A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA H1STOR1CA 43, 1991
R y sza rd Rosin
POCZĄTKI W ŁADZ M IASTA ŁODZI W 1945 R.
Na tem at pow staw ania w ładz adm inistracyjnych m iasta Łodzi w 1945 r. ukazało się już sporo w artościow ych i ciek aw ych opracow ań n aukow ych, opublikow ano także kilka w yb orów źródeł1. P rzew ażająca część tych pozycji jest jednak rozproszona po czasopism ach i pracach zbiorow ych, nieraz dzisiaj już trudno dostępnych. P ow od u je to m. in., iż autorzy — zw łaszcza prac popularnonaukow ych — zajm ujący się w latach 70.— 80. tym problem em często sięgają do d aw nych opracow ań, te natom iast zaw ierają nieraz pom yłki i niedokładności p łyn ące przede w szystk im ze zbyt skrom nej w ów czas bazy źródłow ej. Celem n in iejszego artyku łu jest przeto om ów ienie n ajistotn iejszych publikacji dotyczących prezento w an ych tu zagadnień, uporządkow ania zaw artego w nich m ateriału, zw łaszcza pod w zględem chronologicznym , i k rytyczn e zin terpretow a n ie go.
P rzegląd podstaw ow ej literatury przedm iotu n ależy rozpocząć od artyku łów M. K ołodziejczaka o początkach w ład zy ludow ej w Łodzi oraz w woj. łódzkim i N. K ołom ejczyka o rozw oju P P R na tym obszarze w latach 1945— 1948 op ub likow an ych w 1965 r. i artyku łu z 1966 r. T. Szym czaka o kształtow an iu się w ład zy ludow ej w Ł odzi2. W latach 1973— 1974 ukazało się d w u częściow e opracow anie Z. Pietrzaka p ośw ię cone rozw ojow i organizacyjnem u PPR w okresie od 19 stycznia do 31 lipca 1945 r.3 Autor ten sw oje w y w o d y oparł na znacznie szerszej
1 P o d staw ą p re z e n to w a n e g o a rty k u łu je s t re fe ra t pt. P oczątk i w ła d z miasta Łodzi w 1945 ro ku w y g ło szo n y 16 I 1989 r. na sesji n a u k o w e j p o św ię c o n e j 44 ro czn icy w yzw oleniu te g o m iasta, z o rg a n iz o w a n e j przez Łódzkie T o w arzy stw o N au k o w e.
2 M. K o ł o d z i e j c z a k , Z p r o b l e m ó w ks z ta łt o w a n ia się w ł a d z y l u d o w e j na ziem iach w o j e w ó d z t w a łó d z k ie g o , „R ocznik Ł ódzki" [dalej: RŁ], 1965, t. X(XIII), ь. 25 48; N. К o ł o m e j с z у к, R o zw ó j Praskiej Partii R o b o tn ic ze j w w o j e w ó d z t w i e ł ó d z k im i w m ieście Łodzi w latach 1945 1948, tam że, s. 49— 71 i T. S z y m c z a k , K sz t a łt o w a n i e się w ł a d z y lu d o w e j na te r e n ie Łodzi, tam że, 1966, t. X I(X IV ), s. 45—65.
bazie źródłow ej niż jego poprzednicy. P ozw oliło to sform ułow ać mu w iele istotn ych ustaleń, które jednak w n ajn ow szych opracow aniach nie w pełni są uw zględnione. G rupę w ym ien ion ych tu prac zam yka rozprawa S. Banasiaka pt. Droga do zjednoczenia, zajm ująca się życiem p olity cz n ym Łodzi w latach 1945— 1948, um ieszczona w pracy zbiorow ej, która po dłuższym od leżen iu się w w yd a w n ictw ie ujrzała św iatło dzienne w 1985 r.4
Początkom w ład zy ludow ej w Łodzi i w w oj. łódzkim pośw ięcono ponadto dwa w yb ory źródeł5. P ierw szy z nich został p rzygotow any do druku przez M. B andurkę, liczy 33 pozycje i został op ub likow an y w 1062 r. Drugi w ybór jest o w iele ob szerniejszy, zaw iera 154 pozycje, w tym w szy stk ie u w zględ n ion e poprzednio tylk o w nieco innej kolejności. Ukazał się w 1985 r. w form ie książkow ej, liczy 326 stron i 104 fotografie, a do druku przygotow ali go G. A dam czew ska, M. Bandurka, E. Chobot i M. O jrzyńska. N ależy w ym ien ić ponadto jeszcze jeden w ybór znajdu jący się w pracy z 1974 r., przygotow anej przez M. Bandurkę i R. Rosina. Zawiera ona dwa ogłoszenia — jedno o siedzibie kom endanta w ojennego, drugie o rozm inow aniu m iasta. Źródeł tych n ie ma w w yborze z 1962 r., a w w yb orze z 1985 r. zam ieszczono ich fotografie, lecz n ie podano tekstów®. N ie można tego traktow ać jako przeoczenia, gd yż w tym w y
d aw n ictw ie w y stęp u je w ięcej takich przykładów .
W P olsce L udow ej głów n ym i organam i w ład zy teren ow ej są rady n arodow e7. Ich p odstaw y praw ne i zakres działalności u lega ły k ilk a k rotn ie zm ianom . W ok resie okupacji sp raw y te regu low ał S tatu t T y m czasow y Rad N arodow ych u ch w alony na p ierw szym posiedzeniu K rajo w ej Rady N arodow ej, a po rozpoczęciu w yzw alania ziem polskich Ustaw a z dnia 11 w rześn ia 1944 roku o organizacji i zakresie działania rad na r o d o w ych . Jej 1 artyku ł w ostateczn ej redakcji m ów ił, że rady narodow e w p ie r w s z y c h ty g o d n i a c h po w y z w o l e n i u (10 I — 10 II 1045 r.), RL 1973, t. XVII(XX), s. 219— 232; t e n ż e , R o z w ó j o r g a n i z a c y jn y PPR w Łodzi na tle s t o s u n k ó w spolecz- n o - e k o n o m i c z n y c h miasta (19 11 — 31 V II 1045), tam że 1974, t. X lX fXX lI), s. 5—31.
4 S. B a n a s i a k, Droga do z jed n o czen ia , |w:] W d y m a c h c za r n y c h budzi się Ł ó d i. Z d z i e j ó w ł ó d z k ie g o ruchu robotnic zego. 1882— 1948, Łódź 1985, s. 411—508.
6 W y b ó r źr ó d eł d o t y c z ą c y c h organizacji w ł a d z y lu d o w e j w Łodzi i na te renie w o j e w ó d z t w a łó d z kieg o , opr. M. B a n d u r k a , RŁ 1962, t. V1(IX), s. 193—270; K s z ta łto w a n ie w ł a d z y lu d o w e j w Łodzi 1 w o j e w ó d z t w i e łó d z k im w 1945 ro ku . W y b - n źródeł, opr. G. A d a m c z e w s k a , M. B a n d u r k a , E. C h o b o t , M, O j r z y ń s k a , W arszaw a— Łódź 1985, s. 326 + fot. 104; fot. nr 101— 104 m ylnie opatrzone numerami 77—80, które w ystęp u ją już w cześniej w e w łaściw ym m iejscu.
° R . R o s i n , M. B a n d u r k a , Łódź. 1423 — 1823 — 1973. Zarys d z i e j ó w i w y bór d o k u m e n t ó w , Łódź 1974, s. 172; K s z t a łto w a n ie władzy..., fot. 5, 6.
7 E. Z w i e r z c h o w s k i , P o li ty c z n y proces k s z ta łto w a n ia się u stroju Polski Lu d o w e j. 1944—1952, K atowice 1981, s. 39— 43, 67—73, 128; S z y m c z a k , op. cit.,
działają jako organa planow ania działalności publicznej oraz kontroli nad rządow ym i i sam orządow ym i organam i w yk on aw czym i. Początkow o rady narodow e nie pochodziły z w yboru, lecz składały się z: p rzedstaw i cieli organizacji p olityczn ych , społecznych, gospodarczych i zaw odow ych; reprezentacji rad niższego szczebla, np. rad p ow iatow ych w radach w o jewódzkich; osób dokooptow anych na w niosek poszczególnych prezydiów . N ależy jeszcze dodać, iż dekretem PK W N z 21 VIII 1944 r. pow ołano jako organa w ładzy teren ow ej adm inistracji rządow ej w ojew od ów i sta rostów , a dekretem z 23 listopada t.r. przyw rócono samorząd terytorialn y, którego organam i stan ow iącym i, tj. uchw ałodaw czym i, sta ły się rady narodow e, lecz w tym zakresie b y ły podporządkow ane organom adm ini
stracji państw ow ej.
U stan aw ian ie w ład zy ludow ej nie było łatw e, zw łaszcza tam, gdzie nie istn iały k onspiracyjne rady narodow e. Do organizow ania adm inistracji p aństw ow ej i gospodarczej oraz odbudow y życia p olityczn o-sp ołecznego i ośw iatow o-k u ltu raln ego p ow oływ an o przeto sp ecjaln e zesp oły zw ane grupam i op eracyjn ym i, w yznaczono także pełnom ocników Rządu T y m czasow ego8. K ierow n ictw o ogólne nad grupam i op eracyjn ym i spraw ow ał K om itet E konom iczny Rady M inistrów, pod w zględem p olityczn ym pod legały one W ydziałow i O rganizacyjnem u KC PPR. PPR i PP S oraz zw ią zane z nim i organizacje m łodzieżow e nieraz w y sy ła ły w łasne grupy, robiły to rów nież m inisterstw a w zakresie sw oich specjalności.
Łódź nie m iała konspiracyjnej rady narodow ej, a przedstaw iciele przeznaczonej dla niej grupy operacyjnej podjęli tu działalność dopiero trzeciego dnia po w yzw olen iu . O rganizow anie w ładz i rozpoczynanie odbudow y życia sp ołeczn o-p olityczn ego oraz gospodarczego odbyw ało się przeto początkow o sam orzutnie i n ie zaw sze obejm ow ało cały obszar m iasta. Od pierw szego dnia w oln ości łodzianie zabezpieczali zakłady pracy i ob iekty publiczne przed rabunkiem i dew astacją, tw o r zy li słu żb y porządkowe chroniące opuszczone m ienie, zajm ow ali lok ale na kom isa riaty m ilicji i siedziby w ładz d zieln icow ych , u suw ali ślady h itlerow sk iego
panow ania9.
Jednostki Arm ii C zerw onej zajęły Łódź 19 stycznia. Jeszcze tego dnia zebrało się w siedzibie przedw ojennego Zarządu M iasta, przy ul. P iotr k ow skiej 104, grono osób, przede w szystkim pracow ników tego zarządu, którzy naw iązując do w zorów z okresów początków I i II w o jn y św ia to w ej zam ierzali powołać K om itet O byw atelski. Podobne zebranie odbyło się następnego dnia oraz w południe 21 stycznia, ale w ted y w ziął w nim
» W . G ó r a , Polska Ludowa. 1944— 1984. Z a ry s d z i e jó w p o li ty c z n y c h , Lublin 1986, s. 88—89; Z w i e r z c h o w s k i , op. cit., s. 77.
“ K s z ta łto w a n ie władzy..., s. 80; K o ł o d z i e j c z a k , op. cit., s. 44—45; S z y m c z a k , op. cit., s. 51— 52.
udział już pełnom ocnik T ym czasow ego Rządu. P rob lem y zw iązane z pia stow an iem tego urzędu w Łodzi budziły daw niej p ew n e kontrow ersje10, lecz publikacje m erytoryczn e i źródłow e z 70. i 80. la t pozw alają je w yjaśn ić.
W sobotę 20 styczn ia p ojaw ił się w Łodzi I. L oga-S ow ińsk i, lecz nie na czele ok. 60-osobow ej grupy op era cy jn ej11, ale w gron ie oficerów W ojska P o lsk iego12. W edług inform acji ustnej, przekazanej w listopadzie 1989 r. autorow i artyku łu, znajdow ał się on pod koniec drugiej dekady styczn ia 1945 r. na P radze i tam otrzym ał p olecen ie udania się do Łodzi. W ydał m u je W. G om ułka, stojący wraz z S. M atuszew skim i H. M incem na czele ustanow ionego 16 t.m. przez Radę M inistrów przedstaw icielstw a Rządu T ym czasow ego, które m iało przygotow ać W arszawę do pełnienia roli stolicy i spraw ow ać pieczę nad grupam i op eracyjn ym i w y sy ła n y m i na ziem ie now o w y zw a la n e13. P on iew aż p rzyjech ał do naszego m iasta późnym w ieczorem , sw oją działalność rozpoczął n astępnego dnia. Spo w odow ało to, iż niektórzy au torzy14 jako datę jego przyjazdu podają 21 stycznia, ale n ie zu p ełnie bezpodstaw nie, jak to niżej zostanie w y jaśnione.
P ierw szą czynnością służbow ą I. L ogi-S ow iń sk iego b yło udanie się rano do drukarni przy ul. P iotrk ow sk iej 86, aby zlecić w yd ru k ow anie obw ieszczenia inform ującego o rozpoczęciu w Łodzi urzędow ania przez pełnom ocnika Rządu. T ekst tego aktu brzmiał: „T ym czasow y Rząd R zeczypospolitej P olskiej m ianow ał S w oje p rzedstaw icielstw o na teren y now o w yzw olone. Z ram ienia tego p rzedstaw icielstw a p rzyb yłem do m. Łodzi w dniu dzisiejszym i ob ejm uję urzędow anie jako Pełnom ocnik R ządow y na m iasto Łódź i teren y podm iejskie. Lokal pełnom ocnika Rządu m ieści się w gm achu W ojew ództw a przy ul. O grodow ej”, pod tym podpis „Ignacy L oga-S ow ińsk i. P u łk o w n ik ” i datacja „Łódź dn. 21 sty c z nia 1945”15.
P rzede w szystkim n ależy zw rócić uw agę na błąd sty listyczn o -log icz- ny. W w y sła n y m 24 stycznia spraw ozdaniu do KC PPR I. L oga-S ow ińsk i
10 K sz t a łt o w a n i e władzy..., s. 16; S z y m c z a k , op. cit., s. 49—50.
11 К o ł o m e j с z y k, op. cit., s. 51—52; t e n ż e , PPR. 1944— 1945. (Stu dia na d r o z w o j e m o r g a n i z a c y jn y m partii), W a rs z a w a 1963, s. 50, 54; В a n a s i a k, op. bil., s. 417; S. B a n a s i a к, T. C z a p l i ń s k i , Z d z i e jó w Łodzi, |w :] Łódź. R o z w ó j m ia sta w Polsce Lud o w ej, red. H. M o r t i m e r - S z y m c z a k , W a rsz a w a 1970, s. 53; R o s i n, В a n d u r k a, op. cit., s. 68.
12 Z. P i e t r z a k , R o z w ó j o r g a n i z a c y jn y Polskiej..., s. 223; por. K o t o m e j- с z у к, PPR..., s. 50.
13 Działalność W ł a d y s ł a w a G om ułki. F akty . W s p o m n i e n ia . O p in ie , opr. W . N a- m i o t к i e w i с z, W a rs z a w a 1982, s. 390.
14 К o 1 o d z i e j с z a k, op. cli., s. 42. 15 K sz t a łt o w a n i e władzy..., s. 14.
pisał wyraźnie: „Do Łodzi p rzyb yłem w sobotę w ieczorem ”1®, a ta p rzy padała na 20 t.m. N ie wiadom o, czy sam autor ob w ieszczen ia p om ylił się, czy zrobili to pracow nicy drukarni, w każdym razie tekst zaw iera błąd, który dezorientuje autorów. O dpow iednie m iejsce pow inno bow iem brzmieć: „[...] przybyłem i w dniu dzisiejszym ob ejm uję urzędow anie (...]” lub podobnie, gdyż pom iędzy tym i faktam i jest jeden dzień różnicy.
Jest to jednak drobna pom yłka, w ięk sze zam ieszanie w yw oła ło drugie ob w ieszczen ie o ogólnie podobnym charakterze, lecz od m ien nych szcze gółach. Oto jego treść: „Zgodnie z uchw ałą P rezydium Rady M inistrów z dnia 21.1.1945 r. naznaczam Ob. M ijała K azim ierza Pełnom ocnikiem Rządu T ym czasow ego R zeczypospolitej P olskiej na m iasto Łódź i W oje w ództw o Łódzkie. Pełnom ocnik spraw uje w im ieniu Rządu T ym czaso w ego całą w ładzę cyw iln ą, podlegając bezpośrednio P rezyd ium Rządu T ym czasow ego. P rezes Rady M inistrów (— ) O sóbka-M orawski. L ublin, 21 stycznia 1945 r.”17
Przytoczone obw ieszczenia stały się podstawą przypuszczeń, iż Łódź m iała początkow o jednocześnie dwóch pełnom ocników Rządu, ale o róż nym zakresie kom petencji terytorialn ych . N ie zwracano natom iast uw agi na różnice w zakresie ich upraw nień m erytorycznych i kto im p ow ierzył tę funkcję.
Przede w szystkim n ależy w yjaśn ić, że chociaż oba dokum enty maja jednakow ą datę dzienną, to łodzianie nie zaznajom ili się z ich treścią jednocześnie. P ełnom ocnictw o dla K. M ijała zostało co prawda też w y dane 21 stycznia, lecz w L ublinie i Łódzka Grupa O peracyjna dopiero po otrzym aniu go w yruszyła w podróż, a do Łodzi przybyła następnego dnia. 22 stycznia w ieczorem odbyła się w Grand H otelu narada now ego pełnom ocnika i P artyjn ej G rupy O peracyjnej, na której dokonano po działu funkcji. P ełnom ocnikiem Rządu został ostateczn ie K. M ijał, a I. L oga-S ow ińsk i zajął się działalnością partyjną i objął stanow isko I sekretarza K om itetu W ojew ódzkiego PPR. Na I sekretarza K om itetu Łódzkiego PPR — zw anego później na ogół K om itetem M iejskim , co zasadniczo w tym okresie było bardziej w łaściw e — w yznaczono W łady sław a N ieśm iałka. Obsada tych stanow isk została podana do w iadom ości
publicznej na naradzie zw ołanej następnego dnia.
Przedstaw ione pow yżej fakty opisał w 1973 r. Z. P ietrzak 18, p ow staje przeto pytanie, dlaczego poprzednio nie zw rócono n ależytej na n ie uw agi a i potem pom ijano je m ilczeniem . Można to m. in. tłu m aczyć tym , iż opisując przebieg w yd arzeń z 22 i 23 styczn ia w y m ien ia on w sw oim
le Tam że, s. 26.
17 Tam że, fot. 3 w g p la k a tu ; te k s t d ru k o w a n y , s. 13.
artyku le dwa razy pełnom ocnika Rządu nie identyfiku jąc go z I. L ogą- -S ow iń sk im , lecz zgodnie z ów czesn ym i zalecen iam i cenzury n ie podaje przy tym nazw iska K. M ijała. T ym czasem na podstaw ie k ilk u źródeł można przyjąć, iż już od południa 22 styczn ia przebyw ał on w Łodzi. W cytow an ym w yżej spraw ozdaniu I. L ogi-S ow iń sk iego znajduje się inform acja o m an ifestacji łodzian rozpoczętej tego dnia o godz. 14, na której jako p ierw szy przem aw iał „pełnom ocnik R ządu”. N ie m ożna po dejrzew ać autora, iż ten passus napisał o sobie bezosobowo, skoro cały tek st je st zredagow any k on sek w en tn ie w pierw szej osobie liczb y p oje dynczej. Spraw ozdanie to zostało opublikow ane po raz p ierw szy w cza sopiśm ie „Z pola w a lk i” i na tej w ersji oparli się w y d a w cy w yb orów źródeł z 1962 i 1985 r .19 M ożliw e, iż w ty m przypadku w ystęp u je rów nież op uszczenie nazw iska, n ależy przeto sięgnąć przy okazji do oryginału p rzech ow yw an ego w C entralnym A rchiw um КС PZPR.
P rzyb ycie K. M ijała do Łodzi w p ołudnie 22 styczn ia potw ierdza także fakt, iż grupa operacyjna M inisterstw a O św iaty, mająca zapew ne gorsze m ożliw ości transportow e, w yru szyła z L ublina 21 stycznia i już pom iędzy godz. 14 a 15 n astępnego dnia dotarła do celu 20. D ziałacze p ep eerow scy z pow. brzezińskiego 21 styczn ia p rzyb yli do Łodzi, a 22 t.m. n aw iązali po południu kontakt z pełnom ocnikiem Rządu na Łódź i woj. łódzkie21 — n ależy to odnieść do K. M ijała. Ponadto T ym czasow y Zarząd M iejski na posiedzeniu 21 stycznia, zakończonym przed godz. 14, w y zn aczył sw oich przedstaw icieli do rozm ów z p ełnom ocnikiem , a ci n a stępnego dnia na posiedzeniu rozpoczętym o godz. 10 ośw iad czyli, iż rozm aw iali z K. M ijałem 22. J est w ątp liw e, aby to u czyn ili w e w czesnych godzinach rannych, raczej po południu poprzedniego dnia.
Podsum ow ując przedstaw ione fak ty n ależy przyjąć, iż w Łodzi n ie było jednak „d w u w ład zy”. Stan ow isko pełnom ocnika Rządu piastow ał od rana 21 stycznia I. L oga-S ow ińsk i. Objął je jednak n ie na bezpośred n ie p olecen ie n ajw yższych w ład z ad m inistracyjn ych lub partyjnych
z L ublina, ale z m andatu — jak to sam podaje — specjalnego przedsta w icielstw a dla teren ów now o w yzw olon ych urzędującego na Pradze. K om p etencje I. L ogi-S ow iń sk iego nie zostały bliżej określone, toteż po czątkow o zajm ow ał się w szystkim . B rzm ienie obw ieszczenia K. Mijała w yk azu je natom iast, iż jest to form alny akt n om inacyjn y, a le przyzna
■* „Z p o la w alk i" 1961, n r 14/16, s. 207—208; K sz t a łt o w a n i e władzy..., s. 28; W y b ó r źródeł..., s. 206— 208.
80 K. P r z e s m y c k i , (Głos w d y s k u s ji) , [w:] O św ia ta łó dzka w 40-leciu PRL, Łódź 1985, s. 343.
" K o l o m e j c z y k , Rozwój..., s. 52; P i e t r z a k , R o z w ó j o r g a n i z a c y jn y Pol skiej..., s. 224, p rzyp. 26.
jący upraw nienia jed yn ie w ok reślon ych rozm iarach, m ianow icie w za k resie w ładzy cy w iln ej, tzn. adm inistracyjnej. Jego tek st, w yd ru k ow any w form ie plakatu, m ogli poznać łodzianie już 23 styczn ia, a dwa dni później został opublikow any w n um erze 2 g a zety „W olna Ł ódź”.
D w ie spraw y zw iązane z urzędow aniem pełnom ocnika Rządu w Łodzi w ym agają jeszcze w yjaśn ień . Zasięg terytorialn y upraw nień I. L ogi-S o- w iń skiego obejm ow ał Łódź i teren y podm iejskie — p ow staje p ytanie, jak n ależy to rozum ieć. Otóż trzeba przyjąć, iż ok reślen ie to dotyczy Łodzi w granicach z 1939 r. wraz z m iejscow ościam i w łączonym i do niej przez okupanta 1 1 1940 r. W ten sposób zgodnie z dekretem z 22 VIII 1944 r. zaznaczono, że nie uznaje się zm ian ad m in istracyjn o-terytorial nych w prow adzonych przez w ładze n iem ieckie, jednocześnie zapew niono p ełnom ocnikow i prow adzenie działalności na całym obszarze miasta przejm ow anym po nich. Zdawano sobie bow iem spraw ę, iż Łódź nie m oże pozostać w starych granicach i trzeba je poszerzyć, ale form alnie m iały tego dokonać już w ład ze polskie, co rzeczyw iście n iebaw em n a stąp iło23.
W yjaśnienia w ym aga rów nież zw rot „w ojew ództw o łód zk ie” zaw arty w nom inacji K. M ijała. N iektórzy autorzy mają bow iem w ątp liw ości co do zakresu terytorialn ego tej jednostki, gdyż pod koniec la t 30. jej granice u leg ły pow ażnym zm ianom , a w ok resie okupacji w ogóle ona nie istn iała24. A przecież sprawa jest zu p ełnie jasna. A k ty n orm atyw ne KRN, jak i praktyka ich realizacji, n egow ały jedyn ie zm iany w p row a dzone przez w ładze okupacyjne, a nie w cześn iejsze będące dziełem w ładz polskich. W naszym przypadku otrzym am y zatem obszar ostatecznie u kształtow any do 1 IV 1939 r., tzn. bez p ow iatów w łączonych do woj. poznańskiego, ale za to z pow iatam i przyłączonym i z w ojew ód ztw k ie leck iego i w arszaw skiego25.
K. Mijał zajm ow ał się przede w szystk im adm inistracją Łodzi, gdyż w ojew ódzka konspiracyjna rada, u konstytuow ana 30 VII 1944 r. w O jrze niu k. Radomska, utrzym ała po w y zw o len iu ciągłość sw ojej działalności, a p ierw sze jaw n e zebranie odbyła 25 II 1945 r.2e Stanow isko pełnom oc nika Rządu p iastow ał do 7 III 1945 r., k iedy to p ow stała M iejska Rada Narodowa. C złonkow ie łódzkich grup op eracyjn ych kończyli sw oje urzę dow anie już w cześn iej, np. grupa zajm ująca się p rzem ysłem została roz
wiązana 15 lutego t.r.27
“ Por. n iżej s. 140.
14 S z y m c z a k , op. cit., s. 49, p rzyp. 7,
îS M. B a n d u r k a , Z m ia n y a d m in is tr a c y j n e i ter yto ria ln e ziem w o j e w ó d z t w a ł ó d z k ie g o w X I X i XX w ie k u , Łódź 1974, s. 74—75, 9 8 - 99, 1 IG.
K sz t a łt o w a n i e władzy.,., s. 6— 11, 68—72,
*T Tam że, s. 77— 85s J. G o ł ę b i o w s k i , Hola PPR w przeję ciu , uruchomieniu i nacjonalizacji przemysłu w Łodzi, U.L 190i, i. V i(L \), s, 117.
Jedną z p odstaw ow ych czynności dokonanych 21 stycznia przez I. L ogę-S ow iń skiego było spow odow anie pow stania w ładz m iejskich. N aj w cześn iejsze źródło dotyczące tego problem u pochodzi z 22 styczn ia28. Jest to protokół odbytego w ów czas posiedzenia, który relacjon uje jednak nie tylk o jego przebieg, ale także w cześn iejszych w ydarzeń. M ówi m iano w icie o w spom nianym już zebraniu pracow ników daw nego Zarządu M iejskiego w dn. 19 stycznia celem pow ołania K om itetu O byw atelskiego. O statecznie zam ierzali to uczynić 21 styczn ia, ale w ted y pojaw ił się na ich posiedzeniu I. L oga-S ow ińsk i i jako pełnom ocnik Rządu upow ażnił zebranych do w yłon ienia ze sw ego grona T ym czasow ego Zarządu M iejs kiego oraz rozpoczęcia bezzw łocznie działalności. Zgodnie z tym od razu u konstytuow ano ten organ. Jego przew odniczącym został Jan W altratus, który z tego tytułu p rzew odniczył rów nież posiedzeniom Zarządu. S po
w odow ało to, że często jest w ym ien ian y w literaturze jed yn ie jako p eł niący ostatnią z tych funkcji. Ponadto 21 stycznia pow ierzono w y ty p o w anym osobom zorganizow anie 15 w yd ziałów i pięciu agend władz m iasta oraz zobowiązano je do złożenia następnego już dnia sprawozdań d otyczących stanu pow ierzonych im placów ek i m ożliw ości ich urucho m ienia. Po zakończeniu pierw szego posiedzenia, tzn. jeszcze 21 stycznia, przedstaw icielstw o Rady udało się do I. L ogi-Sow iń sk iego, aby złożyć mu spraw ozdanie, a on z kolei poinform ow ał je, iż w n ajbliższym czasie zostanie m ianow any T ym czasow y P rezyd en t Miasta.
Początek tytu łu źródła, które jest podstawą przedstaw ionych w yd a rzeń, brzmi: Protokół z posiedzenia odbytego... 22 I 1945 r.”29, a nie jak podano w obu w yborach źródeł Protokół z p ie rw s ze g o posiedzenia... Protokół sporządzony 23 t.m . ma już liczbę dwa i później ten ciąg n u m eracji przechodzi na posiedzenia. T ym czasem było ich o dwa w ięcej. P rzyjęta k olejność n ie uw zględnia bow iem posiedzenia z 21 stycznia, a z 30 i 31 t.m. oznacza num eram i 6 i 6a.
Zgodnie z zapowiedzią I. L ogi-S ow iń sk iego parę dni później m ia now ano prezydenta. A kt dotyczący tego w ydarzenia jest jednak w o b y dw u w yborach źródeł m yln ie d atow any na 22 sty czn ia30. A oto jego brzm ienie w g tekstu opublikow anego w n u m erze 2 „W olnej Ł odzi” z 25 I 1945 r.: „O bw ieszczenie. Dnia 22 1 1945 r. ukon stytu ow ał się T ym czasow y Zarząd M iejski m iasta Łodzi. M ianuję przew odniczącym T ym czasow ego Zarządu M iejskiego Ob. W itaszew skiego K azim ierza. P ełn o
m ocnik R.P. (— ) Mijał K azim ierz”.
u K szta łto w a n ie władzy..., s. 16— 21.
** W o je w ó d z k ie A rchiw um P ań stw o w e w Łodzi, A k ta m. Łodzi, M iejsk a Rada N aro d o w a [dalej: W A PŁ, AmŁ, M RN ], n r 1, s. 1—4; K szta łto w a n ie władzy..., s. 16; W y b ó r źródeł..., s. 200.
Przede w szystkim n ależy zw rócić uw agę, iż w sam ym źródle już jest błąd. Zgodnie z om ów ion ym już protokółem z 22 styczn ia Zarząd ukon stytu ow ał się dzień w cześniej. Ponadto data ta dotyczy początku w ładz m iejskich, a n ie nom inacji prezydenta. Na m an ifestacyjn ym zgrom adze niu łodzian 22 stycznia po południu K. W itaszew ski w y stęp u je jedyn ie jako sekretarz T ym czasow ej K om isji Centralnej Z w iązków Z aw odow ych, a K. Mijał żadnych aktów praw nych w tym dniu jeszcze n ie w ydaw ał. Podczas narady tegoż dnia w ieczorem w Grand H otelu ustalono, że pre zyd en t zostanie m ianow any parę dni później. Posiedzenia Rady w dniach 23 i 24 stycznia nadal prow adził J. W altratus. Na drugim z nich podano jednak, nie w ym ieniając nazw iska, że tym czasow y prezydent je st już w yznaczon y. Z estaw iając te w szystk ie dane z datą ogłoszenia nom inacji w prasie można przyjąć, iż 24 styczn ia podjęto d ecyzję o w yznaczeniu K. W itaszew skiego na prezydenta. F orm aln ie urzędow anie objął on jednak n astępnego dnia, k ied y to ukazało się odpow iednie ogłoszen ie w prasie, a J. W altratus na posiedzeniu Rady zaprezentow ał go i w prow adził na to stan ow isko31.
K. W itaszew ski pozostał prezydentem T ym czasow ego Zarządu M iejs kiego m. Łodzi do I plenarnego posiedzenia M iejskiej Rady N arodow ej, które odbyło się — jak już podano — 7 III 1945 r. P rzew odniczącym Prezydium MRN i jednocześnie prezydentem m iasta w ybrano w ted y K. Mijała. Po ukazaniu się zarządzenia zabraniającego kum ulow ania tych stanow isk zatrzym ał drugie z nich, a przew odniczącym został 1 VI 1945 r. Jan S tefan H anem an32.
Jak już w spom niano, Łódź jeszcze przed w y zw o len iem otrzym ała mocą ustaw y K RN z 11 IX 1944 r. — jako jedyna w kraju obok W arsza w y — upraw nienia w ojew ód zk iej rady narodow ej. Początkow o nie orientow ano się jednak dokładnie, jaki ma ona z tego ty tu łu zakres upraw nień, zw łaszcza na styk u z w ładzam i ad m inistracyjn ym i, których organam i I instancji b yły starostw a pow iatow e lub grodzkie, a drugiej urzędy w ojew ód zk ie33. P ism o M inistra A dm inistracji P ublicznej z 17 IV 1945 r. inform ow ało Radę, że d ek ret o pow ołaniu w Łodzi starostw grodzkich jest już w opracow aniu, a do jego ukazania się upow ażniono prezydenta „do w yk on yw an ia na teren ie m. Łodzi w spraw ach n ie cier piących zw łoki oraz do rozpoczęcia w stęp n ych prac organizacyjnych w zakresie utw orzenia trzech starostw grodzkich [przed w ojną Łódź tw orzyła jedno starostw o grodzkie — R.R.] jako w ład zy adm inistracyjnej I in stan cji”. Na posiedzeniu w dniu 19 k w ietn ia, podczas którego pro
81 W APŁ, AmŁ, MRN, n r 1, s. 9; K s z ta łto w a n ie władzy..., s. 21—25, 28—33. a! K s z ta łto w a n ie władzy..., s. 83; S z y m c z a k , op. cit., s. 61.
wadzono d ysku sję na ten tem at, prezydent m iasta ośw iad czył, że w o je w ództw o grodzkie łódzkie ob ejm ie adm inistracyjnie obszar Łodzi w gra nicach z 1940 r., ale na razie nie zostaną pow ołane grodzkie rady narodowe.
P rzygotow ania do w prow adzenia podziałów adm inistracyjnych Łodzi trw ały dw a i pół m iesiąca. U chw ałą K olegium Członków Zarządu M iejs kiego z 12 lipca pow ołano W ydział A d m in istracyjny, który był organem w yk on aw czym prezydenta Łodzi jako w ojew od y grodzkiego, a m iasto podzielono na trzy starostw a grodzkie, tj. Sródm iejskie-Ł ódzkie, P ółn oc- n e-Ł ódzkie i P ołudniow e-Ł ódzkie, sp ełniające czynności w ładz adm ini stracyjn ych I instancji. D zieln icow e rady dla nich zostały utw orzone dopiero w lipcu 1949 r. Ich znaczenie znacznie w zrosło po zn iesieniu w 1950 r. dualizm u adm inistracyjnego i likw id acji starostw grodzkich. W 1953 r. Łódź została podzielona na sied em dzielnic, a w 1960 zm n iej szono ich liczbę do p ięciu 34.
N owo k reow ane starostw a o b jęły od razu tereny, które do końca roku w łączono do W ielkiej Ł odzi35. N ajw cześniej inkorporow ano gm inę C hojny, już 26 VII 1945 r. Dnia 2 sierpnia w ładze m iejskie podjęły uchw ałę w spraw ie k om pleksow ego projektu w łączenia do Łodzi ponad 60 w si, przysiółów i innych osied li oraz m iasta Ruda Pabianicka, i zw rócono się z prośbą do K RN o zatw ierdzenie tych zmian. O dpow iedzi na razie nie było, ale za zgodą M inisterstw a A dm inistracji P u blicznej zaczęto stopniow o inkorporow ać zaplanow ane m iejscow ości w grupach przejm o w anych k om isy jn ie w dniach 17, 22 i 31 października oraz 5, 7, 9, 12, 14, 21, 26 listopada. O ficjaln ie spraw ę tę uregulow ało rozporządzenie Rady M inistrów z 20X11 1945 r. obow iązujące z dniem ogłoszenia, a to nastąpiło dopiero 1 3 II 1946 r. S kom plik ow any przebieg tego procesu pow oduje, iż w literaturze jest on podaw any pod różnym i datam i. O sta teczn ie obszar Łodzi z 58,75 km 2 w 1939 r. został p ow ięk szon y do 212,01 km 2 do 26 X1 1945 r., ale form alnie ob ow iązyw ało to dopiero 13 II 1946 r.
Na zakończenie artykułu zostanie przedstaw iony jeszcze jeden pro blem , który ze w zględów chronologicznych m ógłb y znaleźć się n aw et na początku. Chodzi m ian ow icie o kom endanturę m iasta. W spraw ozda niu I. L ogi-Sow iń sk iego z 24 stycznia w y stęp u je anonim ow o dwa razy generał A rm ii C zerw onej, który w innych aktach z 25 lutego i 7 marca, jest nazw an y Furtem . K om entarze do obydw u w yb orów źródeł m ów ią, że był on kom endantem m iasta. Już w 1966 r. T. Szym czak w yjaśn ił,
84 В a n d u г к a, op. cii., s. 142; R o s i n, В a n d u r k a, op. cit., s. 69— 70. 35 Cz. G u m к o w s к i, W i e l k a Łó d i, „D ziennik Z arząd u M iejsk ieg o w Łodzi” 1945, R. XXI, 1945, n r 6, s. 3—6; S praw a in ko r p o ra cji gmin p o d m ie js k ic h do terenu W i e l k i e j Łodzi, tam że, s. 26— 28; В a n d u г к a, op. cii., s. 142— 143.
na podstaw ie artyku łu w „D zienniku Ł ódzkim ” relacjonującego w izytę oficerów radzieckich w Łodzi, iż jego nazw isko brzm iało Porfirij S ier- g iejew icz Furtienko. P rzed staw iał się on jako w o jen n y kom endant m iasta, tak sam o m ów ił o nim jego w sp ółtow arzysz — gen. W ładim ir K ołpakczi. N astąpiło tu jednak pom ieszanie term inów . Furt v el Furtienko wg protokółu WRN w Łodzi z 25 II 1945 r. był dowódcą Arm ii C zerwonej Okręgu Ł ódzkiego3®.
Łodzianin Sergiusz Gricuk w e w spom nieniach zam ieszczonych w „Od g łosach ” z 1987 r. pisze, iż pom agał w południe 19 styczn ia przy w y szukaniu lokalu dla kom endanta m iasta37. B y ły nim pom ieszczenia przy ul. Pom orskiej 21 ; jest to zgodne z zachow anym plakatem . P ierw szym kom endantem został gen. Siem ionow . K iedy S. Gricuk przyszedł tam 21 styczn ia już nikogo nie było z p ierw szej ekipy. O n astęp cy S iem ion o- w a m ów i plakat z 22 styczn ia dotyczący rozm inow ania Łodzi. Podpisał go pik K orżykow jako kom endant w o jen n y m iasta33. Z łódzkiej prasy w iadom o, iż funkcję tę pełnił jeszcze 13 IV 1945 r. O statecznie w ątp li w ości rozstrzyga sam Furtienko, który napisał w „D zienniku Ł ódzkim ”, że początkow o urzędow ał w Grand H otelu, a następnie przeniósł się do w illi Biederm ana przy ul. J. K ilińskiego 2 — a przecież w tych pom iesz czeniach nie m ieściła się kom endantura m iasta. N ależy przeto przyjąć, iż na jej czele stał K orżykow utrzym ujący bezpośrednie k ontakty w za k resie ad m inistracyjn ym z w ładzam i m iasta. Furtienko n atom iast był dow ódcą w ojsk radzieckich stacjonujących w Łodzi i jej okolicach i z tego tytułu w ystęp o w a ł jako oficjaln y przedstaw iciel A rm ii C zerw o nej.
R y s z a r d Rosin
LES DÉBUTS DES A UTORITÉS MUNICIPALES DE LA VILLE DE LÔD2 EN 1945
A u s u je t m e n tio n n é au d e ssu s l'on a co n sa c ré b e a u c o u p de p lace d an s p lu sie u rs o u v ra g e s d e sources. La sc ien ce c o n c e rn a n t le pro b lèm e en q u e stio n e st donc assez
s“ K s z t a łto w a n ie władzy..., s. 27, 28, 68, 86,' „D ziennik Łódzki" R. X IV , 1958, n r 15, 16; S z y m с z a k, op. cit., s. 49.
37 S. G r i c u k , Pie rwsze dni w o ln o śc i w Łodzi, „ O d y ło sy " 1987, R. XXX, n r 3, s. 1, 4
M K s z t a łto w a n ie władzy..., fot. 5, 6i R o s i n , B a n d u r k a , op. cit., s. 172; M. K o ł o d z i e j c z a k , Ł ó d zk ie z w ią z k i z a w o d o w e w p i e r w s z y c h miesiąca ch k s z t a ł tow ania się w ła d z y l u d o w e j (s ty c z e ń — m a j J945), RŁ 1962, t. VI(IX), s. 142.
la rg e m ais e lle n 'a pas tro u v é son re fle t d a n s de n o u v e lle s p u b licatio n s. Il e x iste d onc le besoin de c o m p le te r ces la c u n e s et cet a rtic le s'en ch arg e.
Le G o u v e rn e m e n t P ro v iso ire de la R ép u b liq u e P o lo n aise à Lublin e n v o y a it ses re p ré s e n ta n ts d a n s les te rra in s lib é ré s a p rè s la g u e rre d an s le but d ’o rg a n ise r les s tru c tu re s a d m in is tra tiv e s et celles du p arti. C e tte a c tiv ité v is a it à la ré c o n stitu tio n de 1 éco n o m ie e t d e la v ie so ciale et c u ltu re lle . Le p re m ie r lo n d é de p o u v o ir de la part du g o u v e rn e m e n t Ig n acy L o g j-S o w iń sk i a com m encé son a c tiv ité à Łódź d eu x jo u rs a p rè s la lib é ra tio n c 'e st à d ire la 21 ja n v ie r 1945. A u d éb u t il s'o c c u p a it do to u s les pro b lèm es m ais a p rè s l'a r riv é e du d eu x ièm e re p ré s e n ta n t du g o u v e rn e m e n t p ro v iso ire, le len d em ain il lui a céd é l'a d m in istra tio n . Lui m êm e, il s'o c c u p a it de l'a c tiv ité du p arti. Le 21 ja n v ie r a é té crée le C onseil P ro v iso ire M unicipal. Le 25 ja n v ie r le p ré s id e n t p ro v iso ire a com m encé son tra v a il. C ela n ’a p as d u ré lo n g tem ps. Le 7 m ars 1945 l'o n a c ré e le C onseil M u n icip al e t on a élu so n p ré sid e n t a in si q u e le p ré s id e n t de la ville. Łódź é ta it la se u le v ille (après V arso v ie) qui jo u iss.iit des d ro its de v o ïv o d ie. Son p ré s id e n t d irig e a it les o rg a n e s de l'a d m in is tra tio n du I“ d e g ré s. La v ille a é té d iv isé e en tro is s ta ro stie s (le 12 V II 1945).
Les a u to rité s p o lo n aises ont a n n u lé le d iv ù io n a d m in is tra tiv e — ré a lisé e p ar 1 o ccupant. C 'e st a lo r j q u e Łódź a p rè s la lib é ra tio n a eu la m êm e su p e rfic ie — 58,8 kins. Danjs la p é rio d e du 26 VII au 26 XI 1945 sa su p e rfic ie a a u g m e n té ju s q u 'à 212,0 km*. C es c h a n g e m e n ts o n t é té a c c e p té s p ar le C o n seil M unicipal le 20 XII 1945 m ais ils d e v a ie n t ê tre mis en v ig u e u r seu lem en t le jo u r de la d é c la ratio n . C ela a eu lieu le 13 11 1946 d 'o ù de d ilfé re n te s d a te s d an s la litté ra tu re c o n c e rn a n t ce problèm e. L 'article finit par la rc c tilie u tio n c o n c e rn a n t la fonction du co m m an d an t de la v ille d e Łódź.
