Bożena Waszkiewicz-Robak, Franciszek Świderski
NANOTECHNOLOGIA – KORZYŚCI I ZAGROŻENIA ZDROWOTNE
Katedra Żywności Funkcjonalnej i Towaroznawstwa Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Kierownik: prof. dr hab. F. Świderski Zakład Żywności Funkcjonalnej i Towaroznawstwa
Kierownik: dr hab. inż. B. Waszkiewicz-Robak
Hasła kluczowe: nanotechnologia, nanocząsteczki, korzyści, bezpieczeństwo zdro-wotne.
Key words: nanotechnology, nanomaterials, benefi cial, safety of health.
Pierwszym wizjonerem nanotechnologii był amerykanin R. Feynman, przedsta-wiający już w 1959 r. wizję świata, w którym naukowcy łącząc pojedyncze atomy wybranych pierwiastków, budują dowolne struktury materii, tworząc tzw. inżynierię w bardzo małej skali, na poziomie atomowym. Nanotechnologia jest nauką inter-dyscyplinarną, która, obok biotechnologii i genetyki, stała się popularną dziedziną wiedzy, z dużym potencjałem zastosowawczym, także w przemyśle spożywczym (1, 2). Obejmuje ona różnorodny zestaw technik i sposobów tworzenia nowych struktur, o rozmiarach nanometrycznych, a bazuje na osiągnięciach wielu dziedzin nauki, m.in. chemii, biologii, fi zyki, mechaniki czy informatyki. Do nanotechnologii zaliczane są wszelkie operacje technologiczne prowadzone na poziomie atomowym lub cząsteczkowym o rozmiarach od 1 do 100 nm (1 nm to 10–9 m, miara odpowiada
wielkości kilku atomów) (3).
ROZWÓJ NANOTECHNOLOGII
Produkcja materiałów w nanoskali jest podstawą otrzymywania wielu wyrafi no-wanych wyrobów, także w przemyśle spożywczym. Badania w tym zakresie prowa-dzone są w dwu kierunkach (4), tj. umożliwiające otrzymywanie tzw.:
● produktów I generacji – metodą „TOP DOWN” – poprzez redukcję rozmiarów (rozdrabnianie) materiałów do nanocząsteczek, przez zastosowanie siły mechanicz-nej, np. mielenie (młyny kulowo-perełkowe i strumieniowe), płyny w stanie nadkry-tycznym (CO2), emulgowanie (przy zastosowaniu membran 50 – 100 mm ≈ 135 P),
stosowanie ultradźwięków, wysokociśnieniowej homogenizacji i mikrofl uidyzacji, ● produkty II generacji – metodą „BOTTOM-UP – poprzez budowanie nowych struktur opartych na nanocząsteczkach, agregację molekuł rozpuszczonych w fazie ciekłej lub gazowej.
Budowanie nowych struktur (metoda „bottom up”) oparte jest na nanocząstecz-kach, do których zaliczane są m.in. fulereny. Stanowią one nową odmianę alotro-pową węgla i składają się z kilkudziesięciu, kilkuset a nawet ponad tysiąca atomów węgla. Tworzą one zamkniętą, regularną i pustą w środku kulę, elipsoidę lub rurkę. Fulereny mogą zawierać atomy węgla w liczbie od 20 (składający się z 12 pięcio-kątów) do 960. Jednak nie wszystkie z nich są stabilne. Najmniejszą uzyskaną czą-steczką jest C36 (w powietrzu ulega uwodornieniu), a największą jest fuleren C960.
Największą stabilność spośród wszystkich fulerenów posiada cząsteczka zawiera-jąca 60 atomów węgla (tzw. C60) i ma kształt pustego dwudziestościanu ściętego
(kulista klatka węglowa zawierająca 12 pięciokątów i 20 sześciokątów) (5, 6). Fulereny mogą służyć jako składniki mieszanek polimerowych. W procesie foto-polimeryzacji, tj. wskutek naświetlania kryształu C60 wiązką lasera o odpowiednio
dobranej mocy w temp. min. 260 K, tworzą się silne wiązania chemiczne między fulerenami C60 w miejscu słabszych wiązań van der Waalsa, w wyniku czego można
otrzymać dimery, trimery lub większe usieciowane powłoki fulerenowe (7). W ten sposób na bazie fulerenów otrzymane są nanorurki, odkryte w 1992 r. Mają one postać otwartych lub zamkniętych cylindrów o średnicy rzędu od jednego do kilku nanomertów i długości nawet kilkunastu centymetrów. Fulereny i nanorurki odznaczają się niezwykłymi cechami fi zykochemicznymi, są twarde jak diament, elastyczne, sprężyste, wytrzymałe na zrywanie i zgniatanie, są bardzo dobrymi prze-wodnikami ciepła, co stwarza perspektywy ich szerokiego wykorzystania w wielu dziedzinach techniki. Fulereny i nanorurki o kształcie rurek i wielościanów są we-wnątrz puste, co stwarza możliwości wykorzystania ich jako magazynu różnych substancji (np. niektórych leków, aromatów) chroniąc je przed niekorzystnym dzia-łaniem czynników zewnętrznych.
Nanorurki węglowe mają dużą powierzchnię i są czułe na oddziaływania sił mię-dzycząsteczkowych. Dlatego mogą stanowić napełniacz wzmacniający dla kompo-zytów polimerowych. Przypuszcza się, że nonorurki mogą odgrywać podobną rolę jak krzem w półprzewodach. Z materiałem tym przemysł elektroniczny i inne dzie-dziny techniki wiążą olbrzymie nadzieje (8).
Nanocząsteczki są stałymi, solidnymi częściami koloidów złożonymi z ulegających biodegradacji polimerów albo materiałów lipidowych o rozmiarach od 10 do 1000 nm. Nanocząsteczki mogą być w różnej postaci, tj. – jako rozproszone w gazie (jako nanozole), – w płynie (jako koloidy czy nano-hydrozole), – osadzone w matrycy (na-nokompozyty), lub w substratach (nanomateria). Nanocząsteczki zostały odkryte ok. 35 lat temu i są już wykorzystywane w medycynie, np. do przenoszenia szczepionek oraz w chemioterapii. Lekarstwa mogą być wchłaniane do powierzchni nanocząstecz-ki albo usidlone przez polimer lub lipid, albo rozpuszczone w cząsteczce (9, 10).
Nanotechnologia interesuje się w sposób szczególny nanomateriałami i nanokom-pozytami polimerowymi mogącymi mieć zastosowanie jako materiały opakowanio-we. Nanokompozyty polimerowe to zazwyczaj konwencjonalne polimery, zawiera-jące napełniacze o rozmiarach nanoskopowych (1 nm = 0,001 μm lub 0,000 000 001 m), dodawane w celu znaczącego polepszenia wielu cech fi zyko-mechanicznych, wymaganych w nowych obszarach zastosowań. Zdecydowanemu zwiększeniu po-wierzchni właściwej (nawet 1000 razy) w porównaniu do konwencjonalnych napeł-niaczy odpowiada mocniejsze oddziaływanie z powierzchnią polimeru.
Nanonapeł-niacz musi mieć przynajmniej jeden wymiar w skali nano, np. warstwowy krzemian lub glinka. Mogą to być także dwa wymiary w skali nano (np. nanorurki węglowe) lub trzy (cząstki siloksanów). Co więcej, dla zapewnienia największego kontaktu obu powierzchni, nanonapełniacz musi być w końcowym efekcie bardzo dobrze zdyspergowany w matrycy polimerowej. Wprowadzenie nanonapełniaczy do poli-meru powoduje wyraźne zwiększenie modułu elastyczności, wyższą stabilność ter-miczną, zwiększone właściwości barierowe, oporność na rozpuszczalniki organicz-ne, wyższy współczynnik tłumienia ognia, lepsze właściwości optyczne oraz niższy współczynnik rozszerzalności liniowej. Te cechy, tłumaczą wielkie zainteresowanie innowacyjnymi materiałami nanokompozytowymi. Negatywne aspekty występo-wania nanonapełniaczy to ich wysoki koszt, ograniczona dostępność i trudności z osiągnięciem odpowiedniego stopnia dyspersji w matrycy polimerowej (11).
Na rynku pojawia się coraz więcej materiałów bazujących na nanotechnologii, w formie proszków, roztworów, zawiesin i różnorodnych kompozycji, a także urzą-dzenia posiadające nanostrukturę. Rynek nanomateriałów można podzielić na 3 gru-py (1): nanomateriały mineralne, nanotlenki metali i nanorurki.
Nanomateriały mineralne znajdują obecnie największe zastosowanie, szczegól-nie jako komponenty i napełniacze do nanokompozytów polimerowych. Mają one szerokie zastosowanie przemysłowe, szczególnie w przemyśle elektrotechnicznym, samochodowym i przy produkcji opakowań. Odznaczają się one zwiększonymi mo-dułami sprężystości, twardością i opornością na zarysowania, wyższą termoopor-nością oraz niepaltermoopor-nością.
Nanometryczne tlenki metali i metale takie, jak np. ditlenek tytanu, indu, ceru, glinu, krzemu, metaliczne srebro lub miedź znajdują coraz szersze zastosowanie, m.in. do wytwarzania kosmetyków, nanoproduktów ceramicznych, fi ltrów prze-ciwsłonecznych, katalizatorów samochodowych, trwałych nanopowłok fotokatali-tycznych, zdolnych do usuwania zanieczyszczeń w wyniku zachodzących na ich powierzchni reakcji chemicznych z udziałem światła słonecznego.
Biopolimery takie, jak białka, cukrowce, poliestry mogą służyć jako matryce, na których osadzone są nanocząsteczki, dzięki czemu istnieje możliwość uzyskania no-wych materiałów o pożądanych cechach takich, jak: biodegradowalność, wielofunk-cyjność, barierowość, przezroczystość i innych, które mogą znaleźć zastosowanie w różnych działach gospodarki, medycynie, farmacji (12). Nieorganiczne nanoczą-steczki mogą pełnić funkcję nośników smaku i aromatu, zbiorników kontrolowane-go dozowania leków. Nanotechnologia niejonowa może być wykorzystana do pro-dukcji sztucznych naczyń, opakowań płynów medycznych, aparatów używanych do dializ otrzewnowych oraz łączników stosowanych do transportowania płynów medycznych (13).
Nanokompozyty wykorzystywane są do produkcji opakowań o unikalnych właś-ciwościach, np. butelki, różnego rodzaju folie barierowe, mających za zadanie m.in. przedłużać trwałość żywności. Nanometale w formie jonowej lub niejonowej są składnikami nanozoli o właściwościach antystatycznych, przeciwbakteryjnych, jako aktywne cząstki środków ochrony roślin – m.in. alternatywą dla pestycydów. Wielką nadzieją w medycynie jest wyprodukowanie „nanorobotów”, które mogłyby w sposób sterowany penetrować po naszym organizmie i dokonywać naprawy, np. skutków wadliwego żywienia.
MOŻLIWOŚCI ZASTOSOWANIA NANOTECHNOLOGII
Krystaliczna struktura niejonowych preparatów nanocząsteczkowych oraz ich ogromna powierzchnia czynna sprawiają, że są one bardzo skuteczne w zwalcza-niu patogenów takich, jak: grzyby, bakterie i wirusy. Grzyby, bakterie i wirusy nie wytwarzają typowych mechanizmów obronnych (3, 14). Działanie nanocząsteczek na drobnoustroje patogenne sprowadza się do trzech głównych nowo poznanych mechanizmów:
− zaburzenia w przypadku grzybów gospodarki wodnej (14):
− zaburzenia potencjałów elektrycznych błony komórkowej, fl agelli, jądra i mi-tochondriów bakterii przez metaliczne nanocząsteczkowe srebro czy złoto o bardzo wysokim powinowactwie elektrycznym prowadzące do ustania reakcji przepływu energii i substancji w komórce (15),
− pozbawienia zdolności katalitycznego rozkładu podłoża lipidowo-białkowego przez wirusy (16).
Wykazują one działanie bakteriobójcze w czasie 5 min. od zastosowania, a grzy-bobójcze w czasie 15 min. po ich użyciu. W środkach bakteriobójczych wykorzy-stywane są nanocząsteczkowe niejonowe formy miedzi i srebra, które w koloidalnej zawiesinie wodnej lub wodno-alkoholowej nie są absorbowane przez rośliny, zwie-rzęta czy ludzi, jednocześnie skutecznie działają jako silny środek grzybobójczy już w stężeniach ppm.
Koloidalne nanocząsteczki takie, jak niejonowe srebro, złoto oraz ich stopy mogą być szeroko wykorzystywane do zwalczania szczególnie opornych na wszystkie znane antybiotyki patogenów m.in. gronkowców. Metaliczne, niejonowe koloidy nanocząsteczkowe tworzą nową klasę środków antywirusowych. Koloidy te, sa-mowszczepiając się w wirusa likwidują jego zdolność do rozkładu i pozyskiwania lipidowo-białkowego materiału od nosiciela. Blokują aktywność RNA wirusa nie pozwalając na jego reprodukcję (1).
Nanopowłoki fotokataliczne mają właściwości bakteriostatyczne i dezodoryzu-jące, co może być szeroko wykorzystywane do pokrywania zlewozmywaków, wierzchni stołów w gastronomii, w salach szpitalnych, halach produkcyjnych i po-mieszczeniach zanieczyszczonych dużym stężeniem odoru. Właściwości nanopo-włok wykorzystywane są do utrzymania w czystości fi ltrów klimatyzacyjnych oraz systemów instalacji fi ltrowentylacyjnych.
Również w Polsce prowadzone są badania oraz oferowane do wdrożenia nowe nanotechnologie takie, jak (17):
− bakteriobójcze i antyalergiczne tekstylia pokryte impregnacyjną warstwą krze-mionkowego proszku z domieszką nanokultur metalicznego srebra,
− powłoki na szyby zapobiegające ich brudzeniu się, rysowaniu czy poceniu, − materiały wykrywające skażenia bakteryjne,
− nanoproszki krzemionkowe do zastosowań katalitycznych, medycznych i ana-litycznych.
Nanonapełniacze (np. fulereny czy nanorurki) mogą znaleźć zastosowanie jako nośniki substancji bioaktywnych – tzw. zbiorniki kontrolowanego dozowania sub-stancji bioaktywnych i leków, nośniki smaku i aromatu oraz nośniki odpowiednio
rozproszonych substancji czynnych w żywności, m.in. w żywności funkcjonalnej i suplementach diety (10).
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE ZE STOSOWANIA NANOTECHNOLOGII
Początkowo uważano, że nanotechnologia jest bardzo bezpieczna pod wzglę-dem zdrowotnym. Ostatnio pojawiły się ostrzeżenia naukowców amerykańskich, że niektóre z nanomateriałów nie są wolne od ryzyka zdrowotnego związanego z wielkością cząsteczek, które mogą przez drogi oddechowe przenikać do róż-nych komórek organizmu, kumulować się w nich i wywoływać różne schorzenia. Wykazano na przykład, że podczas oddychania nanorurki węglowe mogą uszka-dzać płuca, ponieważ ich struktura i wielkość uniemożliwiają ich całkowite usu-nięcie z organizmu. Naukowcy przypuszczają, że toksyczne działanie fulerenów wynika z ich elektrofi lności, czyli możliwości wychwytywania elektronów z są-siadujących cząstek i powstawania rodników, które podejrzewa się o właściwości kancerogenne. W literaturze można spotkać doniesienia wskazujące na toksyczne działanie nanocząsteczek takich pierwiastków, jak: tytan, kobalt, żelazo, wolfram, a nawet srebro (1).
Nanomateriały są dostępne na rynku od kilku lat, niewiele natomiast wiemy na temat ich oddziaływania na organizm ludzki. Dlatego ważne jest podjęcie badań w celu zidentyfi kowania ich niepożądanych właściwości, opracowanie metod dia-gnostyki i ryzyka narażenia zawodowego na tego typu substancje (5, 18).
Z wielu zagrożeń, jakie wysuwają przeciwnicy nanotechnologii, które mogą poja-wić się w przyszłości, wymienia się niebezpieczeństwo powstawania (19, 20):
– nowotworów, mogących być wynikiem nieprawidłowo umieszczonych „nano-robotów” w ludzkim organizmie i środowisku lub też ich złego funkcjonowania, co może doprowadzić do nadmiernego samopowielania się, zmiany spełnianych zadań (21),
– „Grey Goo scenerio”, wizji samoreplikacji nanorobotów, nad którymi ludzie tracą kontrolę, a one niszczą świat oraz „Green Goo scenario”, wizji sztucznych or-ganizmów opartych na DNA, również wymykających się spod kontroli naukowców (22),
– „nanoterroryzmu” – skutek nieprawidłowego wykorzystania nanotechnologii przez organizacje terrorystyczne (6, 23) lub powstania broni, która nie będzie wy-krywalna za pomocą dostępnych urządzeń. Największym z niebezpieczeństw było-by stworzenie wirusów poprzez konstruowanie ich na poziomie molekularnym (19); innym z niebezpieczeństw może być zastosowanie nanobiosensorów do wykradania tajnych informacji służących potem do działań terrorystycznych,
– wykorzystania nanotechnologii do celów wojskowych – niebezpieczne w przy-padku skonstruowania broni masowego rażenia, systemów do walki informacyjnej czy też manipulatorów umieszczanych w ciele żołnierza, które mogą doprowadzić do zaburzenia porządku na świecie. Aby zapobiec takim zagrożeniom powinno za-kazać się konstruowania śmiercionośnych urządzeń oraz prowadzić kontrolę badań z tego zakresu (23).
Ryzyko związane z zastosowaniem nanocząsteczek, związane jest m.in. z bra-kiem wystarczających badań wskazujących:
a) jakie mogą być biologiczne konsekwencje wynikające z ich stosowania w prze-myśle, a więc sam rozmiar może być ryzykiem dla ryzyka,
b) jakie mogą być efekty wynikające z przedawkowania danej substancji spo-żytej w formie „nano”, np. ekstrakt zielonej herbaty wskutek „znanomalizowania” rozmiarów do cząstek w skali „nano” odznacza się ok. 100 krotnie wyższą zdolnoś-cią przeciwutleniającą, niż te same cząsteczki w skali „mikro”, co z kolei pozwala na znaczne zmniejszenie zalecanej dawki w przypadku jej spożywania w formie suplementów diety, ale brak takiej wiedzy o wszystkich składnikach i ew. zmianie właściwości tych substancji podczas przetwarzania w skali „nano”, może przynieść niekorzystne efekty podobne do tych, które są skutkiem przedawkowania (większa powierzchnia = wyższa reaktywność, (↑) współczynnik: powierzchnia/rozmiar),
c) ponadto, cząsteczki „nano” o nieprzebadanych właściwościach mogą migro-wać w środowisku i mogą być „wszędobylskie”, przez co człowiek jest na stałe narażony na ich ekspozycje, co może być ryzykiem dla zdrowia.
W organizmie człowieka brak jest barier do swobodnego przemieszczania się cząstek, szczególnie dla nanocząstek poniżej 10 nm (Ø < 0,1 μm), co może stać się przyczyną, że mogą one w nim ulegać generalnej cyrkulacji. Wydaje się, że najmniejsze jest ryzyko „akceptowane” – lepiej poznane. Uważa się, że nieco więk-sze jest ryzyko z zastosowaniem nanostruktur otrzymywanych metodą „bottom-up”, natomiast – największe, to ryzyko, którego należy unikać dla zapewnienia pełnego bezpieczeństwa. Istnieje jeszcze ryzyko niezdefi niowane, nierozpoznane do końca – sugeruje się np. wizję samoreplikujących się nanorobotów, które mogą zmieniać funkcje naszego organizmu, prowadzące np. do modyfi kacji mózgu.
PODSUMOWANIE
Istnieje potrzeba zorganizowania wielu zintegrowanych systemów naukowo-ba-dawczych, gdyż nanotechnologia musi być technicznie wykonywalna, mieć handlo-wy potencjał, być przyjazna dla środowiska, handlo-wymaga informowania społeczeństwa, określenia podstaw prawnych.
Ocenia się, iż materiały nanocząsteczkowe zajmą przełomową pozycję w dezyn-fekcji, farmacji, medycynie oraz w szeregu działach przemysłu, w tym w przemyśle spożywczym. Od kilku lat nanomateriały dostępne są na rynku, przy czym nie jest w pełni znany mechanizm ich działania i możliwości wykorzystania.
Niezmiernie ważne jest zwrócenie większej uwagi na bezpieczeństwo zdrowotne ich stosowania, gdyż wciąż pozostają nierozwiązane problemy dotyczące oceny bio-dostępności nanoczasteczek i ich toksyczności. Niezbędne jest prowadzenie badań nad bezpieczeństwem zdrowotnym poszczególnych materiałów, zanim zastosuje się je na szeroką skalę. Dotyczy to szczególnie nanomateriałów węglowych, które pro-ponuje się do szerokiego wykorzystania m.in. przy oczyszczaniu wody i ścieków, powietrza, w preparatach do transportu leków w organizmie.
B. W a s z k i e w i c z-R o b a k, F. Ś w i d e r s k i HEALTH AND SAFETY ASPECTS OF NANOTECHNOLOGY
PIŚMIENNICTWO
1. Makles Z.: Nanomateriały nowe możliwości, nowe zagrożenia. Bezpieczeństwo pracy, 2005; 2: 2-4. – 2. Tachung C., Chiming W.: Nanomedicine in cancer treatment. Nanomedicine: Nanotechnology, Bio-logy and Medicine, 2005: 1: 191-192. – 3. Pike-Biegunski M.: Nanotechnologia w medycynie i farmacji. Cz. 3. Lek w Polsce, 2005b; 15(209): 98-103. – 4. Sanguansri P., Augustin M.A.: Nanoscale materials development – a food industry perspective. Trends in Food Science & Technology, 2006; 17(10): 547-556. – 5. Chau Ch.F., Wu S.H., Yen G.Ch.: The development of regulations for food nanotechnology. Trends in Food Science & Technology, 2007; 18(5): 269-280. – 6. Ratner D., Ratner M.: Nanotechnology. A Gentile Introduction to the Next Big Idea. Prentice Hall Profesionl Technical Reference, 2002; 4(16): 102-115. – 7. Przygocki W., Włochowicz A.: Fulereny i nanorurki. Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa, 2001. – 8. Huczko A., Byszewski P.: Fulereny i nanorurki węglowe. Wiadomości Chemiczne, 1998; 1-45 (numer specjalny). – 9. Buseck P.R.: Geological fullerenes: review and analysis. Earth and Planetary Science Let-ters, 2002; 203(3-4): 781-792. – 10. Williams D.: Carbon nanotubes in medical technology. Med Device Technol. 2007; 18(2): 8-10.
11. Piecyk L.: Nanokompozyty termoplastyczne. Świat nanotechnologii. Nanokompozyty. Tworzywa sztuczne i chemia, 2006; 2: 20-22. – 12. Sorrentino A., Gorrasi G., Vittoria V.: Potential perspectives of bio-nanocomposites for food packaging applications. Trends in Food Science & Technology, 2007; 18(2): 84-95. – 13. Koo O.M., Rubinstein I., Onyuksel H.: Role of nanotechnology in targeted drug deliv-ery and imaging: a concise review. Nanomedicine: Nanotechnology, Biology, and Medicine, 2005; 1(3): 193-212. – 14. Pike-Biegunski M.: Nanotechnologia w medycynie i farmacji. Cz. 2. Lek w Polsce 15, 2005a; 208: 49-56. – 15. Shahverdi A.R., Fakhimi A., Shahverdi H.R., Minaian S.: Synthesis and effect of silver nanoparticles on the antibacterial activity of different antibiotics against Staphylococcus aureus and Escherichia coli. Nanomedicine: Nanotechnology, Biology, and Medicine, 2007; 3(2): 168-171. – 16.
Saini V., Zharov V.P., Brazel Ch.S., Nikles D.E., Johnson D.T., Everts M.: Combination of viral biology
and nanotechnology: new applications in nanomedicine. Nanomedicine: Nanotechnology, Biology, and Medicine, 2006; 2(2): 200-206. – 17. Borkowska M.: Nanoświat coraz bliżej. Sprawy Nauki – Biuletyn Ministra Edukacji i Nauki 2004; (6-7): 101. – 18. Kapuścik A.: Produkcja w skali ”nano”. OIP Opole, 2006; 11-13. – 19. Edwards S.A.: Nanomedical Technology: Financial, Legal, Clinical, Political, Ethical and Social Challenges to Implementation, Nanofanrication Towards Biomedical Applications: Techni-cues, Tools, Aplications, and Impast, 2005; 391-414. – 20. Huczko A.: Nanorurki węglowe. Warszawa, BEL Studio, 2004; 283-391.
21. Bowman D.M., Graeme A., Hodge G.A.: Nanotechnology: Mapping the wild regulatory frontier. Futures, 2006; 38(9): 1060-1073. – 22. Drexler E.: Engine of Creation. New York, Anchor Press, 1986; 213–254. – 23. Altmann J., Gubrud M.A.: Risks from military uses of nanotechnology-the Reed for tech-nology assessment and preventive control, 3rd JOINT EC-NSF Workshop on nanotechnology. Lecce,
2002; 3: 111-120.
