ś c i i w ie lk o ś c i p ło m ie n i o g n i p o ro z n ie c a n y c h p o k r a j u ” (fla m m a s ig n u m q u i p e r te r r a m fu e r a n t , p r o p te r ip s o r u m m u l t i t u
d in e m e t m a g n itu d in e m p ro v is i o n e m ir a b ili in tu e n tib u s , s. 20). M ało teg o ,
p r z e k a z a n a w ó w c z a s w ia d o m o ść d e a d v e n t u h o s t i u m f a m a in c e r ta w y d a ła
się k ró lo w i n ie w ia r y g o d n a (re g i in c r e d ib ilis , lo c. c it.). C a łe to z a c h o w a n ie się w o d z a i w o js k a j e s t z u p e łn ie z ro z u m ia łe w w y p a d k u , g d y w y g lą d o w y c h o g n i w s k a z y w a ł w y ra ź n ie , że p o c h o d z ą o n e od p o ż a r ó w w io s e k , a n ie m o g ą b yć o g n ia m i o b ozu.
C zy w o js k a p o ls k ie m u s ia ły s ię k ie ro w a ć n a Ł o g d o w o z a m ia s t n a S t ę b a r k — Ł o d w ig o w o ty lk o d la te g o — j a k c h c e p ro f . K u c z y ń s k i (T a k t y k a , ss. 39— 40) — iż n a jw id o c z n ie j „ k r ó l s p o d z ie w a ł się, że s ą t a m [tj. p o d S t ę b a r k ie m i Ł o d w ig o w e m ] K rz y ż a c y ” ? N ie b a r d z o w id a ć , co t a z a m ia n a d o w ó d z tw u p o ls k ie m u d a w a ła . J e ż e li d o w ó d z tw o p o ls k ie d ą ż y ło b y do b itw y , to m a rs z n a Ł o d w ig o w o p ro w a d z ił p r o ś c ie j do c e lu . Id ą c n a Ł o g d o w o — U l n o w o n a d s ta w ia ło się ty lk o s w ą f l a n k ę p o d e w e n tu a ln e u d e rz e n ie p r z e c iw
n ik a . J e ż e lib y a r m i a J a g ie łły w y s z ła n a Ł o d w ig o w o od p o łu d n ia , to je j
n a t u r a l n y k ie r u n e k o d w r o tu p ro w a d z iłb y n a M az o w sz e . W y c h o d z ą c n a Ł o d w ig o w o — S tę b a r k od w sc h o d u , j a k to m ia ło m ie js c e w rz e c z y w is to śc i, w o js k a p o ls k o -lite w s k ie m ia ły b y s w e lin ie k o m u n ik a c y jn e n a p r z e d łu ż e n iu sw e g o le w e g o s k rz y d ła , a n a t u r a l n y k ie r u n e k o d w ro to w y p r o w a d z iłb y w g łą b p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o .
P ro f. K u c z y ń s k i z a k ła d a , że a r m ia p o ls k a sz ła n a M ieln o , a n a jk r ó ts z a d ro g a z o b ozu p o d D ą b ró w n e m do M ie ln a p ro w a d z i p rz e z Ł o d w ig o w o — S tę b a r k (s. 39). R ó żn ice w o d le g ło ści L eszcz — M ieln o p o p rz e z S tę b a r k — Ł o d w i g o w o a L o g d o w o — U ln o w o s ą m in im a ln e i n ie m o ż n a w y k lu c z y ć , że p rz y p ię tn a s to w ie c z n e j s ie c i d ro ż n e j k ró ts z a d ro g a p r o w a d z iła w ła ś n ie p rz e z U ln o w o . P o z a ty m d ro g a n a jk r ó t s z a n ie z a w s z e je s t n a jw y g o d n ie js z a . U ln o w o n a d a w a ło s ię d o s k o n a le n a m ie js c e p o s to ju : p o ło ż o n y p r z y n im d u ż y z b io rn ik w o d y : je z io ro L u b ie ń z a p e w n ia ł w o d ę d la lu d z i i k o n i (zob. L a s k o w sk i, op. cit., s. 123). T y c h z a le t n ie p o s ia d a ło Ł o d w ig o w o , a n i S tę b a rk .
2. M a r sz k rz y ż a c k i w d n iu 15 lip c a
O c z a s ie ro z p o c z ę c ia b itw y m a m y d w ie in fo r m a c je : 1) w e d łu g p r o k u r a t o r a Z a k o n u K rz y ż a c y s ta li aż do p o łu d n ia o c z e k u ją c n a b itw ę : u s q u e ad m e
r id ie m s t e t e r u n t (C o d e x ... V ito ld i, s. 1032); 2) w e d łu g C ro n ic a c o n flic tu s b itw a
ro z p o c z ę ła się n a tr z y g o d z in y p rz e d p o łu d n ie m : I n c e p t u m a u te m e ra t
p r o e liu m a n te m e r id ie m tr ib u s (s. 29).
R e la c ja k rz y ż a c k a m o g ła za p o c z ą te k b itw y u w a ż a ć ro z p o c z ę c ie w a lk n a w ię k s z ą s k a lę , a p o ls k a w łą c z a ć d o b itw y i p o p rz e d z a ją c e j ą h a rc e , o k tó r y c h w s p o m in a D łu g o sz, a m o ż e i k o n ty n u a c ja P o s ilg e g o (zob. L a s k o w sk i, op. c it., s. 119, w e d łu g D łu g o sz a , op. cit., ss. 47— 48, S R P , s. 316). J e s t ró w n ie ż m o ż liw e , że d o szło d o s t a r c i a m ię d z y e le m e n ta m i c zo ło w y m i w o js k k rz y ż a c k ic h (d w ie c h o rą g w ie ), a w y s ła n y m i n a p rz e c iw n ic h c z te r e m a czy sz e śc io m a c h o r ą g w ia m i Z b ig n ie w a z B rz e z ia (L a s k o w sk i, op. c it., ss. 116— 118) i t a p o ty c z k a m o g ła b y ć u w a ż a n a p rz e z a u t o r a C ro n ic a c o n flic tu s z a p o c z ą te k b itw y . C h a r a k t e r y s ty c z n e , że ro z b ie ż n o ść w o k r e ś la n i u c z a s u r o z p o
c zę c ia b itw y m ię d z y C ro n ic a a p r o k u r a t o r e m (trz y g o d z in y ) o d p o w ia d a
z g ru b s z a o k re s o w i, p rz e z j a k i w e d łu g k o n t y n u a to r a P o s ilg e g o K rz y ż a c y o cze k iw a li n a ro z p o c z ę c ie s ię b itw y (S R P , s. 316).
K ie d y 15 lip c a w y ru s z y ła a r m ia p o ls k o -lite w s k a ? W e d łu g p ro f. K u c z y ń s k ie g o (s. 462) a n te lu c a n o te m p o r i, a w ię c p rz e d św ite m . Z w r o t te n je d n a k o d n o si się d o te g o , że 14 lip c a J a g ie łło ro z k a z a ł w o js k u , a b y b y ło g o to w e w y ru s z y ć p rz e d ś w ite m (D ługosz, s. 35). Z te g o j e d n a k n ie w y n ik a , że rz e c z y w iś c ie w y ru s z o n o p rz e d św ite m . K ró l c h c i a ł o ś w ic ie (in d ilu c u lo ) w y s łu c h a ć m szy (loc. cit.), z ac z ę to ro z s ta w ia ć n a m io t- k a p lic ę p o d D ą b ró w n e m , a le w i a t r te m u p rz e s z k a d z a ł. P r o f. K u c z y ń s k i s ą d z i, w o p a r c iu o C ro n ic a c o n flic tu s , że s ło ń c e w z esz ło ju ż w c z a s ie m a rs z u a r m ii p o ls k o - lite w s k ie j (s. 363). T y m c z a s e m t e k s t te n p o p r o s tu m ó w i, że p o d e sz c zu s ło ń c e w y jr z a ło zza c h m u r,
M o x ita q u e c e s s a n te p lu v ie e t p r o p u ls u o b s c u r ita te n u b i u m s o l s e r e n u s i l l u x i t (s. 20). P ra w d o p o d o b n ie w y ru s z o n o ju ż p o w sc h o d z ie s ło ń c a . T a k z d a je
się w y n ik a ć z n ie z b y t ja s n e g o z w ro tu te r r is q u o q u e lu c e r e d d it a (D ługosz, op. c it., s. 36).
W e d łu g k o n t y n u a to r a k r o n ik i P o s ilg e g o K rz y ż a c y h a ttin m i t g r o s s im y le n
g e ja g e t w o l d r y m y l e n m i t d e m ta g e — w e d łu g k o m e n ta r z a w y d a w c y
o z n a c z a to : s ie w a r e n d ie N a c h t h in d u r c h b is T a g e s a n b r u c h a n d r e i M e ile n
g e e ilt (S R P , ss. 315— 316). W ia d o m o ść t a j e s t s p rz e c z n a z d w o m a in n y m i
ź r ó d ła m i k rz y ż a c k im i i p o ls k im i. W e d łu g w y p o w ie d z i p r o k u r a t o r a Z a k o n u m a rs z ó w o d b y w a ł się w ła ś n ie r a n o : m a g is te r c u m to ta g e n te s u a tr ia m i
lita r ia a lm a n ic a illo m a n e tr a n s iv e r a t (C o d e x V ito ld i, s. 1032). W e d łu g C ro n ica c o n flic tu s do z e tk n ię c ia się o b u w o js k d o szło po w sc h o d z ie s ło ń c a (ss. 20— 21).
C zy j e d n a k m u s im y o d rz u c ić c a łk o w ic ie r e la c ję k o n t y n u a to r a P o s ilg e g o ? P o tw ie r d z a j ą c zę ścio w o ro c z n ik to r u ń s k i : w . m is tr z n im io z e lo m o tu s
in n o c te d iv is io n is a p o s to lo r u m i v i t c u m e x e r c i tu su o e a n o c te q u a ttu o r m i lia r ia c o n tr a d o m in u m r e g e m (S R P , s. 315).
In f o r m a c j a p o d a n a w te j fo r m ie n ie j e s t s p rz e c z n a z w y p o w ie d z ią p r o k u r a t o r a : t a m t a n ie z a s trz e g a , że m a rs z ów o d b y w a ł s ię ty lk o r a n k ie m , t a że ty lk o n o c ą. O b ie r e l a c j e s ą u j ę t e s k r ó to w o i w s k u t e k te g o m o g ą n ie p o d a w a ć w s z y s tk ic h szc z eg ó łó w . I n f o r m a c j a ro c z n ik a k ła d z ie n a c is k n a o k re s w y m a rs z u . N a to m ia s t p r o k u r a t o r o o w y m m a r s z u r a n o p is z e w z d a n iu m ó w ią c y m o p rz y b y c iu K rz y ż a k ó w n a p o le b itw y . T rz y m ile to s to s u n k o w o d u ż a p rz e s tr z e ń — d o ść tr u d n o b y ło b y z n a c z n e j a r m ii ś re d n io w ie c z n e j p rz e b y ć ją w c ią g u s a m e j n o c y lu b s a m e g o r a n k a .
J e ż e li z e s ta w im y in fo r m a c ję k o n t y n u a t o r a P o silg e g o , że K rz y ż a c y o c z e k i w a li n a b itw ę p rz e z tr z y g o d z in y (S R P , s. 316) z w ia d o m o ś c ią z a w a r t ą w r e la c ji p r o k u r a t o r a Z a k o n u , iż b itw a z a c z ę ła się w p o łu d n ie (C o d e x V ito ld i, s. 1032), u z y s k a m y , że m a r s z K rz y ż a k ó w t r w a ł n a w e t i p o w sc h o d z ie sło ń c a : z n a le ź lib y się b o w ie m n a p rz y s z ły m p o lu b itw y p rz e d g o d z in ą d z ie w ią tą . P r z y jm u ją c , że o w e p o n a d t r z y g o d z in y lic z o n o od c h w ili, g d y n a p la c u b o ju p rz y s z łe j b itw y s ta n ę ły w ię k sz e siły Z a k o n u , o tr z y m u je m y , że ic h czo ło m o g ło s ię tu p o ja w ić o k o ło ó sm ej. L icz ą c n a w e t za C ro n ic a c o n flic tu s (s. 29), że b itw a z a c z ę ła s ię o d z ie w ią te j, n a p o d s ta w ie ta k ie g o ż ro z u m o w a n ia u z y s k u je m y , że K rz y ż a c y p r z y b y li n a p o le b itw y o k o ło p i ą te j, tz n . w p ó łto r e j g o d z in y po w sc h o d z ie s ło ń c a .
N a jp ra w d o p o d o b n ie js z e w y d a w a ło b y się, że o b ie r e la c je p r o k u r a t o r a
i ro c z n ik a u z u p e ł n ia ją s ię n a w z a je m i m a rs z ó w o d b y w a ł s ię n o c ą i r a n k ie m . I n f o r m a c j a k o n t y n u a t o r a P o s ilg e g o s t a n o w ił a b y w y n ik p r z e k r ę c e n ia b ą d ź a m p lif ik a c ji w ia d o m o ś c i p r a w d z iw e j.
W e d łu g p ro f . K u c z y ń s k ie g o „ o d le g ło ść z L u b a w y do S t ę b a r k a w lin ii p ro s te j w y n o s i o k o ło 25 k m , d ro g a m i p o n a d 29 k m ” (s. 555). T y m c z a se m K u jo t u z a s a d n ił, że z a p e w n e K rz y ż a c y s ta n ę li n ie p o d s a m ą L u b a w ą , a le p o d P r ą t n i c ą (ss. 119— 120), co z m n ie js z a o d le g ło ść d o 23 k m d ro g a m i, a w ię c w z a s a d z ie j e s t to z g o d n e z w ię k s z o ś c ią ź ró d e ł n ie m ie c k ic h (trz y m ile ). C zy o d le g ło ść tę m o g ło p rz e b y ć w o js k o k rz y ż a c k ie z p ie c h o tą i d z ia ła m i n o c ą i r a n k i e m 15 lip c a ? P r z y jm u ją c , że p ie c h o ta z a r t y l e r i ą l e k k ą w y ru s z y ł a o p ó łn o c y (zob. K u c z y ń s k i, s. 555) i n a d e s z ła n a p o le b itw y o d z ie w i ą te j o ra z
o d e jm u ją c g o d z in n y w y p o c z y n e k u z y s k a lib y ś m y o sie m g o d z in m a rs z u ,
tj. sz y b k o ś ć n ie c a łe 3 k m /g o d z . T a b o ry d o g odz. d z ie w i ę tn a s te j m ia ły b y o k o ło 16— 18 g o d z in n a p rz e m a rs z , b y ł to c za s w y s t a r c z a ją c y , b y z n a c z n a ic h część z n a la z ła się n a b e z p o ś re d n ic h t y ła c h p la c u b o ju .
N ie w y d a je się, a b y z ty m s to p n io w y m n a d c h o d z e n ie m w o z ó w p rz e d b itw ą i w c z a s ie b itw y m ia ł s ię k łó c ić f a k t, że „ K rz y ż a c y m ie li «obóz o d m ie rz o n y » — s ta tio n e s Is u a s ] q u a s m e t a t i f u e r a n t ”. (K u c z y ń sk i, op. cit., s. 556) 6. O tó ż m ie js c e n a ob ó z m u s ia n o z g ó ry w y z n a c z y ć i o d m ie rz y ć , in a c z e j p r z y te j lic z b ie w o z ó w p o w s t a łb y z a m ę t. W ia d o m o , że K rz y ż a c y d o s p r a w ta b o ró w p r z y w ią z y w a li d u ż ą w a g ę : „ d o w ó d z tw o ta b o r ó w s p r a w o
w a ł z a s tę p c a n a c z e ln e g o w o d z a , w ie lk i m a r s z a łe k ” (K u c z y ń sk i, op. c it.,
s. 345), w w o js k u p o ls k im do te j c z y n n o ś c i p r z y s tę p o w a n o p rz e d n a d e jś c ie m c a łe j a r m ii n a m ie js c e p o s to ju . D łu g o sz t a k in f o r m u j e o p r z y b y c iu czo ła w o js k p o ls k ic h n a d je z io ro L u b ie ń i ro z k ła d a n iu s ię o b o z em : S t a t i v a e x e r c i
t u s m e t a r i s u b te m p o r e q u o e x e r c i tu s s t a t i v o r u m lo c a tio n i in te n d e r e t
(op. c it., s. 36). J a k w id z im y , s p o ty k a m y t u t a j te n ż e w y r a z m e ta r i, n a k tó ry m b y ła o p a r t a te z a K u jo ta o o d m ie rz o n y m o b o z ie . S ta tiv a , w b r e w p ro f. K u
c P r o f. K u c z y ń s k i p r z e j ą ł t u o m y łk ę K u jo ta , c y t a t ła c iń s k i n ie p o c h o d zi z D łu g o sza , a le z C ro n ic a c o n flic tu s , s. 28.
c z y ń s k ie m u , u w a ż a ją c e m u je za o d p o w ie d n ik „ s ta n o w is k b o jo w y c h ” (P o k ło s ie , s. 407), to po p r o s tu sy n o n im c a stra . A p rz e c ie ż je sz c z e d łu g o p o te m w o js k o n a d c ią g a ło (D ługosz, op. cit., s. 37). T a k w ię c in f o r m a c ja o „ o d m ie rz o n y m o b o z ie ” n ie d o s ta r c z a ż a d n y c h d a n y c h , j a k d łu g o w o js k o s ta ło n a m ie js c u o w e g o obozu.
N ie sąd z ę , a b y a r t y l e r i a k rz y ż a c k a m o g ła „ p o su w a ć się w n a jle p s z y m r a z ie 3 k m n a g o d z in ę ” (s. 555). W y d a je się, że część a r t y l e r i i k rz y ż a c k ie j m o g ła s ię p o s u w a ć szy b c ie j od p ie c h o ty . W śró d ó w c ze sn ej a r t y l e r i i s p o tk a m y s ię z d z ia ła m i o z n a c z n y m ciężarze^ a le s ą to d z ia ła o b lę ż n icz e , ty c h je d n a k w ie lk i m is tr z id ą c po d G ru n w a ld n ie p o trz e b o w a ł ze so b ą z a b ie r a ć , bo też n ie z a m ie r z a ł p ro w a d z ić ż a d n e g o o b lę ż e n ia . W śró d d z ia ł „ k a m ie n n y c h ” p a ń s tw a z a k o n n e g o s p o ty k a m y w ty c h c z a s a c h lic z n e d z ia ła b a rd z o le k k ie . W a r s e n a le e lb lą s k im w 1414 r . z n a j d u ją s ię t a k i e d z ia ła k a m ie n n e : 7 a r m a t 4V2- f u n to w y c h 0 w a d z e lu fy 90 f u n tó w ; 5 d z ia ł 7 -f u n to w y c h o w a d z e 1 c e t n a r a 15 f u n tó w ; 1 d z ia ło 9 -f u n to w e o w a d z e 1 c e t n a r a 60 fu n tó w ; 2 d z ia ła 1 0 -fu n to w e o w a d z e 1 c e t n a r a 80 fu n tó w ; 1— 1 2 -fu n to w e o w a d z e 2 c e tn a r ó w . 2 n a jlż e js z e ty p y w a ż y ły b y 42 k g i 63 kg , n a jc ię ż s z y ty p 112 k g 7. N ie są to c ię ż a ry , do k tó ry c h tr z e b a b y ło c ię ż k ic h w o zó w , a ic h u s ta w ie n ie n ie m o g ło ró w n ie ż s p ra w ia ć s p e c ja ln y c h k ło p o tó w .
Z f a k tu , że ź ró d ła p o ls k ie n ie i n f o r m u ją o p rz y b y c iu i s z y k o w a n iu się p ie c h o ty i a r t y l e r i i k rz y ż a c k ie j, n ie m o ż n a w y c ią g a ć w n io s k u , iż p rz y b y ły o n e n a p o le w a lk i 14 lip c a (K u c z y ń sk i, op. c it., ss. 555— 556). I d la p ro f . K u
c z y ń s k ie g o n ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że w o b ra z ie b itw y , ja k i z a w ie r a ją
p o ls k ie ź ró d ła , m u s z ą is tn ie ć p o w a ż n e lu k i (ss. 375— 376).
Z r e la c ji p r o k u r a t o r a Z a k o n u , p o d a ją c e j, że w ie lk i m is trz s ta tim d ie
a lte r a cum . s u is e x e r c i tib u s c a m p o r e g is a p p o x im a r e s t u d u i t (C o d e x V ito ld i,
s. 1031), w y n ik a ło b y , że K rz y ż a c y w y sz li po p ó łn o c y (zob. B ełch , op. c it., s. 16; K u c z y ń s k i, op. c it., s. 555). O b u rz e n ie w o js k a n ie tłu m a c z y d o s ta te c z n ie , d la c ze g o n ie c z e k a n o 2—2 7 2 g o d z in d o ś w itu , a le ru s z a n o w p o ło w ie n o cy w c h w ili, g d y k sięż y c z a c z y n a ł ju ż z ac h o d z ić (zach ó d o k o ło p ó łn o cy ). N a jp r a w - d o D o d o b n ie jsz e w y d a je się, że d o w ó d z tw o k rz y ż a c k ie o trz y m a ło w n o c y ja k ą ś w a ż n ą w ia d o m o ść , z a p e w n e b y ła n ią in fo r m a c ja , że a r m ia p o ls k o -lite w s k a w y ru s z a j u t r o o ś w ic ie . A b y je j z a m k n ą ć d ro g ę n a p ó łn o c n ie m ie li K rz y ż a c y c za su do s tra c e n ia .
P r z e k a z a n ie te j w ia d o m o śc i a rm ii k rz y ż a c k ie j b y ło b y m o ż liw e . 14 lip c a o z a c h o d z ie s ło ń c a n a k a z a n o ry c e r s tw u w o b o z ie p o ls k im u d a ć się n a s p o c zy n e k z a p o w ia d a ją c w y r u s z e n ie n a z a j u t r z p rz e d ś w ite m (D ługosz, op. cit., s. 35). P r ą t n i c ę od D ą b ró w n a d z ie li 16 k m w lin ii p ro s te j.
I I I . C ZY K R Z Y Ż A C Y W B IT W IE P O D G R U N W A L D E M U D E R Z Y L I P IE R W S I?
K s. B ełch w sk a z a ł, że „ o s k a rż e n ie p o ls k ie w y to c z o n e p rz e d s o b o re m
13 lu te g o 1416 r. [P r o p o sitio P o lo n o r u m c o n tr a O rd in e m ], a n ie z a k w e s tio n o w a n e w ty m p u n k c ie p rz e z K rz y ż a k ó w , g ło si, że to K rz y ż a c y u d e rz y li p ie r w s i” . S p r a w a ta m ia ła w ó w c z a s z n a c z e n ie „ is t o tn e ze w z g lę d u n a o d p o w ie d z ia ln o ś ć za ro z le w k r w i ” (B ełch, op. c it., ss. 7— 13, s tre s z c z e n ie w e d łu g p ro f. H e rb s ta , op. c it., s. 162). W ed łu g p ro f. K u c z y ń s k ie g o K rz y ż a c y u d e rz y li p ie rw s i ty lk o n a s k rz y d ło p o ls k ie , n a to m ia s t n a s k rz y d le lite w s k o - r u s k im s p r a w y w y g lą d a ły o d m ie n n ie : 7 B. R a t h g e n , D ie P u l v e r w a f f e i m D e u ts c h o r d e n s s ta a te bis 1450, E lb in - g e r J a h r b u c h , H . 2, E lb in g 1922, s. 76.
554
„ k ró l « w y sła ł w te d y p o g a n do a ta k u , a o n i [K rz y ż a c y ] b y li n a to n ie p rz y g o to w a n i, g d y b y o n i [K rz y ż a cy ] z m ie js c a u d e r z y li n a k ró la , z d o b y lib y n a p e w n o cześć i łu p y » ” (T e z y , ss. 334— 335). C y ta t ó w w o r y g in a le b rz m i: D er k o n in g s c h ic k te d y w y l e d y h e y d i n c z u d e m v o r s tr y te u n d d y P o la n w o r in g a r u n g e - w a r n e t: h e t t i n s y d e n k o n in g v o n s ta d a n a n g e g r iffe n , s y m o c h tin e re u n d g u t h a b in ir w o r b in . Z a r a z za ty m m a m y in f o r m a c ję : U n d d a s g e sc h a c h le y d ir n ic h t, s y w o ld in ir w o l i r b e y tin u n d r i t t i r l i c h i n m i t y n s t r y tin , w y s ła li
d o k r ó la h e ro ld ó w z 2 m ie c z a m i d la p rz y ś p ie s z e n ia ro z p o c z ę c ia w a lk i, p o c z y m d o p ie ro : D es c zo c h d y h e y d i n s c h a ft v o n i r s ti n i n d e r s t r i t (S R P , s. 316). T a k w ię c n ie K rz y ż a c y , a le P o la c y (P o la n ) b y li n ie p rz y g o to w a n i. J a k w y n ik a z o w eg o d a lsz e g o c ią g u c a ły ó w c y to w a n y p rz e z p ro f . K u c z y ń s k ieg o u s tę p n ie o d n o si s ię b y n a jm n ie j d o w ła ś c iw e j b itw y , a le ją w y d a tn ie w y p rz e d z a . O w o w y s ła n ie L i tw in ó w m ia ło b y m ie js c e w ó w c z a s, g d y K rz y ż a c y z a s ta n a w i a li się, czy n ie u d e rz y ć n a n ie p rz y g o to w a n y c h P o la k ó w , a w ię c ty lk o w p o c z ą tk a c h o w y c h „ p o n a d 3 g o d z in ” , w c ią g u k tó r y c h K rz y ż a c y o c z e k iw a li n a b itw ę . L a s k o w s k i p rz y p u s z c z a , że in f o r m a c ja o o w y m p ie rw s z y m r u c h u L i tw in ó w m o g ła m ó w ić o h a r c o w n ik a c h (op. c it., s. 119). D ru g a in f o r m a c ja
0 L i tw in a c h z a w ie r a „ ty lk o s tw ie r d z e n ie , że ze s tr o n y p o ls k ie j d o b itw y w e sz li p ie r w s i L i t w i n i ” (B ełch, op. cit., s. 13).
P r o f. K u c z y ń s k i s u g e r u je , że s p r a w a : k to p ie r w s z y u d e rz y ł n a s k r z y d le lile w s k o - r u s k im , n ie b y ła d la ó w c z e s n y c h lu d z i i s to tn a „ p o n ie w a ż z m a g a n ia z n im i [tj „ p o g a n a m i” ] do c z a s ó w w y s t ą p ie n ia W ło d k o w ic a u w a ż a n o z aw sz e za w o jn ę s p r a w ie d liw ą , n ie z a le ż n ie o d te g o , k to p ie rw s z y u d e r z y ł” (T e z y , s. 335). N ie w y d a je s ię p ra w d o p o d o b n e , a b y K rz y ż a c y m a ją c d o te g o p o d s ta w ę n ie w y z y s k a li d o d a tk o w y c h a r g u m e n tó w d la u c z y n ie n ia s w e j w a lk i „ s p r a w ie d liw e j” je sz c z e s p r a w ie d liw s z ą tz n . b y w ie d z ą c , ż e p ie r w s i u d e rz y li L i tw in i n ie w y k o rz y s t a li te g o n a S o b o rze , d o w ó d te n p o d w a ż a łb y s t w i e r d z e n ie P o la k ó w : je ż e li n ie o n i s a m i to ic h s tr o n a , ic h s o ju sz n ic y ro z p o c z y n a li w a lk ę . IV . O P IE R W S Z E J F A Z IE W A L K N A S K R Z Y D L E L I T E W S K O -R U S K IM W e d łu g p ro f. K u c z y ń s k ie g o część s z y k u k rz y ż a c k ie g o o s ło n ię ta b y ła d o ła m i „ m a s k o w a n y m i fa s z y n ą i p rz y s y p a n y m i z ie m ią ” (W o jn a , s. 373) 8. O c zy w iśc ie, je ż e li K rz y ż a c y n a p la c u b o ju z n a le ź li s ię p ó ź n ie j od w o js k J a g ie łły , to n ie m o g lib y ty c h d o łó w p rz y g o to w a ć (B ełch, op. c it., ss. 16— 17). J u ż j e d n a k 1 j e d y n a i n f o r m a c ja o o w y c h d o ła c h w z b u d z a p o w a ż n e w ą tp liw o ś c i, co do s w e j w ia ry g o d n o ś c i. P o c h o d z i o n a z s z e s n a s to w ie c z n e j k o m p ila c ji, tz w . L a to -
p is u B y c h o w c a . P r o f. K u c z y ń s k i p rz e p r o w a d z ił s z c z e g ó ło w ą a n a liz ę f r a g m e n tu
te j k r o n ik i d o ty c z ą c e g o k a m p a n ii g r u n w a ld z k ie j (cyt. w y ż e j In fo r m a c je ) . Z u s ta l e ń a u t o r a w y n ik a , że in f o r m a c je d o ty c z ą c e s a m e j b itw y s ą z le p k ie m w ia d o m o śc i z a c z e rp n ię ty c h z k ilk u ź ró d e ł, w p r z e w a ż a ją c e j m ie rz e m o c n o p o p r z e k rę c a n y c h (s. 73). In f o r m a c j e w p e łn i p r a w d z iw e o g ra n ic z a ją s ię do te g o , że d o szło w o k o lic y D ą b ró w n a d o w a lk i z w y c ię s k ie j d la s tr o n y J a g ie łły , w k tó r e j w ie lu L i tw in ó w i K rz y ż a k ó w p a d ło ( p u n k ty 18— 19), ju ż b o w ie m
8 Z P o k ło s ia m o ż n a b y s ię d o w ie d z ie ć , że k w e s tio n u j ę „ w y s tę p o w a n ie w ilc z y c h d o łó w n a t e r e n i e w a l k ” w E u r o p ie w X IV i X V w . (s. 415). M o je w ą p liw o ś c i o d n o s iły s ię ty m c z a s e m do b itw y p o d G r u n w a ld e m (K ilk a u w a g ,
s. 13). Z f a k tu , ż e m ia łb y m w ą tp liw o ś c i co do z a s to s o w a n ia u m o c n ie ń p o lo -
w y c h w b itw ie p o d L w o w e m (1675) n ie w y n ik a b y n a jm n ie j, że o d rz u c a łb y m ic h s to s o w a n ie p o d P o d h a jc a m i (1667), p o d Ż ó r a w n e m (1676), c zy w d z ie s ią t k a c h in n y c h b ite w X V II w .; zob. te ż S. B e ł c h , op . c it., s. 17; S. H e r b s t , op . c it., s. 162.
w ia d o m o ść (p u n k t 13), że w w o js k u W ito ld a „ s ta r s z y m h e tm a n e m ” b y l Iw a n Ż e d e w id , m o że b y ć co n a jw y ż e j p ra w d o p o d o b n a , bo z f a k t u is tn ie n ia o w eg o k s ię c ia ( In fo r m a c je , s. 75) n ie w y n ik a je sz c z e, b y b y ł z a s tę p c ą W ito ld a , czego z re s z tą i s a m a u to r n ie p rz y p u s z c z a , s k o ro sąd z i, że b y ł n im z a p e w n e S e m e n L in g w e n (W o jn a , s. 226). P o z a ty m z L a to p is u m o ż n a s ię d o w ie d zieć , że P o la c y (pod d o w ó d z tw e m S p y tk a z M e ls z ty n a , m a ją c e g o w ó w c z a s w r z e c z y w is to ś c i 11 la t) po d G r u n w a ld e m s ta l i i p r z y p a tr y w a li się, j a k d z ie ln i L i tw in i r o z b ija ją K rz y ż a k ó w (I n fo r m a c je , ss. 69— 70). In f o rm a c j ę o d o ła c h w e d łu g p ro f . K u c z y ń s k ie g o k r o n ik a r z z a c z e rp n ą ł z t r a d y c j i G a sz to ld ó w (s. 73), a le P r o f e s o r n ie w y ja ś n ił, d la c ze g o t a k sąd z i. J e ś lib y p o d s ta w ą do te g o m ia ł b y ć f a k t, że w u s tę p i e 16 w s p o m in a się o o w y c h d o ła c h , a w u s tę p ie 17 i o G a sz to ld z ie , to p o d o b n a a r g u m e n ta c ja je sz c z e le p ie j b y p r z e m a w i a ła z a p o c h o d z e n ie m te g o u s tę p u z t r a d y c ji „ h u s y c k ie j” (zob. In fo r m a c je , ss. 74— 75), bo w s a m y m u s tę p ie 16 w s p o m in a s ię o w p a d n ię c iu w o w e d o ły C ze c h a S o k o ła , o k tó r y m w ia d o m o ść m ia ł a u to r L a to p is u z a c z e rp n ą ć , w e d łu g p ro f. K u c z y ń s k ie g o , w ła ś n ie z tr a d y c ji „ h u s y c k ie j” , a tę , i s a m p ro f . K u c z y ń s k i u w a ż a , o ile ro z u m ie m , za m a ło w ia ry g o d n ą . (N b. w y d a je się, że w ia ry g o d n o ś ć i tr a d y c je G a sz to ld ó w w y m a g a ły b y siln ie jsz e g o u z a s a d n ie n ia ).
P r o f. K u c z y ń s k i s ą d z i, że l e k k a ja z d a l i t e w s k o - r u s k o - t a t a r s k a s ta n o w iła p ie rw s z ą lin ię c ałeg o szy k u , i że n ie m o ż n a p rz y p u s z c z a ć , b y W ito ld s a m o w o ln ie b ez ro z k a z u k r ó la w y ru s z y ł ze s w y m i o d d z ia ła m i d o w a lk i (T a k t y k a , ss. 36— 37, 43). H ip o te z a a u t o r a o s k ła d z ie p ie rw s z e j lin ii n ie je s t o p a r ta n a ż a d n y c h d a n y c h ź ró d ło w y c h .
Z f a k tu , że k r o n ik a k rz y ż a c k a n ie w s p o m in a w j a k ie j c zę ści s z y k u m ia ło m ie js c e u d e rz e n ie L itw in ó w (K u c z y ń sk i, T a k t y k a , s. 43), n ie m o ż n a w y c ią g a ć w n io s k u , że to w j a k im ś s to p n iu p o p ie r a h ip o te z ę p r o f . K u c z y ń s k ie g o . R z e c z y w iśc ie u D łu g o s z a n ie m a w z m ia n k i, że w o js k o lite w s k ie n a ro z k a z W ito ld a ru s z y ło ty lk o n a p r a w y m s k r z y d le c a łe g o sz y k u , a le p o p rz e d n io w y r a ź n ie s tw ie r d z o n o : e t c u m P o lo n ic u s e x e r c i tu s in la e v u m c o r n u f l e x i s s e t
L it h u a n ic u s d e x t r u m t e n u it (s. 37). W y ra ź n e s tw ie r d z e n ie , ż e o d d z ia ły
lite w s k ie r u s z y ły do w a lk i n a p r a w y m s k rz y d le z n a jd z ie m y w C ro n ica
c o n flic tu s : In m a n u d e x t r a d u x V i to ld u s c u m g e n te s u a b e llu m e s t i n g r e s su s (s. 24).
Z f a k tu , iż w e d łu g L a to p i s u B y c h o w c a w o w y c h d o ła c h m ie lib y g in ą ć z a r ó w n o w y ż si d o w ó d c y lite w s c y j a k i p o lscy , n ie m o ż n a w y c ią g a ć w n io s k u , że w s k a z u je to , ja k o b y L i tw in i n a c i e r a li n a c a ły m f r o n c ie s z y k u p o ls k o - lite w sk ieg o , a le z a k ł a d a ją c — j a k to ro b i p ro f . K u c z y ń s k i — że n a s t r a t y w d o ła c h n a ra ż o n y b y ł ty lk o p ie rw s z y r z u t, m o ż n a w y c ią g n ą ć w r ę c z p r z e c iw n y w n io s e k : L itw in i s ta n o w ili p ie rw s z y r z u t je d y n ie n a c zęści fr o n tu .
O czy w iśc ie n ie j e s t w y k lu c z o n e , że w ś ró d w o js k p o ls k ic h m o g ły się
z n a le ź ć i o d d z ia ły lite w s k ie , t a k j a k P o la c y z n a le ź li się n a s k rz y d le lite w s k im , a le n a w e t u d o w o d n ie n ie te g o n ie p r z e s ą d z a je sz c z e o ic h r o li i ic h m ie js c u w szy k u .
F a k t, że w o js k o lite w s k ie p o d le g a ło J a g ie lle , w b r e w o p in ii p ro f , K u c z y ń sk ie g o ( T a k ty k a , ss. 36— 37), n ic n ie ś w ia d c z y o s to p n iu te j p o d le g ło śc i. T a k , j a k n ie m o ż n a fu n k c ji W ito ld a ja k o w ie lk ie g o k s ię c ia u w a ż a ć za fu n k c ję o d p o w ia d a ją c ą , np . fu n k c ji s ta r o s ty , t a k te ż n ie m o ż n a je g o fu n k c ji ja k o d o w ó d c y w o js k lite w s k o - r u s k ic h u w a ż a ć za o d p o w ie d n ik f u n k c ji g e n e r a ł a - d o - w ó d c y k o rp u s u .
J e ś lib y p rz y ją ć , że in f o r m a c ja o o w y c h d o ła c h j e s t p ra w d z iw a , to n a le ż a ło b y j ą p rz y ją ć z c a ły m d o b r o d z ie js tw e m in w e n ta r z a , a w ię c i z in fo r^ m a c ja m i o ty m , że n a o w y c h d o ła c h p o n ie śli L i tw in i i P o la c y d u ż e s tr a ty ,
ze w p a d li do o w y c h d o łó w : n e to ík o o d n i h e tm a n i, a te y m n o h im lu d e m
o t ty c h ja m s z k o d a w e l ik a ja sia s ta ła i t r z e b a b y ło w o js k o n a n o w o s z y k o
w a ć . J a k w ię c w id a ć , o tr z y m u je m y o b ra z w rę c z p rz e c iw n y s z a rż y k ilk u c h o rą g w i le k k ie j ja z d y , k t ó r a z a s k o c z y ła K rz y ż a k ó w , d o p ro w a d z iła do r o z p o z n a n ia d o łó w i d o w y rż n ię c ia p ie c h o ty w r a z z o b s łu g ą d ział.
R e a s u m u ją c : 1) in f o r m a c ja o d o ła c h j e s t co n a jm n ie j n ie p e w n a ; 2) n ie m a p o d s ta w do tw ie rd z e n ia , że L i tw in i s ta n o w il i p ie r w s z ą l in ię c a łe g o s z y k u lite w s k o - p o ls k ie g o ; 3) s z a rż a le k k ie j ja z d y s ta n o w i h ip o te z ę m a ją c ą r o z w ią zać tr u d n o ś ć , j a k m o ż n a b y ło b ez w ię k s z y c h s t r a t p r z e jś ć p rz e z lin ię o w y c h d o łó w , ty m c z a s e m w ź ró d ła c h n ie ty lk o n ie m a ż a d n e g o p o tw ie r d z e n ia o z w y c ię sk ie j s z a rż y le k k ie j ja z d y , a le o d w ro tn ie , p r z y ję c ie in f o r m a c ji o d o ła c h m u s i p ro w a d z ić do o d rz u c e n ia h ip o te z y o z w y c ię s k ie j s z a rż y le k k ie j ja z d y ; 4) n ie m a ró w n ie ż p o d s ta w do tw ie r d z e n ia , że s z a r ż a le k k ie j ja z d y m o g ła s ta n o w ić z a s k o c z e n ie d la K rz y ż a k ó w ; 5) s z a r ż a k i lk u c h o rą g w i le k k ie j ja z d y h a rc o w n ik a m i p o s ia d a ła z b y t s ła b ą siłę u d e rz e n io w ą , b y ro z b ić p ie c h o tę
(U w a g i, s. 16).
V. O O D W R O C IE L IT W IN O W
1. E w e n tu a ln y p la n o w a n y o d w r ó t w o js k lite w s k ic h n a b a g n a N ie w y d a je m i s ię s łu s z n a h ip o te z a p ro f . K u c z y ń s k ie g o , że L i tw in i z o sta li c elo w o t a k u m ie sz c z e n i, a b y ic h o d w ró t k ie r o w a ł s ię n a b a g n a (T a k t y k a , ss. 40— 41; W o jn a , ss. 373— 374). Z in f o r m a c ji, że L i tw in i c h ę tn ie o d g ra d z a li się od p rz e c i w n i k a w o d ą i b a g n a m i (W o jn a , s. 374 p r z y p is 190) n ie w y n ik a b y n a jm n ie j, a b y m ie li z w y c z a j, p o z o s ta w ia ją c n ie o c h ro n io n y fr o n t, z a m y k a ć so b ie b a g n a m i d ro g ę o d w ro tu .
D o ść tr u d n o s o b ie w y o b ra z ić , b y d o w ó d c y lite w s c y m o g li s ię lic z y ć z m o ż liw o ś c ią o d w ro tu ja z d y c zę ścio w o p o s ia d a ją c e j u z b r o je n ie o c h ro n n e p o p rz e z b a g n a w o b c y m k r a ju . S k ą d w z ię lib y c za s n a b liż s z e z a p o z n a w a n ie s ię z b a g n a m i, czy, g d z ie i k o m u (p ie c h u ro w i, le k k o z b r o jn e m u i ś r e d n io z b r o j- n e m u je ź d źc o w i) d a się p rz e z n ie p rz e jś ć ? W o g ó le ż a d n a ja z d a — g łó w n a p rz e c ie ż s iła b o jo w a a r m ii lite w s k ie j — n ie s ta n o w ił a b y n a jm n ie j ro d z a ju w o js k n a jle p ie j p rz y s to s o w a n e g o do d z ia ła ń n a b a g n a c h .
U z b ro je n ie c zęści w o js k k rz y ż a c k ic h m u s ia ło b y ć p o d o b n e do u z b ro je n ia w o js k lite w s k ic h . C h a r a k t e r y s ty c z n a t u b ę d z ie i n f o r m a c ja D łu g o s z a , że o d w ó d k rz y ż a c k i P o la c y w z ię li za L itw in ó w , „ a to z p rz y c z y n y le k k ic h i r z u tn y c h w łó c z n i, z w a n y c h s u lic e , k tó ry c h w w o js k u k r z y ż a c k im w ie lk a b y ła lic z b a ” (op. c it., s. 59). O w i ż o łn ie rz e u z b ro je n i, p o d o b n ie j a k L i tw in i, m o g li p rz e jś ć b a g n a w ś la d za ta m ty m i, t a k w ię c k o rz y ś ć b y ła b y n ie w ie lk a . Z d ru g ie j s tr o n y n a w e t c h o r ą g w ie s to s u n k o w o le k k ie j ja z d y l ite w s k o - r u s k ie j (łą c z o n e j p rz e c ie ż w o d d z ia ły n a z a s a d z ie te r y t o r i a l n e j , a n ie p o d o b ie ń s t w a u z b ro je n ia ), a p ra w d o p o d o b n ie n a w e t część ja z d y t a t a r s k i e j p o s ia d a ła p a n c e rz e i k o lc z u g i. O w i c ię ż k o z b ro jn i s ta n o w ili p o d s ta w o w ą siłę u d e r z e n io w ą c h o rą g w i i tr u d n o s o b ie w y o b ra z ić , ż e b y d o w ó d z tw o d e c y d o w a ło się n a to , b y w r a z ie k lę s k i m ie li o n i z a m k n ię tą d ro g ę o d w ro tu i b ą d ź p o to p ili s ię w b a g n ie , b ą d ź z g in ę li n a ic h b rz e g u od m ie c zy k rz y ż a c k ic h , z w ła s z c z a iż n ie b y ło ż a d n e j p e w n o śc i, c zy je ź d ź c y le k k o z b r o jn i p rz e d o s ta n ą s ię p rz e z b a g n a .
O d w ró t L i tw in ó w n ie m u s ia ł s ię k o n ie c z n ie k ie ro w a ć n a b a g n a . L i tw in i p o s ia d a li o k o ło 10.000 j a z d y 9, lic z m y 3 r z u t y ( L a s k o w s k i, op . c it., s. 121). 9 S. H e r b s t , U w a g i o b itw ie g r u n w a ld z k ie j, K o m u n ik a ty M a z u rs k o - W a rm iń s k ie , 1958, s. 194. (U w a g i).
S z y k k o lu m n o w y o z n ac z a w ię c e j s z e re g ó w , p rz y jm ijm y o s i e m lń. P r z y s z y k u k o lu m n o w y m sz e re g i p o w in n y b y ć śc ie ś n io n e , a w ię c w y p a d a ło b y 1 m n a je ź d ź c a w sz e re g u . J e ż e ji p ie rw s z y r z u t b ę d z ie m ia ł o d s tę p y ró w n e 1/3 f r o n tu c h o rą g w i, a n a s tę p n e lin ie ró w n e f r o n to m c h o rą g w i, o tr z y m a m y s iłę p i e r w sz e g o r z u t u n a o k o ło 4.300 ja z d y , a k a ż d e g o z n a s tę p n y c h n a 2.800, d a je to f r o n t ró w n y : (4300 : 8+ (4300 · 1) : (8 · 3) —540+180) ok o ło 700 m . L u k a m ię d z y p ó łn o c n y m s k r a je m l a s k u n , a b a g n a m i w y n o s iła b y ok o ło 550 m . O d w ró t p rz e z la s b y łb y ła tw ie js z y n iż p rz e z b a g n a . M o żn a w ię c p rz y p u s z c z a ć , że p o z o s ta ła część w o js k lite w s k ic h s ta n ę ła n a p o łu d n ie o d p ó łn o c n e g o s k r a j u la s k u . P r z e s tr z e ń m ię d z y lu k ą a m ie js c e m , g d z ie s tr u m ie ń z b liż a s ię b a rd z o do b rz e g u la s u w y n o si o k o ło p ó ł k m . P o m ie ś c ić s ię t u m o ż e p a r ę ty s ię c y ja z d y n a w e t w m n ie j g łę b o k im (ze w z g lę d u n a la s n a ty ła c h o g ra n ic z a ją c y m o ż li w o śc i m a n e w r o w a n ia ) sz y k u , n p . zło ż o n y m ty lk o z je d n e g o r z u tu . W ty c h w a r u n k a c h n ie m a p o trz e b y p rz y jm o w a ć , że w o js k a lite w s k ie s ta w a ły ta k , b y za p le c a m i m ia ły p ó łn o c n e trz ę s a w is k o .
P o z o s ta je trz ę s a w is k o p o łu d n io w e . W y d a je się, że za p ro f . K u c z y ń s k im (op. cit., szk ic [5]) m o ż n a p rz y ją ć , iż w o js k a lite w s k ie s ta ł y f r o n te m n a p ó ł n o c n y zac h ó d 12. W ty c h w a r u n k a c h n a t u r a l n y m k ie r u n k ie m o d w r o tu b y łb y k ie r u n e k p o łu d n io w o -w s c h o d n i p ro w a d z ą c y j e d n a k n ie n a tr z ę s a w is k o p o łu d n io w e , a le ró w n o le g le do je g o b rz e g ó w .
O czy w iście, g d y b y K rz y ż a c y p rz e ła m a li s z y k lite w s k i g d z ie ś n a p o łu d n io w y m s k r a j u lu k i, o d c in a ją c g łó w n y m s iło m lite w s k im o d w ró t n a p o łu d n io w y w sc h ó d , z e p c h n ę lib y je w ó w c z a s n a p o łu d n io w e trz ę s a w is k o . P r a w d o p o d o
b ie ń s tw o te g o ro z w ią z a n ia n ie b y ło je d n a k z b y t d u ż e w c z a s a c h , d la k tó ry c h ty p o w a j e s t b itw a ró w n o le g ła .
2. D ru g a f a z a w a lk lite w s k o -k rz y ż a c k ic h
Z g o d n ie z k o n c e p c ją p ro f . K u c z y ń s k ie g o , p o w s t a łą p rz e d z a p o z n a n ie m się z lis te m k rz y ż a c k im , w y d a n y m p rz e z E k d a h la , część s ił lite w s k ic h p o p o ra ż c e
u c ie k ła z p la c u b o ju , a część p o z o s ta ła ja k o o d w o d y (W o jn a , w y d . I,
ss. 294— 295) lu b też w y c o fa ła się w s tr o n ę p o s iłk ó w p o ls k ic h (W o jn a , w y d . II, s. 353). W ed łu g m o je j d a w n e j k o n c e p c ji d o szło d o p o z o rn e j u c ie c z k i c ałej a r m ii l i te w s k o - r u s k ie j {U w agi, ss. 18— 22).
L i s t o d k ry ty p rz e z E k d a h la o s trz e g a , że w ro g o w ie m o g ą rz u c ić je d n ą lu b d w ie w ła s n e c h o rą g w ie do u c ie cz k i, a b y d o p ro w a d z ić do ro z p ro s z e n ia w o js k Z a k o n u d z ię k i rz u c e n iu się ic h c zęści w p o g o ń za u c ie k a ją c y m i, j a k to n a s tą p iło w w ie lk ie j b itw ie , tj. w e d łu g ó w c ze sn ej te rm in o lo g ii w b itw ie p o d G ru n w a ld e m . Ś c ig a ją c y c h tru d n o p o te m z e b r a ć n a n o w o i d z ię k i te m u m o ż n a p rz e g ra ć b itw ę . A u to r lis tu r a d z i w ięc, a b y n ie p r ę d z e j w y s y ła ć w ła s n e o d d z ia ły , aż b ę d z ie się m o ż n a z o rie n to w a ć , co d o z a c h o w a n ia s ił p rz e c iw n ik a w o b e c ty c h w ła s n y c h u c ie k a ją c y c h s ił (E k d a h l, op. c it., ss. 16— 18).
10 P r o f. K u c z y ń s k i p r z y jm u je 4 s z e re g i (W o jn a , s. 389): w ty m w y p a d k u j e d n a k n ie b y ła b y to k o lu m n a , a le lin ia (O. L a s к o w s к i, op. cit., s. 42).
11 P ro f. S. H o r s t (Z n ó w o G r u n w a ld z ie , s. 415) w y k a z a ł, że n ie m a p o d s ta w d o p r z y jm o w a n ia d la X V w ie k u t a k z n a c z n e g o ro z s z e rz e n ia s ta n u z a le s ie n ia z k o ń c a X V III j a k to p o d a je p ro f . K u c z y ń s k i.
O d m ie n n ie n iż w m o ic h U w a g a ch , s. 28 sz k ic 1. P is a n e b y ły o n e b ez z n a jo m o śc i w y n ik ó w b a d a ń Z e s p o łu K a t e d r G e o g ra fii U M K (zob. S. К u -
c z у ń s к i, W o jn a , ss. 543— 545) i f o to k o p ii o ry g in a łu m a p y S c h r ö tt e r a
1 : 50.000 r e p r o d u k o w a n e j w m o im a r ty k u le , r o z p o r z ą d z a łe m w ó w c z a s ty lk o fo to k o p ią r e d u k c ji te j m a p y 1 :150.000.
