W ło d z im ie rz O braniak
3. S truktura dem ograficzna
i sp o łeczn o -eko n o m iczn a ludzi starych
w w ielkich m iastach w Polsce
w św ietle spisów ludności
z lat 1988 i 2002
W prow adzenie
W z m o żo n e z a in te re so w a n ie p ro c e se m s ta rz e n ia się lu d n o ś c i w o k re s ie m i nionych k ilk u n a s tu la t p rz y n io s ło law in ę p u b lik a c ji o d n o sz ą c y c h się do ró ż n o rodnych a sp e k tó w teg o zjaw iska. C zęść z n ic h u ja w n ia p rz e s trz e n n e z ró ż n ic o wanie, z a ró w n o p rz e b ie g u , jak i s to p n ia zaaw an so w an ia, p ro c e s u sta rz e n ia się przez opis sy tu a c ji w śró d lu d n o ś c i m iejsk iej (rz a d k o ) i w iejsk iej (częściej). Ś le dząc z u w ag ą te o p ra c o w a n ia n ie z n a la z łem w śró d n ic h a n a liz o d n o sz ą c y c h się do n ajw ięk szy ch m ia s t w P olsce. W ra m a c h b a d a ń d o ty c z ą c y ch p ro cesó w lu d nościowych w Ł o d z i d w u k ro tn ie o p isy w ałem p ro ces sta rz e n ia się lu d n o ś c i tego miasta n a tle s y tu a c ji w p o z o sta ły c h czte re ch n ajw ię k sz y c h m ia s ta c h w Polsce. W m o n o g rafii p o św ięco n ej lu d z io m s ta ry m w Ł o d z i w sp ó ln ie z B a rb a rą N o w a kowską o p ra c o w a liśm y 3 ro z d z ia ły o tw ierające tę p u b lik a c ję , w k tó ry c h p rz e d stawiony z o sta ł p ro c e s s ta rz e n ia się lu d n o śc i m ia sta o ra z z m ia n y w s tru k tu rz e ludzi sta ry c h w e d łu g p łc i, w ie k u , s ta n u cyw iln eg o , p o z io m u w y k sz ta łc e n ia oraz zrodeł u tr z y m a n ia [M ic h a łk ie w ic z, N o w ak o w sk a, 1991]. A n a liz a d o ty c z y ła lat 1960-1978, a p o d sta w ę ź ró d ło w ą b a d a ń s ta n o w iły w y n ik i sp isó w lu d n o ś c i z tego °kresu. W in n e j p u b lik a c ji p rz e d sta w iłe m s tr u k tu r ę d e m o s p o łe c z n ą lu d z i sta- j'Vch w Ł o d z i n a tle in n y c h w ie lk ic h m ia st na p o d sta w ie w y n ik ó w m ik ro s p is u ludności z 1995 r. [O b ra n ia k , 1998],
N in ie jsz e o p ra c o w a n ie u k ła d e m m a te ria łu źró d ło w e g o i p o rz ą d k ie m ana- l2y n aw iązu je d o ta m ty c h b a d a ń , a jego celem b y ło u c h w y c e n ie z m ia n , jakie w tatach 1 9 8 8-2002 w y stą p iły w s tr u k tu r z e d e m o g raficzn ej (p łe ć , w ie k , s ta n cy- •Iny) i sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e j (p o zio m w y k sz ta łc e n ia , ź ró d ła u trz y m a n ia , ak- ^ n o ś ć e k o n o m ic z n a ) lu d z i s ta ry c h w p ię c iu n a jw ię k sz y c h m ia s ta c h w Polsce.
P o d o b n ie jak w p o p rz e d n ic h o p ra c o w a n ia ch , ró w n ie ż w ty m p o ję c ie „ lu d z i J p rzy ” o d n o s z ę do osó b w w ie k u 60 la t i w ięcej. W y ja śn ie n ia w y m a g a też
zasto-w zasto-w
so w an y w p ra c y te r m in „w ielk ie m ia sta ”. W lite ra tu rz e p ro b le m u często o k re śle n ie to sto su je się w P olsce do m ia s t, w k tó ry c h liczb a lu d n o ś c i o sią g n ę ła lub p rz e k ro c z y ła 100 tys. m ieszkańców . P rz e d la ty ro z w ią z a n ie to p o d d a łe m dyskusji p ro p o n u ją c m ia n o „w ie lk ic h m ia s t” p rz ez n aczy ć ty m , w k tó ry c h z a lu d n ie n ie wy n o si 500 tys. i w ięcej osób [O b ra n ia k , 1992], W k o le jn o śc i o d p o w ia d a ją c ej w iel k o ści z a lu d n ie n ia są to: W arszaw a, Ł ó d ź , K rak ó w , W ro cław i P o z n a ń .
3.1. P roces starzenia się ludności w ielkich m iast
w latach 1 9 8 8 -2 0 0 2
„S ta ro ść jest p o ję c ie m s ta ty c z n y m , s ta rz e n ie się — p o ję c ie m d y n a m ic z n y m ” — zau w aży ł p rz e d la ty E . R o sse t w swej fu n d a m e n ta ln e j p ra c y p o św ięco n ej pro cesow i sta rz e n ia się lu d n o ś c i [R osset, 1959, s. 13]. F a k t, że w p e w n y m o k re sie roś n ie u d z ia ł osób w sta rsz y m w ie k u , jest efe k tem b a rd z ie j d y n a m ic z n e g o rozwoju lic z e b n e g o tej p o p u la c ji w s to s u n k u do d y n a m ik i o g ó łu lu d n o ś c i (lu d n o ś c i w in n y c h g ru p a c h w ie k u ). Z m ia n y w lic z e b n o śc ia ch osó b w s ta rs z y m w ie k u pow inny b y ć ze sta w io n e z ew o lu c ją licz eb n ej o b sa d y in n y c h g ru p w ie k u (por. tab . 3.1).
W la ta c h 1 9 8 8-2002 lic zb a lu d n o ś c i w P o lsce zw ię k sz y ła się za le d w ie o 0,9%, p rz y czym n a w si z m a la ła o 0,6% , n a to m ia s t w m ia s ta c h w z ro sła o 1,9%.
S u m a ry c z n ie z a lu d n ie n ie w ie lk ic h m ia st z m a la ło w ty m czasie z 4483,2 tys. do 4456,3 ty s., a w ięc o 0,6%. N ie z n a c z n ie z 11,8% do 11,7% o b n iż y ł się udział m ie sz k a ń c ó w ty c h m ia s t w o g ó ln y m z a lu d n ie n iu P o lsk i. D o d a jm y , że w pozosta ły c h m ia s ta c h lic z b a lu d n o ś c i w zro sła o 2,5%.
W W arszaw ie, K ra k o w ie i W ro c ła w iu o d n o to w a n o n ie d u ż ą zw yżkę za lu d n ie n ia , n a to m ia s t w P o z n a n iu i Ł o d z i w y stą p ił s p a d e k z a lu d n ie n ia , w tym o s ta tn im m ie śc ie duży. W e w sz y stk ic h m ia sta c h rozw ój lu d n o ś c i w ty m okresie k sz ta łto w a ł się p o d w p ły w e m u je m n e g o p rz y ro s tu n a tu ra ln e g o lu d n o ś c i, lecz tyl ko w Ł o d z i i w W arszaw ie trw a ł o n p rze z cały o k re s 1 9 8 9-2002 (w P o z n a n iu od , 1990 r., a w K ra k o w ie i W ro c ła w iu o d 1992 r.).
U b y te k n a tu r a ln y lu d n o ś c i b y ł n iw elo w an y p rz y ro s te m m ig ra c y jn y m , jed n a k w n a jm n ie jsz y m s to p n iu w Ł o d z i. W św ietle w y n ik ó w s p is u lu d n o ś c i dodat n ie sald o m ig ra c ji w e w n ę trz n y c h w b a d a n y m o k re sie w y n io sło :
^5LI urM^i i_a i iwyi ui icł
W arszaw a Ł ó d ź K ra k ó w W ro cław P o z n a ń 45.2 tys. 4,8 tys. 30.2 tys. 24.3 tys. 7,2 tys.
i o p u io u^.1i u - o i \ v j i iui i no£i i a iu u ^.1 t>lctl yoi l W WltilNUI I 11 llćlblćiUI I O I
Tablica 3.1. Zmiany w liczbie i strukturze ludności wielkich miast według wieku w latach 1 9 8 8 -2 0 0 2
Wiek Rok | Warszawa Łódź K raków W rocław Poznań
W tysiącach Ogółem* 0-14 lat 15-59 60 lat i więcej 1988 2002 1988 2002 1988 2002 1988 2002 1655,3 1689.2 317.5 208.6 1040.2 1117.2 295,7 362,4 854.3 789.3 161.3 97,8 529.6 524.7 162.7 166.8 746,6 758.5 156.6 105,4 479,3 512,8 110.6 140,2 639,0 640.4 136,2 83,8 408.5 432,9 93,6 123,4 588.0 578.9 129.0 79.3 364,2 394.9 94.3 104,6 Przyrosty (ubytki) w latach 1988-2002 w /o
Ogóiem 0-14 lat 15-59 60 lat i więcej 2,0 -34,3 7,4 22,6 -7,6 -39,4 -0,9 2,5 1,6 -32,7 7,0 26,8 0,2 -38,5 6,0 31,8 -1,5 -38,5 8,4 10,9 W odsetkach Ogółem 0-14 lat 15-59 60 lat i więcej 1988 2002 1988 2002 1988 2002 1988 2002 100,0 100,0 19.2 12.3 62.9 66,2 17.9 21,5 100,0 100,0 19.0 12.4 62.0 66.5 19.0 21.1 100,0 100,0 21,0 13,9 64,2 67,6 14,8 18,5 | 100,0 100,0 21.3 13,1 64,0 67.6 14.7 19.3 100,0 100,0 22,0 13,7 62,0 68,2 16,0 18,1
P o d a n e w yżej lic z b y o b ja śn ia ją k o n fig u ra c ję m ia st z p u n k tu w id z e n ia dyn3' m ik i p rz y ro s tu rzec zy w isteg o lu d n o śc i.
* W dalszym podziale nie uwzględniono osób o nieustalonym wieku Źródło: [GUS, 1990 i GUS, 2003].
We w sz y stk ic h m ia sta c h w y stą p ił d u ż y u b y te k w śró d d zieci w w ie k u 0 -1 4 la t, relatyw nie n a jw ię k sz y w Ł o d z i, n a jm n ie jsz y w K ra k o w ie i W arszaw ie. L u d n o ś ć dorosła w w ie k u 1 5 -5 9 la t z m n ie jsz y ła się ty lk o w Ł o d z i, w p o z o s ta ły c h m ia nach jej lic z e b n o ść w zrosła.
L u d n o ś ć w w ie k u 60 la t i w ięcej w sk a li P o lsk i zw ię k sz y ła się o 17,5%, n a Wsi o 2,9% w m ia s ta c h o 29,4%. Z n a c z n e ró ż n ic e w d y n a m ic e lic z b y lu d z i sta-rych w p r z e k ro ju m ia s to -w ie ś w iążą się z p rz e p ły w a m i m ig ra c y jn y m i zasilającynii w o k re s ie p o w o je n n y m lu d n o ś ć w w ie k u p ro d u k c y jn y m w m ia sta c h . L u d -°ść ta, w m ia rę u p ły w u czasu , z a sila ła g ru p ę osó b s ta ry c h w w ię k sz y m s to p n iu ^ c ia s ta c h n iż n a w si.
W w ie lk ic h m ia s ta c h lic z b a o só b w w ie k u 60 la t i w ięcej w z ro s ła w la ta c h ^ 8 2 0 0 2 z 7 5 6 ,9 ty s. d o 897,4 ty s., tj. o 18,6%. W z n a c z n ie w ię k s z y m s to p -,ll> bo o 3 3 ,0 %, o m a w ia n a s u b p o p u la c ja z w ię k s z y ła s ię w p o z o s ta ły c h m ia - stach.
W p o sz c z e g ó ln y c h w ie lk ic h m ia sta c h p rz y ro s t w z g lę d n y lic z b y osó b sta ry c h b y ł zró żn ico w an y . N ajw ię k sz e ro z m ia ry p rz y b ra ł w e W ro c ła w iu , w ie lo k ro tn ie m n ie jsz e w Ł o d z i. W y ja śn ie n ie ró ż n ic jest tr u d n e i w y m ag a d o d a tk o w y c h , szcze g ó ło w y ch b a d a ń . Z a p e w n e w iąże się to z n a jn iż sz y m w Ł o d z i, w c a ły m o k re sie p o w o je n n y m , sa ld e m m ig ra c ji [O b ra n ia k , 1997, s. 81].
B iorąc p o d uw agę fakt, że w o bręb w iek u 60 i więcej lat w k ra c z a ły w latach 1988-2002 generacje u ro d z o n e w latach 30-tych, w ypada tak że zauw ażyć, że w tych w łaśn ie la ta c h w y stą p ił w Ł o d z i n iż u ro d z e ń , ich n a tę ż e n ie s p a d ło do 11 p ro m ille i b y ło niższe n iż w in n y c h w ielk ich m iastach [G in sb ert, 1962, s. 9 1-93].
W Polsce w latach 1988-2002 odsetek ludności w w ieku 60 lat i więcej wzrósł z 14,6% do 17,0%, w w ielkich m iastach odpow iednio z 16,9% do 20,1%, w pozostałych m iastach z 12,2% do 15,8%, a n a wsi z 16,9% do 17,5%. W 2002 r. w ielkie m iasta w yróż n iały się najw iększym sto p n iem zaawansowania procesu starzenia się ludności.
W śró d w ie lk ic h m ia s t w 1988 r. n a jw ię k szy m o d s e tk ie m lu d z i s ta ry c h w y ró ż n ia ła się Ł ó d ź , a n a jm n ie jsz y m — W ro cław i K raków . W 2002 r. n a pierw sze m iejsce w y su n ę ła się W arszaw a, n ie c o n iż sz y w sk a ź n ik cec h o w a ł Ł ó d ź , n a to m ia s t n a jm n ie jsz e w s k a ź n ik i w y stą p iły w P o z n a n iu i K ra k o w ie .
O d p o w ie d ź n a p y ta n ie , jak z ró ż n ic o w a n e b y ły p o stę p y p ro c e s u s ta rz e n ia się lu d n o ś c i w ró ż n y c h su b p o p u la c ja c h , u z y sk a m y n a p o d sta w ie re la c ji p o m ię d z y o d s e tk a m i lu d z i s ta ry c h w 2002 i 1988 r. P rz y jm u ją c za 100 p o z io m w sk aźn ik a w 1988 r., w 2002 r. w y n o sił on:
P o lsk a 116
w ie lk ie m ia sta 119
p o z o sta łe m ia sta 130
w ieś 104
W la ta c h 19 8 8 -2 0 0 2 n a jw o ln ie j p rz e b ie g a ł p ro ces s ta rz e n ia się lu d n o ś c i na o b sz a ra c h w ie jsk ic h , n a to m ia s t n ajw ięk sze p o stę p y p o c z y n ił w śró d lu d n o śc i w m ia s ta c h o z a lu d n ie n iu do 500 tys. m ieszkańców .
In te re s u ją c y m — w w arstw ie in te rp re ta c y jn e j — m ie rn ik ie m sta ro śc i d e m o g rafic zn ej jest relacja lic z b y dzieci w w ie k u 0 -1 4 la t do lic z b y lu d z i stary ch w w ie k u 60 la t i w ięcej. O d p o w ia d a o n a na p y ta n ie , ilu w n u k ó w p rz y p a d a na
100 d z ia d k ó w [R o sset, 1967, s. 168].
W P o lsce w 1988 r. n a 100 osó b w w ie k u 60 la t i w ięcej p rz y p a d a ły 174 osoby w w ie k u 0 - 1 4 la t, w w ie lk ic h m ia sta c h 119, w p o z o sta ły c h m ia s ta c h 211, a n a wsi
157. W p o sz c z e g ó ln y c h w ie lk ic h m ia sta c h p o z io m w sk a ź n ik a w y n o sił: W arszaw a 107 Ł ó d ź 99 K ra k ó w 142 W ro cław 146 P o z n a ń 137
iv-'-oixwi iwi i ia luu^-i bidi yui i w wieiKicn m issiscn S to su n k o w o n is k i p o z io m w sk a ź n ik a cec h o w a ł W arszaw ę n a to m ia s t w Ł o dzi p o p u la c ja w n u k ó w b y ła n ie z n a c z n ie m n ie jsz a o d lic z e b n o śc i dziadków . W p o z o sta ły c h m ia s ta c h p o z io m w sk a ź n ik a b y ł s to su n k o w o w y so k i i z b liż o n y p o zio m e m .
D łu g o trw a ły n iż u ro d z e ń i w z ro st liczb y osób s ta ry c h sp o w o d o w a ł z n a c z n e o b n iż e n ie ro z p a try w a n y c h re la c ji w 2002 r. W sk ali P o lsk i u k s z ta łto w a ł się na p o z io m ie 107, w w ie lk ic h m ia s ta c h w y n ió sł 64, w p o z o sta ły c h m ia s ta c h 108, a n a wsi 121. W p o sz c z e g ó ln y c h w ie lk ic h m ia sta c h u k s z ta łto w a ł się n a p o z io m ie :
W arszaw a 58
Ł ó d ź 59
K ra k ó w 75
W ro cław 68
P o z n a ń 76
W e w sz y stk ic h m ia s ta c h lic z b a d z ia d k ó w b y ła z n a c z n ie w ię k sz a n iż w n u ków, a p o z io m w sk a ź n ik ó w b y ł b a rd z ie j w y ró w n a n y n iż w 1988 r.
3.2. S truktura ludzi starych w e d łu g w ieku
P o p u la c ja lu d z i s ta ry c h o b e jm u je o so b y w ró ż n y m w ie k u , a ty m sam y m isto tn ie ró ż n ią c e się za ró w n o k o n d y c ją fizyczną (s ta n e m z d ro w ia ), jak i sta tu se m sp o łeczn y m , e k o n o m ic z n y m , a ta k ż e ró ż n o ro d n y m i p o trz e b a m i ży cio w y m i. In n a jest p o d ty m w z g lęd em sy tu a c ja sze śćd ziesięcio latk ó w , osó b w z n a c z n ej lic z b ie sp raw n y ch fizy czn ie, a w p rz y p a d k u m ężc zy zn często jeszcze p ra c u ją c y c h , in n a zaś o sie m d z ie się c io la tk ó w , k tó rz y w y m ag ają szczeg ó ln eg o ro d z a ju o p ie k i ze s tr o ny b lis k ic h i ró ż n y c h in sty tu c ji.
S tru k tu rę osób s ta ry c h w w ie lk ic h m ia sta c h w e d łu g w ie k u o p is u ją liczb y i w sk a ź n ik i z a w a rte w ta b lic y 3.2.
D o m in u ją c ą część zb io ro w o ści lu d z i sta ry c h s ta n o w ią o so b y w w ie k u 6 0 - -6 9 lat. W 1988 r. w e w sz y stk ic h w ie lk ic h m ia sta c h o b e jm o w a ły o n e p o n a d p o ło wę o gólnej lic z b y osó b w w ie k u 60 la t i w ięcej, w e W ro c ła w iu d w ie trz e c ie /n a j więcej/, n a to m ia s t re la ty w n ie n a jm n ie jsz y m ic h u d z ia łe m w y ró ż n ia ł się P o z n a ń . W 2002 r. w szęd zie o d n o to w a n o z n a c z n ie n iższy p o z io m u d ziałó w , p rz y czym w ż a d n y m m ie śc ie n ie o sią g n ą ł o n 50%. O d p o w ie d n ie o d s e tk i b y ły s ła b o z ró ż n i cow ane, n a jw ię k sz y ce ch o w ał K ra k ó w , a n a jm n ie jsz y Ł ó d ź . O d n o to w a n e wyżej 2m ia n y u d z ia łó w w iążą się w z n a c z n y m s to p n iu z o d m ie n n y m ro d o w o d e m d e m ograficzn y m o só b w y p e łn ia ją c y c h g ru p ę w ie k u 6 0 -6 9 la t w 1988 i 2002 r.
W 1988 r. lic z b a osób w ty m w ie k u b y ła sto su n k o w o d u ż a , o b e jm o w a ła b o wiem g e n e ra c je u ro d z o n e w ia ta c h 1919-1929, a w ięc w o k re sie p o w o je n n e g o Wyżu u ro d z e ń . W 2002 r. w s k ła d tej g ru p y w ie k u w c h o d z iły lic z e b n ie szc z u p łe
ro c z n ik i u ro d z o n y c h w la ta c h 3 0 -ty c h i w o k re sie II w o jn y św iatow ej. W o k resie p o w o je n n y m g e n e ra c je te w p o szcz eg ó ln y c h m ia sta c h w ró ż n y m s to p n iu zasilan e b y ły n a p ły w e m m ig ra c y jn y m . W Ł o d z i liczb a osób w w ie k u 6 0 -6 9 la t z m n ie jsz y ła się w la ta c h 1 9 8 8-2002 o p o n a d je d n ą p ią tą , w e W ro c ła w iu i P o z n a n iu o k ilk a p ro c e n t, n a to m ia s t w z ro st ce ch o w ał W arszaw ę i K raków .
O d m ie n n e o k o lic z n o śc i w p ły w a ły n a z m ia n y w lic z b ie osó b w w ie k u 7 0 - - 7 9 lat. W 1988 r. su b p o p u la c ja ta b y ła sto su n k o w o n ie d u ż a , g d y ż w jej s k ła d zie z n a jd o w a ły się g en e ra c je u ro d z o n e w o k re sie I w o jn y św iato w ej, n a to m ia st w 2002 r. w y p e łn iły ją w zn a czn ej części oso b y u ro d z o n e w o k re s ie o ży w ien ia d em o g ra fic zn e g o po z a k o ń c z e n iu I w ojny.
D o d a jm y , że g e n e ra c je b ęd ą ce w 2002 r. w w ie k u 7 0 -7 9 la t, w la ta c h 50-tych z n a jd o w a ły się w m ło d sz y c h g ru p a c h w ie k u p ro d u k c y jn e g o i b y ły z a sila n e in te n sy w n y m i w ów czas m ig ra c ja m i do m iast. W re z u lta c ie la ta 1 9 88-2002 p r z y n io s ły d y n a m ic z n y p rz y ro s t lic zb y osób w w ie k u 7 0 -7 9 la t, szc z e g ó ln ie d u ż y we W ro c ła w iu , re la ty w n ie n a jm n ie jsz y w P o z n a n iu .
Tablica 3.2. Ludzie starzy w w ielkich miastach wedtug wieku w 1988 i 2002 r.
Wiek Rok Warszawa Łódź K raków W rocław Poznań
W tysiącach 60+ lat 1988 295,7 162,7 110,6 93,6 94,3 2002 362,4 166,8 140,2 123,4 104,6 60-69 1988 168,2 97,0 64,1 62,7 52,0 2002 171,6 75,0 69,2 59,5 50,8 70-79 1988 83,2 45,1 31,8 21,6 28,5 2002 142,3 69,3 53,0 50,1 39,3 80+ lat 1988 44,3 20,6 14,7 9,3 13,8 2002 48,5 22,5 18,0 13,8 14,5
P rzyrosty (ubytki) w latach 1988-2002 w %
6 0+ lat 22,6 2,5 26,8 31,8 10,9 60-69 2,0 -22,7 8,0 -5,1 -2,3 70-79 71,0 53,7 66,7 131,9 37,9 80+ lat 9,5 9,2 22,4 48,4 5,1 W odsetkach 60+ lat 1988 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 2002 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 60-69 1988 56,9 59,6 58,0 67,0 55,2 2002 47,3 45,0 49,4 48,2 48,6 70-79 1988 28,1 27,7 28,7 23,1 30,2 2002 39,3 41,5 37,8 40,6 37,6 80+ lat 1988 15,0 12,7 13,3 9,9 14,6 2002 13,4 13,5 12,8 11,2 13,8
J e d n o c z e ś n ie z n a c z n ie zw ięk szy ł się u d z ia ł tej s u b p o p u ła c ji w śró d o g ó łu lu d n o śc i w w ie k u 60 la t i w ięcej, p rz y jm u ją c n ajw y ższy p o z io m w L o d z i, a n a j m n iejszy w P o z n a n iu i K rak o w ie.
M n ie j d y n a m ic z n ie zw ięk szy ła się w ro z p a try w a n y m o k re sie liczb a osób w w ie k u 80 la t i w ięcej, a w ięc sę d ziw y ch starców , p rz y cz y m w s k a ź n ik i p rz y ro stu b y ły b a rd z o zró ż n ic o w a n e: n is k ie w P o z n a n iu , Ł o d z i i W arszaw ie, a k ilk a k ro tn ie w ięk sze w K ra k o w ie i W ro cław iu . Je d y n ie w Ł o d z i i W ro c ła w iu w la ta c h 1988-2002 zw ięk szy ł się o d se te k osób w ty m w ie k u w śró d o g ó łu lu d n o ś c i w w ie ku 60 la t i w ięcej, w p o z o sta ły c h m ia sta c h w y ra ź n ie się o b n iż y ł. W a rto d o d ać, że rów nież w sk a li P o lsk i o d p o w ie d n i o d se te k o b n iż y ł się w ty m o k re sie z 15,4% do
15,0%.
W y p ad a je d n a k zau w aży ć, że w la ta c h 1988-2002 u d z ia ł sę d ziw y ch sta rcó w w śród o g ó łu m ie sz k a ń c ó w zw ięk szy ł się n astę p u ją c o :
W arszaw a z 2,7% do 2,9%
Ł ó d ź z 2,4% do 2,9%
K ra k ó w z 2,0% do 2,4%
W ro cław z 1,5% do 2,2%
P o z n a ń z 2,3% do 2,5%
W 2002 r. o d p o w ie d n i o d se te k dla o g ó łu lu d n o ś c i w P o lsce w y n o sił 2,2%, w w ie lk ic h m ia s ta c h p rz e c ię tn ie 2,6 %, w p o z o sta ły c h m ia s ta c h 1,8 %, a w śró d lu d n o ści w iejsk iej 2,5%.
W ie lk ie m ia s ta c e c h u ją się w ięc n ajw ięk szy m u d z ia łe m sęd z iw y c h starców , zw łaszcza W arszaw a i Ł ó d ź.
3.3. S truktura ludzi starych w e d łu g ptci
S tru k tu rę osób sta ry c h w w ie lk ic h m ia sta c h w e d łu g p łc i k s z ta łto w a ły g łó w nie dw a c z y n n ik i: d łu ż sz e trw a n ie życia k o b ie t o ra z p rze w ag a k o b ie t (ró ż n a w p o szc z e g ó ln y c h m ia sta c h ) w p rz y ro śc ie m ig ra c y jn y m .
O g ó ł lu d n o ś c i w w ie lk ic h m ia sta c h b y ł zaw sze w w y so k im s to p n iu s fe m in i zowany. W 2002 r. n a 100 m ężc zy zn p rz y p a d a ło k o b ie t: W arszaw a 116 Ł ó d ź 119 K ra k ó w 113 W ro cław 113 P o z n a ń 115
W śró d lu d z i s ta ry c h w sp ó łc z y n n ik i fe m in iz a c ji b y ły z n a c z n ie w yższe i ro sły Wraz z w ie k ie m (ta b . 3.3).
Tablica 3.3. Struktura ludności w wieku 60 lat i więcej w wielkich miastach wedtug ptci w latach 1988 i 2002 r.
Wiek Warszawa Łódź Kraków Wrocław Poznań
na 100 mężczyzn przypada kobiet
6 0 + lat 1988 161 168 163 146 163 2002 159 181 156 158 162 60-69 1988 129 146 132 131 136 2002 144 149 132 139 140 70-79 1988 196 184 197 163 182 2002 154 200 162 169 167 80+ lat 1988 282 289 297 258 273 2002 259 263 275 221 263
Źródło: jak w tabl. 3.1
W la ta c h 1 9 8 8-2002 w śró d osób w w ie k u 6 0 -6 9 lat w e w sz y stk ic h m iastach w sp ó łc z y n n ik i w zro sły , z n a c z n ie w W arszaw ie, a w n ie w ie lk im s to p n iu w p o zo sta ły c h m ia sta c h . W w ie k u 7 0 -7 9 la t ty lk o w Ł o d z i i W ro c ła w iu p o z io m w sp ó ł c z y n n ik ó w zw ięk szy ł się, n a to m ia s t w p o z o sta ły c h m ia s ta c h z n a c z n ie się o b n i żył. N a to m ia s t w śró d sęd ziw y ch starcó w w szęd zie z m a la ła p rze w ag a liczeb n a k o b ie t.
Tablica 3.4. Udziały mężczyzn i kobiet w wieku 60 lat i więcej oraz 80 lat i więcej wśród ogółu ludności danej ptci w w ielkich miastach w 1988 i 2002 r. (w %)
W iek i płeć Warszawa Łódź K raków W rocław Poznań
60 lat i więce M ężczyźni 1988 14,7 15,5 11,8 12,5 13,0 2002 17,9 16,5 15,4 15,9 14,8 K obiety 1988 20,7 22,1 17,5 16,6 18,8 2002 24,5 25,0 21,2 22,3 20,9 80 lat i więce M ężczyźni 1988 1,5 1,3 1,0 0,9 1,3 2002 1,7 1,7 1,4 1,4 1,5 K obiety 1988 3,7 3,3 2,8 2,0 3,2 2002 3,9 3,8 3,3 2,8 3,4 _
Źródło: jak w tab. 3.1.
S u m a ry c z n y w s p ó łc z y n n ik fe m in iz a c ji (d la o g ó łu lu d z i s ta ry c h ) w y raźn ie w z ró sł w Ł o d z i i W ro cław iu . W y n ik a ło to z fa k tu , że ty lk o w ty c h m ia s ta c h p o w ię k sz y ł się p o z io m w sp ó łc z y n n ik ó w w w ie k u 7 0 -7 9 lat, a za ra z em w relaty w n ie n a jw ię k sz y m s to p n iu zw ięk szy ł się u d z ia ł osób w ty m w ie k u w śró d o g ó łu ludzi sta ry c h . W p o z o sta ły c h m ia sta c h o g ó ln e w sp ó łc z y n n ik i fe m in iz a c ji n ie z n a c zn ie się zm n iejszy ły .
MW*_I IU iuv-i£.i OLCłiyoi l W WICINOI I I I IldbldUl I 0(
W sk a ź n ik i sta ro śc i d em o g ra ficzn ej m ężczy zn i k o b ie t w w ie lk ic h m ia sta c h p rz e d sta w io n e z o sta ły w ta b lic y 3.4.
W szy stk ie w sk a ź n ik i sta ro śc i są sta le w yższe w p o p u la c ji k o b ie t i b ez w y jątk u w la ta c h 1 9 8 8-2002 z w ię k sz y ły się. Z m ie n iła się n a to m ia s t k o n fig u ra c ja m iast z p u n k tu w id z e n ia p o z io m u w sk aźn ik ó w . O d se te k m ę ż c z y zn w w ie k u 60 la t i w ięcej b y ł w 1988 r. n a jw ię k sz y w Ł o d z i, n a to m ia s t w 2002 r. w W arsza wie, a o b a m ia s ta sta le p rz o d u ją p o d w zg lęd em s to p n ia sta ro śc i d em o g raficzn ej. O statn ie m iejsce p o d ty m w zg lęd em zajm o w ały o d p o w ie d n io K ra k ó w i P o zn ań . U dział s ta ry c h k o b ie t b y ł w o b u la ta c h n a jw ięk szy w Ł o d z i, a n a jm n ie jsz y w 1988 r. w e W ro c ła w iu , a w 2002 r. w P o z n a n iu .
O d se te k m ężczy zn i k o b ie t w w ie k u 80 lat i więcej najw yższy p o zio m p rz y j mował w W arszaw ie i Ł o d z i, a rela ty w n ie n a jm n iejsz y w K ra k o w ie i W rocław iu.
3.4. S truktura ludzi starych w e d łu g stanu cyw iln e g o
Z a sa d n ic z y m celem a n a liz y s tr u k tu r y osób s ta ry c h w e d łu g s ta n u cyw iln eg o jest u s ta le n ie jak a część ty c h osób po zo staje w z w iązk ach m a łż e ń s k ic h , a w ięc posiada w je sie n i ży cia o so b ę b lisk ą , jaka zaś część żyje sa m o tn ie . Z a w a rte w ta b licy 3.5 in fo rm a c je n a te n te m a t d o ty c z ą fak ty czn e g o s ta n u cyw iln eg o .W 1988 r. o k o ło 80% m ężczy zn w w ie k u 60 la t i w ięcej p o z o sta w a ło w zw iąz kach m a łż e ń s k ic h . W 2002 r. w czte re ch m ia sta c h u d z ia ł te n n ie c o się o b n iż y ł, a w P o z n a n iu p o z o sta ł n ie m a l n ie zm ien n y . N a d a l p o n a d trz y c z w a rte s ta ry c h m ężczyzn p o s ia d a ło m a łż o n k ę . W śró d k o b ie t o d p o w ie d n ie w s k a ź n ik i s tr u k tu ry b y ły m n ie j w ięcej o p o ło w ę niższe. W la ta ch 1 9 8 8-2002 o d se te k z a m ę ż n y ch kobiet z m n ie jsz y ł się w Ł o d z i i W ro cław iu , a w p o z o sta ły c h m ia s ta c h w y ra ź n ie wzrósł zb liżając się do 40%.
Co 7 -8 m ę ż c z y zn a w w ie k u 60 la t i w ięcej b y ł w d o w cem . W ro z p a try w a n y m okresie o d se te k w d o w có w w zró sł w Ł o d z i i W ro cław iu , n a to m ia s t w p o z o sta ły c h m iastach o b n iż y ł się. O d se te k w dów b y ł n ie m a l c z te ro k ro tn ie w ię k sz y n iż w d o w ców. J e d y n ie w Ł o d z i u d z ia ł w d ó w n iec o się zw ięk szy ł, a w p o z o sta ły c h m ia sta c h obniżył się, lu b p o z o sta ł n ie z m ie n n y . Z auw ażm y, że w 2002 r. Ł ó d ź w y ró ż n ia ła się n ajw ię k sz y m o d s e tk ie m w d ó w i w dow ców , a n a jm n ie jsz y m o só b s ta ry c h p o zostających w zw ią z k a ch m a łż e ń sk ic h .
O d se te k k a w aleró w b y ł n ie w ie lk i i w trz e c h m ia s ta c h o b n iż y ł się, a w p o z o stałych b y ł sta b iln y . U d z ia ły p a n ie n b y ły z n a c z n ie w ięk sze, ale w la ta c h 1988— 2002 z d e c y d o w a n ie z m n ie jsz y ły się w e w sz y stk ic h m ia sta c h .
U d z ia ły osób ro z w ie d z io n y c h w e w sz y stk ic h m ia s ta c h w zrosły. B y ły o n e n a °gół w ię k sz e w śró d k o b ie t (z w y ją tk ie m K ra k o w a , w k tó ry m w o b u la ta c h w yż- Szy b y ł u d z ia ł ro z w ie d z io n y c h m ężczyzn). P o d w z g lęd e m o d s e tk a ro z w ie d z io nych sta le p rz o d o w a ła W arszaw a, a n a jm n ie jsz y ic h p o z io m b y ł w P o z n a n iu .
88 v v i w u i . i i i u o i l . u i n a r \ Tablica 3.5. Struktura mężczyzn i kobiet w wieku 60 lat i więcej wedtug stanu cywilnego w wielkich miastach w 1988 i 2002 r. (w odsetkach ogółu osób w wieku 60 lat i więcej danej ptci)
Stan cyw ilny Warszawa Łódź K raków W rocław Poznań
M ężczyźni Kawalerowie 1988 3,0 2,0 4,5 3,4 3,3 2002 2,7 2,0 3,7 3,5 3,0 Żonaci 1988 78,7 80,4 78,8 80,0 79,1 2002 76,5 76,3 77,6 77,4 79,2 W dowcy 1988 13,2 13,8 13,3 12,1 15,1 2002 12,2 15,0 12,2 13,0 14,0 Rozwiedzeni, 1988 5,1 3,8 5,1 4,5 2,5 separowani 2002 6,9 5,8 6,9 5,9 3,5 N ieustalony 1988 — — — — — 2002 1,7 0,9 1,7 0,2 0,3 K obiety Panny 1988 8,3 6,9 12,7 8,5 11,1 2002 5,7 4,8 8,0 6,5 7,3 Z am ężne 1988 35,8 37,9 35,6 40,6 36,2 2002 38,3 34,5 38,6 39,4 38,6 W dowy 1988 49,5 50,2 47,8 45,5 49,6 2002 44,3 52,0 45,3 45,5 48,8 Rozwiedzione, 1988 6,4 5,0 3,9 5,4 3,1 separowane 2002 10,1 7,9 6,2 8,2 5,1 N ieustalony 1988 — — — — — 2002 1,6 0,8 1,9 0,4 0,2
Źródło: jak w tab. 3.1.
W 2002 r. w śró d m ężc zy zn w w ie k u 80 lat i w ięcej n ie m a l 60% pozostaw ało w z w iąz k ach m a łż e ń s k ic h (o d 56,6% w P o z n a n iu do 59,4% w e W ro c ła w iu ), n a to m ia s t w śró d k o b ie t o d p o w ie d n i o d se te k b y ł z n a c z n ie m n ie jsz y (o d 8,7 do 10,9% we W ro cław iu ).
Z d ru g ie j s tr o n y u d z ia ły w dow ców m ie śc iły się w g ra n ic a c h o d 35,4% (W ar szaw a) do 38,8% (Ł ó d ź ), a o b szar z m ie n n o śc i w sk a ź n ik ó w d la k o b ie t w yznacza ły: K ra k ó w — 77,3% i Ł ó d ź — 81,2%. Ja k w y n ik a z p rz y to c z o n y c h w yżej in fo rm a c ji, p ro b le m sę d z iw y c h starcó w to p rz e d e w sz y stk im p ro b le m s a m o t n y c h
c i i \ t c « i c ł i i w y i a i i o ^ - i i a i o j j u i c w j i u - c f \ u i IUI l MUZ.I Ićl IU U Z I S l ć U y c n W W I 6 IK IC P 1 m i 3 S l 3 C n y y
3.5. S truktura ludzi starych w e d łu g p o zio m u
w ykszta łce n ia
P o z io m w y k s z ta łc e n ia o k re śla n ie ty lk o k w alifik acje zaw o d o w e lecz i p ew ien styl życia, a w ty m ró ż n o ro d n e p o trz e b y n a tu ry m a te ria ln e j i d u c h o w ej.
Z m ia n y w s tr u k tu r z e lu d z i s ta ry c h w e d łu g p o z io m u w y k sz ta łc e n ia k re ślą dane z a w a rte w ta b lic y 3.6.
Tablica 3.6. Struktura ludzi starych i wedfug poziomu wykształcenia w w ielkich miastach w 1988 i 2002 r. (w % ogółu osób w wieku 60 lat i więcej)
Poziom w ykształcenia Warszawa Łódź K raków W rocław Poznań
Wyższe 1988 16,1 5,8 13,4 9,9 10,6 2002 22,5 11,2 17,8 16,9 17,3 Średnie 1988 34,1 19,3 28,9 24,6 25,7 i policealne 2002 40,5 29,7 35,3 33,3 35,7 Zasadnicze 1988 5,9 4,5 11,2 7,9 15,6 zawodowe 2002 7,5 8,1 14,5 10.8 17,2 Podstawowe 1988 37,8 56,7 41,1 47,9 45,4 ukończone 2002 22,1 42,3 27,0 33,2 27,5 Pozostałe 1988 6,1 13,7 5,4 9,7 2,7 i nieustalone 2002 7,4 8,7 5,4 5,8 2,3
Źródło: jak w tabl. 3.1.
L a ta 1 9 8 8 -2 0 0 2 p r z y n io s ły z n a czące , p o z y ty w n e z m ia n y w p o z io m ie w y k sz ta łc e n ia o só b w s ta rs z y m w ie k u . G e n e ra c je w k ra c z a jąc e w ty m o k re s ie w te n wiek z d o b y w a ły w y k s z ta łc e n ie w o k re s ie p o w o je n n y m , w d y n a m ic z n ie ro z w i jających s ię w ó w czas s z k o ła c h p o n a d p o d s ta w o w y c h i w y ższy ch . W e w s z y s tk ic h m iastac h w z ró s ł o d s e te k lu d z i s ta ry c h le g ity m u ją c y c h się w y k s z ta łc e n ie m w yższym , ś r e d n im i p o lic e a ln y m o ra z z a sa d n ic z y m za w o d o w y m . O d s e te k osób starych z w y k s z ta łc e n ie m w y ższy m w 2002 r. b y ł n a jw ię k s z y w W arsz aw ie 1 n iew ie le r ó ż n ił się o d w s k a ź n ik a o g ó ln e g o , o b lic z o n e g o z g o d n ie z m e to d o lo gią G U S d la lu d n o ś c i w w ie k u 13 la t i w ięcej, k tó r y w y n o s ił 23,4% [O b ra n ia k , 2004, s. 22],
W p o z o sta ły c h m ia s ta c h o d p o w ie d n ie w sk a ź n ik i b y ły d la osó b s ta ry c h n iż sze o d o g ó ln y c h o 2 -3 p u n k ty p ro c e n to w e . R e la ty w n ie n a jb a rd z ie j w z ró sł odse- tek osób s ta ry c h p o sia d a ją c y c h w y k sz ta łc e n ie w yższe w Ł o d z i (n ie m a l d w u k ro t n e ) , lecz n a d a l jest o n n a jn iż sz y w śró d w ie lk ic h m iast.
W szędzie zw ięk szy ł się u d z ia ł osób p o sia d a ją c y c h w y k s z ta łc e n ie ś re d n ie lu b Policealne: w W arszaw ie i K ra k o w ie o je d n ą p ią tą , w e W ro c ła w iu i P o z n a n iu 0 P o n a d je d n ą trz e c ią , a w Ł o d z i o połow ę. N ie z m ie n n ie n a jw ię k sz e w sk a ź n ik i E c h o w a ły lu d z i s ta ry c h w W arszaw ie, a n a jm n ie jsz e w Ł o d z i.
s u --- ----
---S u m a ry c z n y o d s e te k lu d z i sta ry c h z w y k sz ta łc e n ie m w y ższy m , śre d n im i p o lic e a ln y m w 2002 r. w y n o sił: W arszaw a 63,0% Ł ó d ź 40,9% K ra k ó w 53,1% W ro cław 50,2% P o z n a ń 53,0% W św ietle po w y ższeg o m ie rn ik a n a jb a rd z ie j k o rz y s tn y p o z io m w y k sz ta ł c e n ia lu d z i s ta ry c h w y stę p u je w W arszaw ie, n a s tę p n ie w K ra k o w ie , P o z n a n iu i W ro c ła w iu , a n a jg o rz ej p re z e n tu je się p o d ty m w z g lę d e m Ł ó d ź .
W szęd zie w z ró sł o d se te k osó b z w y k sz ta łc e n ie m z a sa d n ic z y m zaw odow ym osiągając n ajw y ższy p o z io m w P o z n a n iu , p o n a d d w u k ro tn ie w ię k sz y n iż w W ar szaw ie i Ł o d z i.
Z m n ie js z y ł się n a to m ia s t o d se te k lu d z i sta ry c h , k tó rz y cy k l k s z ta łc e n ia za k o ń c z y li n a sz k o le p o d staw o w ej. U d z ia ł ic h b y ł n a jw ięk szy w Ł o d z i, a o połow ę m n ie jsz y w W arszaw ie.
Z o sta tn ie j k a te g o rii w y k sz ta łc e n ia p o d an ej w ta b lic y 3.6 w y o d rę b n ić m ożna osoby, k tó re u czę sz c za ły do sz k o ły p o d staw o w ej, lecz jej n ie u k o ń c z y ły , lu b nie m ają w y k sz ta łc e n ia sz k o ln eg o . O d se te k ta k ic h osób w y n o sił:
W arszaw a 2,0%
Ł ó d ź 6,2%
K ra k ó w 2,0%
W ro cław 4,1%
P o z n a ń 1,4%
R ó ż n ic e w s tr u k tu r z e m ęż czy zn i k o b ie t w sta rsz y m w ie k u w e d łu g p o zio m u w y k sz ta łc e n ia k re ś lą w sk a ź n ik i z am iesz czo n e w ta b lic y 3.7.
O d s e te k m ę ż c z y z n p o sia d a ją c y c h d y p lo m u k o ń c z e n ia w yższej u c z e ln i b y ł
w 2002 r. d w u k r o tn ie w ię k sz y n iż w śró d k o b ie t. N a jw y ż sz e o d s e tk i m ę ż c z y z n
i k o b ie t o ta k im p o z io m ie w y k s z ta łc e n ia b y ły w W a rszaw ie, n a jn iż s z e w Ł o dzi.
U d z ia ły m ę ż c z y zn z w y k sz ta łc e n ie m ś re d n im i p o lic e a ln y m są w p oszcze g ó ln y c h m ia s ta c h p o d o b n e i z re g u ły m n ie jsz e n iż w p o p u la c ji k o b ie t (w Ł o d z i
są o n e n ie m a l id e n ty c z n e ). O d m ie n n ie p rz e d sta w ia ła się sy tu a c ja z w y k ształce n ie m z a sa d n ic z y m z aw o d o w y m , k tó ry m d w u k ro tn ie częściej le g ity m o w a li się m ężc zy źn i. O só b z w y k sz ta łc e n ie m p o d sta w o w y m i b e z w y k s z ta łc e n ia n a w e t na ta k im p o z io m ie b y ło re la ty w n ie w ięcej w śró d k o b iet. Z w ra c a uw ag ę fa k t, że naj m n ie jsz y m o d s e tk ie m m ężczy zn o ta k im p o z io m ie w y k sz ta łc e n ia w y ró ż n ia ! się P o z n a ń .
.a i opuieu^.1 iu-eKunomiczna ludzi starych w wielkich miastach 91 Tablica 3.7. Struktura ludzi starych wedtug poziomu wykształcenia oraz ptci w w ielkich miastach w 2002 r.
(w % ogótu osób w wieku 60 lat i więcej danej pici)
Poziom w ykształcenia Warszawa Łódź K raków Wrocław Poznań
M ężczyźni Wyższe 33,1 16,7 25,2 24,9 25,8 Średnie i policealne 33,8 30,0 30,3 31,2 32,6 Zasadnicze zawodowe 10,7 12,3 21,9 16,3 26,1 Podstawowe ukończone 15,8 34,8 18,2 24,0 14,0 Pozostałe i nieustalone 6,6 6,2 4,4 3,6 1,5 K obiety Wyższe 15,8 8,2 13,1 11,9 12,1 Średnie i policealne 44,7 29,6 38,5 34,6 37,5 Zasadnicze zawodowe 5,6 5,8 9,7 7,3 11,7 Podstawowe ukończone 26,0 46,4 32,7 38,9 35,9 Pozostałe i nieustalone 7,9 10,0 6,0 7,3 2,8 :---Źródło: jak w tabl. 3.1.
U d z ia ł osó b z w y k sz ta łc e n ie m w yższym o raz ś re d n im i p o lic e a ln y m b y ł we w szystkich m ia s ta c h w ięk szy w śró d m ężczyzn. O d p o w ie d n ie o d s e tk i d la m ę ż czyzn i k o b ie t w y n o siły : W arszaw a 66,9% i 60,5% Ł ó d ź 46,7% i 37,8% K ra k ó w 55,5% i 51,6% W ro cław 56,1% i 46,5% P o z n a ń 58,4% i 49,6%
P o n o w n ie stw ie rd z a m y n ajlep szy p o z io m w y k sz ta łc e n ia lu d z i sta ry c h w W arszaw ie, a n a jm n ie j k o rz y s tn y w Ł o d z i. P o n a d to zw raca uw ag ę w y so k i p o ziom w y k sz ta łc e n ia s ta ry c h m ęż czy zn w P o z n a n iu .
3.6. Ź ró d ła utrzym ania ludzi starych
W y n ik i sp isó w lu d n o ś c i pozw alają w y o d rę b n ić dw a p o d sta w o w e ź ró d ła U trzym ania lu d n o ś c i: p racę i n ie z a ro b k o w e ź ró d ło . D o p ierw szej g ru p y n a le ż ą Osoby, k tó ry c h g łó w n y m ź ró d łe m u trz y m a n ia jest p ra c a p rz y n o sz ą c a z a ro b e k lu b dochód. D ru g a g ru p a o b e jm u je osoby, k tó ry c h g łó w n y m ź ró d łe m u trz y m a n ia są em ery tu ry , re n ty , ró ż n e g o ro d z a ju z a siłk i itp.
D o o b u w y m ie n io n y c h k a te g o rii ź ró d e ł u trz y m a n ia w łącza się z a ró w n o oso b y p o sia d a ją c e w ła sn e ź ró d ło u trz y m a n ia , jak i o so b y p rz e z n ie u trzy m y w a n e. T ak w ięc w g ru p ie u trz y m u ją c y c h się z p ra c y z n a jd u ją się osoby, k tó ry c h g łó w n y m ź ró d łe m u trz y m a n ia jest p ra c a o so b iście w y k o n y w an a , o ra z o so b y p rzez nie u trz y m y w a n e . D o g ru p y u trz y m u ją c y c h się ze ź ró d e ł n ie z a ro b k o w y c h zalicza się z a ró w n o p o sia d a ją c y c h n ie z a ro b k o w e ź ró d ło (em ery tó w , re n c is tó w itp .) jak i o so b y b ę d ą c e n a ic h u trz y m a n iu .
W ta b lic y 3.8 z g ro m a d z o n o in fo rm a c je o ź ró d ła c h u trz y m a n ia osó b starych w w ie k u p o p ro d u k c y jn y m (m ężczy źn i 65 la t i w ięcej, k o b ie ty 60 la t i w ięcej).
Z a le d w ie k ilk a p ro c e n t lu d z i sta ry c h w w ie k u p o p ro d u k c y jn y m n ie p o sia d a ło w łasn eg o ź ró d ła d o c h o d ó w i p o z o staw ało n a u trz y m a n iu in n y c h osób. W la ta c h 1 9 8 8-2002 o d p o w ie d n ie w sk a ź n ik i ilu s tru ją c e to z a g a d n ie n ie n ie z n a c zn ie się z m ie n iły . Z m n ie js z y ły się w śró d m ę żczy zn , a w z ro sły w p o p u la c ji s ta ry c h ko b ie t (z w y ją tk ie m W arszaw y).
W 2002 r. n a jw ię k sz y u d z ia ł m ężczy zn p o sia d a ją c y c h w ła s n e ź ró d ło u trz y m a n ia cech o w ał P o z n a ń i W rocław , a n a jm n ie jsz y W arszaw ę. W p rz y p a d k u ko b ie t o d p o w ie d n ie p o zy cje zajm o w ały Ł ó d ź i W arszaw a. W e w sz y stk ic h p rz e k ro jach a n a lity c z n y c h ró ż n ic e p o zio m ó w w sk a źn ik ó w są n ie w ie lk ie .
P o n a d 90% osób w w ie k u em e ry ta ln y m u trz y m u je się g łó w n ie ze ź ró d e ł nieza ro b k o w y ch . R ó żn ice w p rz e k ro ju p łci oraz w u jęciu d y n a m ic z n y m są nieznaczne. D la p o rz ą d k u p o d k reślm y , że sto su n k o w o n ajm n iejsze u d z ia ły n o to w a n o w obu la ta c h (d la m ężczyzn i k o b ie t) w W arszaw ie. W tym m ieście p rac a stan o w i główne źró d ło u trz y m a n ia w iększej części osób stary ch n iż w in n y c h m iasta ch .
Tablica 3.8. Struktura osób w wieku poprodukcyjnym według źródet utrzymania i ptci w w ielkich miastach w 1988 i 2002 r.
W iek i płeć Warszawa Łódź K raków W rocław Poznań
% osób posiadających w łasne źródło utrzym ania
O gółem 60/65 + 1988 94,9 97,0 94,8 94,6 93,5 2002 93,2 96,7 94,9 96,3 96,8 M ężczyźni 65 + 1988 99,5 99,6 99,4 99,6 99,6 2002 94,8 97,4 96,7 98,2 98,9 Kobiety 60+ 1988 93,1 96,0 93,1 92,7 91,1 2002 92,5 96,5 94,2 94,4 95,8 __
% osób posiadających główne niezarobkowe źródło utrzym ania
O gółem 60/65 + 1988 92,0 95,8 92,0 93,0 94,4 2002 90,9 96,2 94,2 95,8 96,2 Mężczyźni 65 + 1988 91,4 95,5 91,4 93,3 93,5 2002 90,2 95,8 94,1 95,5 95,8 K obiety 60+ 1988 92,2 95,9 92,3 92,9 94,9 2002 91,2 96,4 94,3 95,9 9 6 ,4 ___
W ta b . 3.9 p rz e d s ta w io n a jest s tr u k tu r a lu d z i s ta ry c h w w ie k u p o p ro d u k cyjnym , d la k tó ry c h p o d sta w ą u trz y m a n ia b y ły ź ró d ła n ie z a ro b k o w e , w e d łu g rodzaju ty c h ź ró d eł.
P o n a d 60% o g ó łu b a d a n e j g ru p y osób s ta ry c h u trz y m u je się z e m e ry tu r. We w szystkich m ia s ta c h o d p o w ie d n ie u d z ia ły w z ro sły w la ta c h 1 9 88-2002 w m n ie j szym s to p n iu w śró d m ęż czy zn , a zn a c z n ie w śró d k o b ie t. W o b u la ta c h n a jw ię k szym o d s e tk ie m osó b u trz y m u ją c y c h się z e m e ry tu r w y ró ż n ia ła się Ł ó d ź , a n a j niższym K ra k ó w (ta k w śró d m ężczy zn , jak i w śró d k o b iet).
O d se te k u trz y m u ją c y c h się z r e n t n ie m a l w szęd zie się z m n ie js z y ł (w y jątek to m ężcz y źn i w P o z n a n iu ). W o b u la ta c h n a jn iż sz y s tw ie rd z o n o w Ł o d z i i W ar szawie, re k o rd o w o d u ż y m w y ró ż n ia ł się K rak ó w , a n iec o m n ie jsz y m P o zn ań . W arto zauw ażyć, że w szęd zie o d p o w ie d n ie o d se tk i b y ły p rz y n a jm n ie j d w u k ro t nie w ięk sze w p o p u la c ji s ta ry c h k o b iet.
Tablica 3.9. Struktura ludności w wieku poprodukcyjnym utrzymującej się głównie ze źródet niezarobkowych wedtug rodzaju tych żródet i ptci w w ielkich miastach w latach 1988 i 2002 r. (w odsetkach)
W yszczególnienie Warszawa Łódź K raków Wrocław Poznań
Ogółem 1988 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 2002 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 — em erytury 1988 76,0 80,6 61,5 69,0 67,9 2002 83,4 86,1 67,3 79,5 74,0 — renty 1988 22,4 17,4 35,9 29,1 30,4 2002 15,1 12,4 30,1 19,1 24,7 — pozostałe 1988 1,6 2,0 2,6 1,9 1,7 2002 1,5 1,5 2,6 1,4 1,3 M ężczyźni 1988 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 2002 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 — em erytury 1988 88,5 88,6 80,2 84,6 88,6 2002 91,3 91,5 80,7 88,9 88,4 — renty 1988 10,4 10,0 17,9 14,0 10,4 2002 7,7 7,1 17,6 10,0 10,9 — pozostałe 1988 1,1 1,4 1,9 1,4 1,0 2002 1,0 1,4 1,7 1,1 0,7 Kobiety 1988 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 2002 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 em erytury 1988 71,3 77,6 54,7 62,8 59,8 2002 79,8 83,9 61,0 75,1 67,6 — renty 1988 26,9 20,2 42,5 35,1 38,2 2002 18,5 14,5 35,8 23,4 30,8 ~~~ pozostałe 1988 1,8 2,2 2,8 2,1 2,0 ---- 2002 1,7 1,6 3,2 1,5 1,6
a^t
R ó ż n ic e w o d s e tk a c h k o b ie t u trz y m u ją c y c h się z r e n t w iązać się m o g ą z ich o d m ie n n ą w ró ż n y c h m ia sta c h ak ty w n o śc ią zaw odow ą w p rz e sz ło śc i, k ie d y b y ł y
o n e w w ie k u p ro d u k c y jn y m . Jeśli b y ły o n e w ów czas b ie r n e zaw odow o, to p0 p rz e k ro c z e n iu w ie k u e m e ry ta ln e g o m o g ły n ie sp e łn ia ć w a ru n k ó w d o uzyskania e m e ry tu ry i w ów czas z a b ieg ały o p rz y z n a n ie renty.
P o d a m w fo rm ie p rz y k ła d u , że w 1988 r. k o b ie ty w w ie k u 5 0 -5 4 la t cechow a ły w p o sz c z e g ó ln y c h w ie lk ic h m ia sta c h n a stę p u ją c e w s p ó łc z y n n ik i aktyw ności z aw o d o w e j: W arszaw a 75,5% Ł ó d ź 74,5% K ra k ó w 58,5% W ro cław 72,0% P o z n a ń 64,0%
N a jw ięk sze o d s e tk i p ra c u ją c y ch k o b ie t o d n o to w a n o w W arszaw ie i Łodzi, a n a jm n ie js z e w K ra k o w ie i P o z n a n iu , g d zie w 2002 r. u d z ia ł k o b ie t u trz y m u ją cy ch się z r e n t b y l najw iększy.
W arto p o n a d to p rz e d sta w ić w y n ik i sp isu z 2002 r. o d n o ś n ie do deklarow anej p rz e z o so b y w w ie k u p o p ro d u k c y jn y m n ie p e łn o sp ra w n o śc i. O d p o w ie d n ie odset k i n ie p e łn o s p ra w n y c h m ężc zy zn i k o b ie t w y n o siły : W arszaw a 32,5% i 28,7% Ł ó d ź 35,0% i 32,0% K ra k ó w 60,5% i 60,9% W ro cław 39,6% i 37,1% P o z n a ń 42,5% i 41,3% P o z io m y p o w y ż sz y ch w sk a ź n ik ó w o b ja śn ia ją z ró ż n ic o w a n ie m ia st pod w z g lęd em o d s e tk a lu d z i sta ry c h u trz y m u ją c y c h się z re n t.
G łó w n y m lu b d o d a tk o w y m ź ró d łe m u trz y m a n ia o só b s ta ry c h m oże byc o so b iśc ie w y k o n y w a n a p ra c a , k tó ra n a og ó ł sta n o w i k o n ty n u a c ję zatru d n ien ia z o k re su , k ie d y p o z o sta w a li o n i w w ie k u p ro d u k c y jn y m .
M ie rn ik ie m n a tę ż e n ia tego zjaw isk a są w sk a ź n ik i z a tr u d n ie n ia w y r a ż a ją c e
o d se te k p ra c u ją c y c h w śró d o g ó łu lu d n o ś c i d an e j p łc i i w ie k u (tab . 3.10).
W la ta c h 1 9 8 8-2002 w e w sz y stk ic h m ia sta c h u d z ia ł p ra c u ją c y c h wśród o g ó łu lu d n o ś c i w w ie k u p o p ro d u k c y jn y m o b n iż y ł się, w n a jw ię k sz y m sto p n [U w K ra k o w ie (o p o ło w ę).
W 2002 r. n a jw ię k sz y p o z io m w sk a ź n ik ó w z a tru d n ie n ia o d n o to w a n o w War szaw ie i P o z n a n iu , a n a jn iż sz y w Ł o d z i. P ra w d o p o d o b n ie b y ło to zw iązan
z o g ó ln ą s y tu a c ją n a r y n k u pracy, k tó re j m ie rn ik ie m m o że b y ć sto p a b e z r o b o c i a
W y n ik i N S P 2002 p o z w o liły u sta lić jej p o z io m w w ie lk ic h m ia sta c h : W arsza'va 13,5%, P o z n a ń 14,7%, K ra k ó w 17,5%, W ro cław 18,3% i Ł ó d ź 22,2%. D o k ła d n i ta k a sa m a b y ła k o le jn o ść m ia st u p o rz ą d k o w a n y c h w e d łu g m alejąceg o poziort111
oLouyoi i w vvioir\ioi I 11 iidbiaui I w skaźników z a tr u d n ie n ia lu d n o ś c i w w ie k u p o p ro d u k c y jn y m . D o d a jm y , że n ie z n a c z n y o d se te k tej lu d n o ś c i (o d 0,5% w Ł o d z i, K ra k o w ie i W ro c ła w iu d o 0,7% w W arszaw ie) d e k la ro w a ł w tra k c ie s p is u s ta tu s o so b y b e z ro b o tn e j.
Tablica 3.10. Wskaźniki zatrudnienia ludności w wieku poprodukcyjnym według ptci i wieku w wielkich miastach w 1988 i 2002 r.
Pleć i wiek Warszawa Łódź Kraków Wrocław Poznań
1988 2002 1988 2002 1988 2002 1988 2002 1988 2002
% pracujących w śród ogółu ludności danej p łci i w ieku
Ogółem 60/65 + 11,2 9,0 6,8 4,8 12,7 6,2 10,4 6,0 9,0 8,0 60-64* 20,5 20,8 11,0 12,1 20,1 14,7 15,9 13,7 15,0 16,5 65-69 15,9 13,9 9,3 8,1 17,5 9,2 12,8 9,7 13,8 13,4 70-74 7,8 6,7 4,8 3,2 9,8 4,3 6,7 3,9 6,6 5,8 75-79 4,3 2,7 3,0 1,2 6,3 1,8 4,2 1,6 3,9 2,1 80+ 2,1 1,0 1,4 0,5 3,5 0,8 2,2 0,5 1,9 0,6 Mężczyźni 65 + 14,7 11,8 9,2 6,9 17,0 8,1 13,0 8,5 13,1 12,0 65-69 32,3 21,1 13,7 13,3 24,8 14,2 18,1 15,7 21,0 21,8 70-74 12,6 10,8 7,5 6,0 15,0 6,8 9,8 6,9 10,8 10,5 75-79 7,5 4,8 5,2 2,5 9,8 3,2 7,4 3,2 7,4 4,4 80+ 4,5 2,3 2,9 1,1 7,0 1,8 4,4 1,3 4,2 1,5 Kobiety 60+ 9,8 7,7 5,9 4,0 11,1 5,3 9,3 4,9 7,4 6,2 60-64 20,5 20,8 11,0 12,1 20,1 14,7 15,9 13,7 15,0 16,5 65-69 10,6 9,1 6,3 4,8 12,5 5,7 8,7 5,5 8,9 7,6 70-74 5,2 3,9 3,2 1,7 7,0 2,6 4,7 1,9 4,1 2,7 75-79 2,7 1,5 1,9 0,7 4,7 1,0 2,5 0,7 2,1 0,9 80+ 1,3 0,4 0,9 0,2 2,4 0,4 1,3 0,2 1,1 0,3
* wskaźniki odnoszą się do kobiet. Źródło: jak w tabl. 3.1
W sk aź n ik i z a tr u d n ie n ia b y ły w yższe w śró d m ężcz y zn i w 2002 r. w śró d lu d z i starych tej p łc i k sz ta łto w a ły się n a najw y ższy m p o z io m ie w P o z n a n iu , a n a jn iż szym w Ł o d z i. W o d n ie s ie n iu do k o b ie t o d p o w ie d n ie p o zy cje za jm o w a ła W a r szawa i p o n o w n ie Ł ó d ź .
W sk a ź n ik i z a tr u d n ie n ia m a le ją w raz z w ie k ie m : p rz e c h o d z ą c do k o le jn y c h grup w ie k u o b se rw u je m y ś r e d n io o p o ło w ę n iższy p o z io m w sk aźn ik ó w .
P ra c u ją c y w w ie k u p o p ro d u k c y jn y m sta n o w ili m a rg in e s o g ó łu p ra c u ją c y ch w w ielk ich m ia s ta c h (W arszaw a 4,2% , Ł ó d ź 2,6%, K ra k ó w 2,8% , W ro c ła w 2,8% 1 Poznań 3,2%).
96 VVIUU/LII I IIOI ¿- UUI di licir\
3.7. P rognoza liczby ludzi starych d o roku 2030
W ykorzystana w tej części opracow ania p ro g n o za d em o g raficzn a przew iduje, iż w latach 2002-2030 liczba lu d n o ści w Polsce zm n iejszy się o 9,3 %, p rzy czym w w ie lk ic h m iastach o 14,2 %, w p ozostałych o 12,9 %, a n a o b szarach w iejskich w zro śn ie o 3,9 %. W poszczególnych w ielk ich m iastach u b y tk i w zględne w yniosą:
W arszaw a -7 ,4 % Ł ó d ź -2 3 ,3 % K ra k ó w -1 4 ,1 % W ro cław -1 4 ,5 % P o z n a ń -1 6 ,2 % W la ta c h o b ję ty c h p ro g n o z ą o bserw ow ać b ę d z ie m y w w ie lk ic h m ia s ta c h n ie u sta n n y , c h o ć n ie ró w n o m ie r n y p rz y ro s t lic zb y osób s ta ry c h (tab . 3.11).
Tablica 3.11. Ludność w wieku 60 lat i więcej w w ielkich miastach w latach 2 0 0 2 -2 0 3 0 *
Lata Warszawa Łódź Kraków W rocław Poznań
W tysiącach 2002 362,4 166,8 140,2 123,4 104,6 2015 472,7 211,4 192,1 168,3 142,8 2030 506,5 216,2 212,8 182,0 153,3 Przyrosty w zględne w % 2002-2015 30,4 26,7 37,0 36,4 36,5 2015-2030 7,2 2,3 10,8 8,1 7,4 2002-2030 39,8 29,6 51,8 47,5 46,6
W odsetkach ogółu ludności
2002 21,5 21,1 18,5 19,3 18,1
2015 28,5 29,9 26,0 27,4 26,1
2030 33,0 35,7 32,7 33,3 31,6
* Dla 2002 r. dane spisu ludności, dla lat 2015 i 2030 wyniki prognozy. Źródło: GUS, 2004.
L a ta 2 0 0 2 -2 0 1 5 p rz y n io s ą b a rd z o d y n a m ic z n y p rz y ro s t lic z b y lu d z i starych, b o w ie m w o b rę b teg o w ie k u w k raczać b ę d ą lic z e b n ie d u ż e g e n e ra c je osó b uro d z o n y c h w la ta c h 1 9 46-1955, a w ięc w szczy to w y m o k re sie p o w o je n n e g o wyżu d em o g raficzn eg o .
Z n a c z n ie m n ie jsz y c h p rz y ro stó w sp o d ziew ać się m o ż n a w la ta c h 2015-2030, k ie d y do p o p u la c ji lu d z i s ta ry c h n ap ły w a ć b ę d ą g e n e ra c je u ro d z o n e w l a t a c h
6 0 -ty c h , a w ięc w o k re s ie n iż u u ro d z e ń .
W ca ły m o k re sie p ro g n o z y n ajw ię k szą d y n a m ik ą w z ro stu lic zb y lu d z i starych w y ró ż n ia ć się b ę d z ie K ra k ó w , a n a jm n ie jsz ą Ł ó d ź. N a to m ia s t s to p ie ń zaaw
anso-psu wwi i iw y i u l ici i o f ju ic o ^ i i u - c r \ u i ivji i iiu^.1 ićl IUUZI S i a r y U I W W IG IK IC D m iS S tS C i" ) y i
w an ia p ro c e s u sta rz e n ia się lu d n o ś c i b ę d z ie n a jw ię k szy w Ł o d z i, a n ajm n iejszy w P o z n a n iu . U d z ia ł m ęż czy zn w w ie k u 60 la t i w ięcej w śró d o g ó łu lu d n o śc i b ę dzie w 2030 r. n a jw ię k sz y w Ł o d z i (30,5% ), n a jm n ie jsz y w P o z n a n iu (28,0%), a dla k o b ie t o d p o w ie d n ie m iejsc a b ę d ą p o n o w n ie u d z ia łe m Ł o d z i (40,1%) oraz P o z n a n ia (34,7% ).
L ic z b a sę d z iw y c h sta rc ó w p o w ięk szać się b ę d z ie w w ięk szy m s to p n iu niż ogół lu d n o ś c i w w ie k u 60 la t i w ięcej (ta b lic a 3.12).
Tablica 3.12. Ludność w wieku 80 lat i więcej w w ielkich miastach w latach 2 0 0 2 -2 0 3 0
Lata Warszawa Łódź K raków Wrocław Poznań
W tysiącach 2002 48,5 22,5 18,0 13,8 14,5 2015 93,4 36,7 34,8 31,3 23,7 2030 117,0 48,6 47,3 41,0 34,7 Przyrosty względne w % 2002-2015 92,6 63,1 93,3 126,8 63,4 2015-2030 25,3 32,4 35,9 31,0 46,4 2002-2030 141,2 116,0 162,8 197,1 139,3
W odsetkach ogółu ludności
2002 2,9 2,9 2,4 2,2 2,5
2015 5,6 5,2 4,7 5,1 4,3
2030 7,6 8,0 7,3 7,5 7,2
Źródło: jak w tab. 3.11.
W e W ro c ła w iu lic z b a sęd ziw y ch starcó w zw ięk szy się w la ta c h 2002-2030 trz y k ro tn ie , w p o z o sta ły c h m ia sta c h p o n a d d w u k ro tn ie , p rz y czym re la ty w n ie n a jm n ie jszy p rz y ro s t o c z e k iw a n y jest w Ł o d z i. W 2030 r. n a jw ię k sz y o d setek osób w w ie k u 80 la t i w ięcej cechow ać b ę d z ie Ł ó d ź , a n a jm n ie js z y P o zn ań . O d setek m ę żcz y zn w ty m w ie k u n ajw ięk szy b ę d zie w W arszaw ie (5,3% ), n a jm n ie j szy w K ra k o w ie i P o z n a n iu (5,0% ). D la k o b ie t o b sz a r z m ie n n o ś c i w sk aź n ik ó w w yznaczają Ł ó d ź (10,4% ) i P o z n a ń (9,0%).
U w agi i in fo rm a c je liczbow e p rz e d sta w io n e w p ro g n o sty c z n e j części o p ra cow ania w sk a z u ją , że w ie lk ie m ia sta w P olsce, p o d o b n ie jak p o z o sta łe , c h a ra k teryzow ać się b ę d ą w n a jb liż sz y c h d zie się c io le cia c h sp a d k ie m z a lu d n ie n ia , p rzy czym b ę d z ie o n n ie ró w n o m ie rn y w p o szcz eg ó ln y c h je d n o s tk a c h i p rz y b ie rz e na •n ten sy w n o ści p o ro k u 2015.T ylko je d n a część p o p u la c ji w ie lk ic h m ia s t p o w ięk szać się b ę d z ie z a ró w n o n o m in a ln ie jak i p o d w zg lęd em u d z ia łó w w śró d o g ó łu ludności. K a te g o rią tą są o so b y w sta rsz y m w iek u . W k a ż d y m z ro z p a try w a n y c h m iast w ro k u 2030 osó b pow yżej „ sz e śćd ziesiątk i „ b ę d z ie p o n a d 30%. F a k t ten , P od o b n ie jak w ie lk o śc i p rz e d s ta w io n e w ta b lic a c h 3.11. i 3.12. w sk a z u ją p o śred - Mo na n ie u c h ro n n o ś ć z m ia n jak o ścio w y ch w w ie lk ic h m ia s ta c h , w y n ik ający ch 2 P ro cesu s ta rz e n ia się. W y stą p ią o n e z aró w n o w sferze p o p y tu n a d o b ra i u słu g i,
k s z ta łto w a n ia się re a ln y c h zasobów p ra c y (co do ic h w ie lk o śc i jak i s tru k tu ry ) jak i p rz e k s z ta łc e ń w s tr u k tu r z e g o sp o d a rstw d o m o w y c h i r o d z in w k ie ru n k u w z ro stu lic z b y i u d z ia łó w je d n o ste k m a ły c h , tw o rz o n y c h p rz e z o so b y w y łączn ie starsze. S y g n alizo w an e zjaw isk a z rac ji ic h b e z w z g lę d n y ch ro z m ia ró w o raz p r o p o rc ji b ę d ą b a rd z ie j w id o c z n e i o d czu w aln e w m ia s ta c h w ie lk ic h n iż w m n ie j szy c h je d n o s tk a c h o sa d n ic z y c h ty p u m iejsk ieg o i n a te re n a c h w ięk szo ści g m in w iejsk ic h .
O pracow ania i m a te ria ty źródłow e
G insbert A., 1962,Łódź. Studium monograficzne, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź. GUS (Główny Urząd Statystyczny) 1990, NSP (Narodowy Spis Powszechny) 1970,
Ludność. Warunki mieszkaniowe, tom y dla Warszawy, Łodzi, Krakowa, W rocławia i Pozna
nia, Warszawa.
GUS (Główny Urząd Statystyczny) 2003, N SP (Narodowy Spis Powszechny) 2002,
Podstawowe informacje ze spisów powszechnych, tomy dla Warszawy, Łodzi, Krakowa,
Wrocławia i Poznania.
GUS (Główny Urząd Statystyczny) 2004, Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, Warszawa.
M ichalkiewicz Z., Nowakowska B. (red.), 1991, Ludzie starzy w Łodzi, Wydawnictwo Uniw ersytetu Łódzkiego, Łódź.
O braniak W., 1992, Struktura demograficzna ludności dużych i wielkich miast w Polsce, [w:] Nowakowska B. (red.), Problemy demografii i zatrudnienia w Polsce i na Litwie, Wy dawnictwo U niw ersytetu Łódzkiego, Łódź.
O braniak W., 1997, Procesy ludnościowe w Łodzi, [w:] J. T. Kowaleski (red.), Procesy
demograficzne w Makroregionie Środkowym, Wydawnictwo Absolwent, Łódź.
O braniak W., 1998, Struktura demospoleczna ludzi starych w Łodzi, [w:] Sytuacja zdro
wotna osób w starszym wieku w Polsce (Aspekt medyczny i społeczno-demograficzny), Zakład
Demografii U Ł , Łódź.
O braniak W., 2004, Zmiany w strukturze demograficznej i społeczno-ekonomicznej lud
ności Łodzi w latach 1989-2002, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź.
Rosset E., 1959, Proces starzenia się ludności, Polskie W ydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Rosset E., 1967, Ludzie starzy. Studium demograficzne, Państwowe Wydawnictwo Eko nom iczne, Warszawa.
