Czarnik, Oskar Stanisław
"Zwierciadło prasy : czasopisma
polskie XIX wieku o literaturze
rosyjskiej", pod red. Bohdana
Galstera, Janiny
Kamionki-Straszakowej, Krystyny
Sierockiej ; przy współudziale Anieli
Piorunowej, Wrocław 1978 :
[recenzja]
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 18/2, 130-133
130 R E C E N Z JE I S P R A W O Z D A N IA
i J . L enicy (s. 311) oraz suche w zm ianki o k ilk u polskich tw órcach. Oczy wiście, je s t sp raw ą d y sk u sy jn ą , czy n a k re ślo n y sk ro m n y polski udział w dziejach eu ro p ejsk iej k a ry k a tu ry je s t w yłącznie k o n sekw encją n a zb y t su b iektyw n eg o w y b o ru a u to ra om aw ianej pracy.
Mimo pow yższych zastrzeżeń książka G. P iltz a stanow ić m oże dla w szystkich tych, k tó rz y in te re su ją się szeroko rozum ianą h isto rią p rasy , pozycję w artościow ą, w noszącą w iele m a te ria łu poznawczego. J e j z aletą je s t n ien ag an n e przyg o tow an ie ed y to rsk ie, d obry poziom rep ro d u k c ji, a także stosunkow o b ogata baza źródłow a. A u to r obok opracow ań w y k o rzy sta ł re p ro d u k c je w y szu kan e w rocznikach czasopism saty ry czn y ch oraz zbiory zgrom adzone w bibliotekach i m uzeach niem ieckich.
Eugeniusz Cezary Król
Z w i e r c i a d ło p r a s y . C z a s o p i s m a p o ls k ie X I X w i e k u o li t e r a t u r z e r o s y j s k i e j , p od
red ak cją B ohdana G alstera, J a n in y K a m io n k i-S tra sza k o w ej, K r y sty n y S ie r o c k ie j, przy w sp ó łu d zia le A n ie li P io ru n o w ej, W rocław 1978, ss. 399 + 1 nlb.
K siążka Zwierciadło prasy stano w i swego ro d zaju k o n ty n u ac ję w y danego w 1975 r. stu d iu m Pisarze i k r y t y c y . Z recepcji litera tu ry r o s y j
s k ie j w Polsce. Oba opracow ania w y ja śn ia ją p o lsko-ro sy jskie zw iązki li
tera ck ie z dw óch ró żny ch p ersp ek ty w . K siążka Pisarze i k r y t y c y re fe ru je w ypow iedzi polskich uczonych i p u b licystów na te m a t do robku 16 w y b itn y ch tw órców ro sy jsk ic h — od M ikołaja K aram zin a do M aksym a G orkiego. M etoda zastosow ana w Zw ierciadle prasy w y jaśn ia rolę, jaką od eg rały w y b ra n e czasopism a nauk o w e i sp o łeczn o -k u ltu raln e w zazna jom ien iu czytelników polskich z piśm ien nictw em ro sy jsk im X IX i X X w. A u to rzy opracow ania u w zględnili dość szeroki w y b ó r periodyków . Spo śró d pism w ychodzących od początku stulecia do la t siedem dziesiątych X IX w. przed m iotem b a d ań b y ły „R ozm aitości” — dodatek lite ra c k i do „G azety L w ow skiej” , 1817— 1848, 1854— 1859 (oprać. B a rb a ra W ięzik), „T ygodnik P e te rs b u rs k i” i „G azeta U rzędow a K ró lestw a P olsk ieg o ”, 1830— 1850 (M ieczysław Ingłot), „B ałam ut P e te rs b u rs k i”, 1830— 1836 (Mie czysław Inglot), „ A th e n a e u m ” J. I. K raszew skiego, 1841— 1851 (W anda R oszkow ska-Sykałow a), „B iblioteka W arszaw sk a” , 1841— 1914 (Cecylia G ajkow ska), „R u b o n” i „Teka W ileń sk a”, 1842— 1849, 1857— 1858 (Da n u ta M atlak -P iw o w arsk a), dw ujęzyczna, po lsk o -ro sy jsk a „ J u trz e n k a ” , 1842— 1843 (Bogusław M ucha), „P rzeg ląd P o z n a ń sk i”, 1845— 1865 (Jerzy L itw inow ), „Rocznik L ite ra c k i” i „G w iazda” p e te rsb u rsk o -k ijo w sk a , 1843— 1846, 1849; 1846— 1851 (D anuta M atlak -P iw o w arsk a), „P am iętn ik N au k o w o -L iterack i” , 1849— 1850 (B ogusław M ucha), „D ziennik L ite ra c k i” , 1852— 1870 (D obrosław a Sw ierczyńska).
w y b u ch u I w o jn y św iatow ej re p re z e n tu ją rów nież znane ty tu ły : „W ę drow iec” , 1863— 1906 (M ichał K abata), „P rzeg ląd T ygodniow y” , 1866—
1905 (M ichał K abata), „T ygodnik W ielkopolski”, 1871— 1874 (Je rz y L it w inow ), „N iw a”, 1872— 1905 (M aria B ry kalska), „ A te n eu m ”, 1876— 1901 (D obrosław a Ś w ierczyńska), „ P ra w d a ”, 1885— 1915 (M aria B ry k alsk a), „ K r a j”, 1882— 1909 (D an uta M atlak -P iw o w arsk a), „ K ry ty k a ”, 1896— 1897, 1899— 1914 (Feliksa L ichodziejew ska). R ozpraw ę zam y k ają dw a in d ek sy: osób oraz ty tu łó w czasopism , sporządzone przez A nielę P io ru now ą.
S tu d iu m Zwierciadło prasy c h a ra k te ry z u je zachow anie jed n o lity c h zasad re je s tra c ji oraz in te rp re ta c ji zgrom adzonych m ateriałó w . A u to rzy pośw ięcili każdem u czasopism u sy n te ty c zn y w stęp, om aw iający n a jw a ż niejsze m echanizm y prow adzonej p o lity k i litera c k ie j. P rzytoczone in e x
tenso fra g m e n ty p u b lik a c ji pośw ięconych k u ltu rz e ro syjsk iej u zasadn ia
ją uogólnienia z a w arte w części opisow ej. D ane bibliograficzne zam iesz czone w zakończeniu każdego rozdziału in fo rm u ją o w szy stkich p rze k ła dach oraz notach, recen zjach i a rty k u ła c h , jak ie u k azały się na łam ach badanego p eriod y ku . W arto dodać, że podobne zasady m etodologiczne zachow ano w p oprzedniej książce — Pisarze i k r y t y c y . Dzięki tem u obie p u b lik a c je tw o rzą p rze m y śla n ą całość.
T ru d n o byłoby tu przy taczać w szystkie uogólnienia, jak ie w y n ik a ją z poszczególnych rozdziałów . M ożna jed n a k stw ierdzić, iż Zwierciadło
prasy w y ja śn ia n ajw ażn iejsze ten d e n c je ideow e i k u ltu ra ln e , jak ie przed
pow staniem styczniow ym oraz w okresie późniejszym k sz ta łto w ały sto su n e k red a k c ji polskich period y k ó w do lite r a tu r y ro sy jsk iej. Z asłu g u je n a szczególną uw agę zjaw isko, iż czasopism a głoszące o ficjalnie ugodę z c aratem , ja k np. „T ygodnik P e te rs b u rs k i” i „ J u trz e n k a ” , o deg rały n i kłą rolę w p o p u lary z ac ji k u ltu r y ro sy jsk ie j. P rzem ilczały lu b ty lk o w nieznacznym sto p n iu u w zg lęd n iały dorobek a rty sty c z n y w y b itn y ch tw órców X IX w., ja k P u szk in , L erm o ntow , Gogol, ze zrozum iałych w zglę dów p o m ijały B ielińskiego i H ercena. W y bo ry litera c k ie w spom nianych periodyków c h a ra k te ry z o w a ła ten d e n c ja zm ierzająca do izolacji społe czeństw a polskiego od ty c h w artości, k tó re uznano za niebezpieczne. Z am ierzenia oficjalnego słow ianofilstw a św iadom ie usiłow ały ograniczyć oddziaływ anie dzieł n o w ato rsk ich pod w zględem ideow ym i a rty s ty c z n ym . Isto tn e znaczenie m iał zresztą fa k t, że do dy spo nen tów polity cz n y ch ty c h czasopism n ależeli publicyści zw iązani z a p a ra te m a d m in istra c y jn y m c a ra tu , a n a w e t u rzęd n icy cenzu ry, ja k Sękow ski.
W p rzy p ad k u tak ich periodyków , jak „A th e n ae u m ” J . I. K raszew skiego, „B iblioteka W arszaw sk a” , „R ubon” i „Teka W ileń sk a”, ostroż ność w tra k to w a n iu rosyjsk iego życia k u ltu ra ln e g o w y n ik ała z inń ych pobudek. Znaczną rolę o d g ry w ała tu niechęć wobec ro m an ty zm u , tzw . „ lite ra tu ry sz alo n e j” („A th e n a e u m ”), a także k o n serw aty zm szlachecki oraz obaw a p rzed polską opinią publiczną, k tó ra m ogłaby pop u lary zację
132 R E C E N Z JE I S P R A W O Z D A N IA
dzieł ro sy jsk ich p o tra k to w a ć jak o p rze jaw ugodow ego stan ow iska w obec c a ra tu .
Na tle tej sy tu a c ji zn am ienn y m zjaw iskiem była p o lity k a lite ra c k a lw ow skich „R ozm aitości” , k tó re swe p rze k ład y i p u b lik acje n a te m a t tw órczości b e le try sty cz n e j w R osji w łączyły do p ro g ram u po p u lary zacji k u ltu r y narodów słow iańskich. Pow yższa ten d e n c ja w iązała się z dzia łalnością „Z iew onii” i stan ow iła w y raźn ą opozycję wobec słow ianofil- stw a inspirow anego przez carat. In te re su ją c e spostrzeżenia przynoszą też a rty k u ły pośw ięcone lw ow skiem u „D ziennikow i L ite rac k ie m u ” oraz ta kim czasopism om , ja k „Rocznik L ite ra c k i” , „G w iazda” oraz „ P am iętn ik N a u k o w o -L itera ck i”. Idzie tu nie ty lk o o przełam an ie niechęci do k u l tu r y ro sy jsk ie j, ale ró w nież o p ró b y zaznajom ienia czytelników polskich z dziełam i am b itn y m i i k ry ty c z n y m i. Pow yższe p erio d y k i — prócz „D ziennika L iterack ieg o ” — b y ły narażon e n a re p re sje cen zu ry carsk iej. Mimo ty c h u tru d n ie ń p o d ejm o w ały zabiegi m ające na celu uśpienie czu j ności w ładz. D zięki' te m u udało się zam ieścić na łam ach „ P am iętn ik a N au k o w o -L iterackiego ” fra g m e n ty z pism Bielińskiego.
D alsze szkice c h a ra k te ry z u ją głów ne ten d en cje, k tó re k ształto w ały sto su n ek polskiej p ra sy do piśm iennictw a rosyjskieg o po p o w staniu s ty czniow ym . Z jed n ej stro n y re p re s je zw iązane ze stłu m ien iem z ry w u zbrojneg o oraz nasilenie ru sy fik a c ji w la ta c h osiem dziesiątych o g ran i czały rozw ój pow iązań litera c k ic h m iędzy obu n aro dam i. W ty m sam ym je d n a k okresie dojrzew ało prześw iadczenie, że postępow a in telig en cja ro - sjrjska i jej k u ltu ra m oże być pom ocna społeczeństw u polskiem u, i to zarów no ugru po w an iom w y zn ającym ideologię pozytyw istyczną, ja k i zw olennikom socjalizm u oraz w alk i niepodległościow ej. O ddziaływ ały tu zresztą inne czynniki, ja k np. św iatow e su kcesy p isarzy ro sy jsk ic h oraz pogłębianie się ró żn ych fo rm n iefo rm aln y ch k o n tak tó w m iędzy P o lak a m i i R osjanam i. P rzeło m m łodopolski w dziejach naszej lite r a tu r y w p ły n ą ł k o rzy stn ie n a rozw ój obopólnych zain tereso w ań k u ltu ra ln y c h .
Zwierciadło prasy przed staw ia zarów no perio d y k i u n ik ają ce po pu la
ry za c ji n a w iększą sk alę piśm ienn ictw a rosyjskiego, ja k i te, k tó re od w ażnie i sy stem aty czn ie prop ag o w ały zbliżenie k u ltu ra ln e m iędzy obu n a ro d a m i oraz zam ieszczały obok przekładów , n o t i recen zji ro zp raw y k o m p ara ty sty cz n e o w alo rach naukow ych. Szczególnie in te re su ją c y je s t pod ty m w zględem dorobek „ P ra w d y ” A. Św iętochow skiego i „ K ra ju ” E. P iltza. A m b itn y p ro g ram realizow ała rów nież k rak o w sk a „ K ry ty k a ” F eld m an a, a k c en tu ją c a w sw ych w yb o rach b e le try sty c z n y c h i p u b licy sty czn y ch opozycyjność w ielu p isarzy ro sy jsk ich wobec c a ra tu .
Obie om aw iane prace stanow ią cenne osiągnięcia w b ad an iu polsko- -ro sy jsk ic h zw iązków k u ltu ra ln y c h . Rozdział o D ostojew skim w ro z p ra w ie Pisarze i k r y t y c y oraz przeg ląd czasopism e m ig rac y jn y ch w Z w ie r
ciadle prasy m ożna by w prow adzić w n astę p n y c h , rozszerzonych w y d a
nie we w stęp ach do obu książek. N ato m iast n asu w a się zasadnicze p y ta nie: czy w p ro g ram ie dalszych badań n ależało b y p rzy ją ć te sam e, co w obu W spom nianych opracow aniach, założenia m etodologiczne?
W ydaje się bowiem , że w y jaśn ien ie przebiegu rec e p c ji lite r a tu r y ro sy jsk iej oraz roli, ja k ą w ty m procesie o d eg rały czasopism a, w ym aga w prow adzenia do rozw ażań w y ra ź n y ch podziałów histo ry czny ch. B rak perio dyzacji u tru d n ia syntezę i sp raw ia, że zgrom adzone in fo rm acje s ta ją się czasem tru d n o poró w n yw aln e. Idzie tu zwłaszcza o uw zględnienie ta k zasadniczych cezur, ja k p ow stanie styczniow e oraz początek la t dzie w ięćdziesiątych X IX w. P rz y ję c ie tej zasady pozw oliłoby w zbogacić d al sze opracow ania szeroką syntezą, w y ja śn ia jąc ą n a jb a rd zie j c h a ra k te ry styczne zjaw iska k u ltu ra ln e , jak ie w ystęp o w ały w poszczególnych o k re sach. S p raw ą k o n tro w e rsy jn ą je s t też dobór pism , jak ie pow inn y zna leźć się w p ro gram ie badań. Czy należy go rozszerzyć poprzez w p ro w a dzenie inn ych perio d y k ó w sp o łeczn o -k u ltu raln y ch ? Czy przytaczanie fra g m en tó w w ypow iedzi k ry ty k ó w , p u b licy stó w i h isto ry k ó w lite r a tu r y byłoby n ad al celowe? W y d aje się, że n a stę p n a k w e re n d a pow inna w szer szym zakresie uw zględnić obieg te k stó w — zarów no w y so k o arty sty cz- nych, ja k i p o p u larny ch . D latego rodzi się p o stu la t, b y w ykroczyć poza k rą g czasopism e lita rn y c h , d ocierający ch p rzede w szystk im do w y k sz tał conych i stosunkow o n ielicznych odbiorców . In te resu jąc y m , a przecież w ciąż nie zb adan y m zjaw iskiem pozostaje obecność lite r a tu r y ro sy jsk iej w p u b lik a c ja c h p ra sy codziennej oraz tygodników . P o djęcie tego ty p u poszukiw ań b y łoby zam ierzeniem tru d n y m , jed n ak że ograniczenie k w e re n d y do w yb ran eg o ok resu (np. 1890— 1914) oraz re p re z e n ta ty w n y c h ty tu łó w u łatw iło b y realizację tego ty p u zam ierzeń. R ozszerzenie p o d sta w y d o k u m en tacy jn ej pozw ala n ieje d n o k ro tn ie u stalić in te re su ją c e zja w iska, jak ie to w arzy szy ły p u b lik a c ji tek stó w w y so ko arty sty czny ch . Jednocześnie p rzedm io tem rozw ażań sta ła b y się ro sy jsk a lite r a tu r a po p u la rn a , o d g ry w ająca doniosłą rolę w p olityce litera c k ie j polskim pism codziennych w pierw szy ch la ta c h po odzyskaniu niepodległości. W e ry fi k acja dotychczasow ych sposobów grom ad zen ia m a te ria łu w y d aje się za tem celow a, a le k tu ra Zwierciadła prasy sk łan ia nie ty lk o do h isto ry cz nych, ale rów nież m etodologicznych rozw ażań.
Oskar Stanisław Czarnik
M aria Z a w i a l s k a , „ Ś w i t ” M arii K o n o p n ic k i e j, W rocław 1978, s. 224.
W śród w ielu pism kobiecych u k azu jący ch się w d ru g iej połow ie X IX w. w W arszaw ie szczególne zain tereso w an ie badaczy budzi „ S w it”, w yd aw an y w lata ch 1884— 1887 pierw szy organ ru c h u em an cypacyjn ego kobiet w K ró lestw ie P olskim , w y ró żn iający się postępow ym i treściam i
