RO CZN IK I FILO ZO FIC ZN E Tom XLV, zeszyt 4 - 1997
CZESŁAW WAŁĘSA Lublin
PSYCHOLOGICZNA ANALIZA ZMIAN
W ROZWOJU RELIGIJNOŚCI CZŁOW IEKA
I. WPROWADZENIE W PROBLEMATYKĘ
P sy ch o lo g iczn a an aliza rozw oju re lig ijn o ści cz ło w ie k a j e s t b ard zo tru dn a. W ielka liczba zm iennych tego rozw oju oraz ich n ieo kreślon ość i nieu jm ow al- ność zniechęca badacza do zajm ow ania się tą problem atyką. W y d a je się w ięc, że na etapie eksploracji pola problem ow ego trzeba zająć się tym , co w każdym rozwoju je st najbardziej oczyw iste, w yraziste i n iekw estio no w alne, a m ianow i cie - zm ian ą rozw ojow ą.
Teoretyczne ujęcie zmian w rozw oju religijności, czyli przedstaw ienie odpo w ied n ich relacji pom iędzy nim i, a zw łaszcza k ieru n k u ty ch zm ian o raz ich efektów - stanow i bezpośrednie i głów ne zadanie tego artyk ułu. Z ad an iem zaś pośrednim , ale niem niej istotnym , je s t p ró b a p rz e d sta w ie n ia sp ec y fik i, czyli natury rozw oju re lig ijn o ści czło w ieka, gdzie k ieru n ek tego ro z w o ju z a jm u je m iejsce centralne. (Por. C atechesis 1995; G iam balvo i in. 1996; M accari 1996; P rzetaczn ik -G ierow sk a, T yszkow a 1996; S ch w e id le r 1996; T o y o h ik o 1996; L aurence 1997; S ubbotsky 1997).
O pis specyfiki rozw oju re lig ijn o ści, a także p ró b a u p ra w o m o c n ie n ia tego opisu obejm uje szereg etap ó w niniejszej pracy. M y ślo w a w ę d ró w k a p o p rz ez te etapy obejm uje rów nież literaturę przedm iotu. W skazanie na lite ratu rę z ad notacją „por.” je s t zaproszeniem C zytelnika do pog łęb ien ia niektórych w ątków myślowych, do skonfrontow ania ich ze sposobem m yślenia innych autorów , do uzupełnienia wiedzy przydatnej do zrozum ienia tego, co stanow i rzecz u n ik a ln ą w rozw oju re lig ijn o ści itp.
1 1 0 CZESŁA W W ALESA
1. O k re ślen ie relig ijn o śc i
R e lig ijn o ść stan o w i o so b o w ą i p ozytyw ną relację człow ieka do Boga. R eli g ijn o ś c ią je s t także w ięź, obco w anie, w sp ó łb y cie oraz u sy tu o w an ie w obec B oga, o statec zn e zaangażow anie w obcow anie z B ogiem czy system zachow ań osoby żyjącej w obec B oga. W śró d zaś w ielu określeń treścio w y ch m ożna za p rop onow ać w łasne: „R eligijność je s t to podziw i niew ysłow iona tęsknota oraz najgłębszy poryw ku B ogu wraz z w szechogarniającym poczuciem R zeczyw isto ści i p ra g n ie n ie m najw y ższeg o szczęśc ia oraz n ieko ńczącego się ży c ia ” . (Por. M a ra sc h in 1995; D orahy i in. 1997; S ch ü tz 1997).
S tru k tu ra ln a d e fin ic ja re lig ijn o śc i sp row ad za się do p rz ed staw ien ia jej param etrów (istotnych dziedzin, sfer, aspektów , płaszczyzn), którym i są: świado m ość re lig ijn a , u cz u c ia relig ijn e, d ecy zje relig ijn e, w ięź ze w sp ó ln o tą osób w ierzący ch , p rak ty k i re lig ijn e, m oralno ść relig ijn a, d o św iad c zen ia religijn e i form y w yznania wiary. M ożna je traktow ać nie tylko jak o sposób opisu relig ij n o ści i k a te g o rie do g ru p o w a n ia danych, ale też ja k o form y b y cia czło w iek a p o z o sta ją c e g o w k o n tak cie z B ogiem , ja k o u o g ó ln io n e w skaźniki relig ijn o ści o ra z osi o d n ie sie n ia d la przeży ć re lig ijn y ch . (Por. O 'C on no r 1996; B iel i in.
1997; R o u ssillo n 1997; W a le sa w druku).
2. O k re ślen ie rozw o ju relig ijn o śc i
R ozw ój re lig ijn o śc i cz ło w ie k a stanow i n astęp stw o zm ian w k ierun ku w yż szej ja k o ś c i je g o ży c ia u sy tu o w an eg o w obec B oga.
P o d w y ższe n ie poziom u ja k o ś c i życia w rozw oju re lig ijn y m n astęp u je po p rz ez u d o sk o n a le n ie w ięzi cz ło w ie k a z B ogiem . P od w zględ em psy chiczny m człow iek tak się w tedy zm ienia, iż coraz bardziej czuje się podm iotem tej w ię zi, a życie traktuje autotelicznie i jak b y odw ew nętrznie. W dalszej części pracy zo stan ie d o k ład n iej om ó w io n a w yższa ja k o ść życia religijnego - na podstaw ie w ypow iedzi m istrzó w ży c ia w ew nętrznego. (Por. B au m eister, S ch ü tz 1997; M ed in i in. 1997).
R ozw ój re lig ijn y m oże w ystęp o w ać jak o :
1) S ta w an ie się: (1) ja k gdyby z niczego lub (2) z czegoś istn iejąceg o . 2) P rz e k sz ta łc a n ie się stru k tu r re lig ijn o śc i jak o :
(1) d o sk o n alen ie się form re lig ijn o ści aktualnej i p o ten cja ln e j;
PSY CH O LO G ICZN A ANALIZA ZM IAN W RO ZW O JU RE LIG IJN O ŚC I C Z ŁO W IE K A 111
(3) doskonalenie w zakresie ukierunkow yw ania zm ian, czyli w y n ajd y w a nia co raz lepszego k ierunku rozw oju;
(4) organ izo w an ie now ych stru k tu r re lig ijn o śc i i re o rg a n iz o w a n ie ju ż istn iejący ch ;
(5) in teg ro w an ie pojed y n czy ch stru k tu r re lig ijn o ści w c o ra z to w ięk sze całości, k tóre dzięki tem u n a now o się m o d y fik u ją (por. W a le sa 1994b; G ibbs, M oise 1997; Shah, H iggins 1997).
P o d sta w ą i ja k gdyby fu n d am en tem o m aw ianego ro z w o ju ak tu a ln e g o je s t kształtow anie się potencjalności o sobniczej, k tóra u sad o w io n a je s t w p o te n c ja le rozw ojow ym (1) w ew nętrznym , u k ształto w a n y m p rzez zad atk i d zied z iczn e i nabytki aktualne oraz poprzez dotychczasow e dojrzew an ie, przeżyte d o św iad czenia i różnego rodzaju uczenie się, ja k ie zaistniało w do tychczasow ej historii życia je d n o stk i, oraz (2) zew nętrznym , którym je s t k o rz y stn e d la ro z w o ju ś ro dow isko, np. rodzina czy w spólnota osób w ierzących i do b re „sie d lisk o ” , czyli taki układ czynników psychicznych, społecznych i ekologicznych, który w c a ło ści je st sprzyjający dla w zrostu relig ijności (np. w olność, św iadom ość, godność i odpow ied zialn o ść sta n o w ią n ajb ard ziej w łaściw e i ad e k w atn e „ s ie d lisk o ” re lig ijn o ści). (Por. K eltik an g as-Jarv in en , T erav 1996; W a le sa 1996; B am b erg 1997; H um m el, H olyoak 1997; S ensibaugh, Y arab 1997; W alesa, R zech ow ska 1996; 1997).
II. ZMIANY SPECYFICZNE DLA ROZWOJU RELIGIJNOŚCI
Jakie zm iany w rozw oju czło w iek a m a ją charakter specyficzny w asp e k cie jeg o religijności? N ajogólniej m ów iąc - p olepszające je g o re la cję do B oga. S ą to zm iany ilo ścio w e i jak o ścio w e , do ty czące zarów n o stru k tu ry , ja k i fu n k c ji religijności. Zm iany te obejm ują procesy transcendow ania zarów no w erty kalne go (np. p rzenoszenie cech z re p rez en tacji o jc a na o b raz B oga), ja k i ho ry zo n talnego (np. przenoszenie cech rodziny na w spólnotę k ościeln ą w ram ach tran s feru in sty tu c jo n a ln eg o ). D o ty cz ą k sz ta łto w a n ia o siąg n ięć ro z w o jo w y ch (np. obrazu B oga) i przygo to w y w an ia zasobów w ew nętrzn ych, za b ezp iec zają cy ch m ożliw ości rozwoju (jak np. rozw ijanie w artości w yższych) oraz zew nętrznych (jak np. naw iązanie now ych relacji w K ościele). M o g ą to być zm iany zarów no konstytutyw ne, czyli dla religijno ści istotne, ja k i k o n sek u ty w n e, czy li p o ch o dne, n ieisto tn e. Zm iany np. d o tyczące tran sfo rm acji o b razu B o g a p o w o d u ją p rzekształcenie całej religijności człow iek a. Z m iany zaś d o ty czą ce słu szn o ści lub n iesłu szn o ści danego czynu w w arunkach tu i tera z - m o g ą by ć je d y n ie
112 C ZESLA W W ALESA
p o c h o d n ą aktualnego stanu św iadom ości religijnej lub naw et czym ś d o k o n u ją cym się n iejak o p o za re lig ijn o ścią. (Por. B ułkeley 1995; F ru yt 1996; C harlton
1997; H ow e, C o u rag e 1997; Jo h n sto n i in. 1997; U lanov 1997).
N iektóre spośród zm ian istotnych są centralne, przeobrażające w kom ponen tach najbardziej decydujących o biegu życia religijnego. Zm iany te m ogą zaist n ieć w m o m en cie ro z p o czę cia u cz estn ictw a w życiu w spó lno ty osób w ie rz ą cych. D ziecko np. p rz e ja w ia w takiej w spólno cie ten d en cję do p arty cy p acji w życiu religijnym osób dorosłych, a one w ykazu ją tendencję do w prow adzania go w w yższe zasady ży cia religijnego. D zięki tem u tw orzy się nadzw yczaj ży ciodajn y u k ład dynam iczny . O m aw ian a sp ołeczn ość ja k o w sp ó ln o ta kościelna d y sp o n u je nie tylko zasadam i w yższego p o zio m u ży cia re lig ijn eg o , ale i klu czem zn aczen io w y m do sym boli re lig ijn y ch (w tym także do znaków i języ k a re lig ijn eg o ) o raz do B ib lii, litu rg ii i D rogi. (Por. B anerjee 1997; C hurch 1997; G um p, K u lik 1997; M c A dam s i in. 1997; P osavac i in. 1997; V e d eler 1997).
III. STADIA ZMIAN W ROZWOJU RELIGIJNOŚCI
E m piryczne b adania nad ontogenetycznym i początkam i religijności (W alesa 1992) s u g e ru ją to, że w pierw szej połow ie 1. r. ż. nie w y stę p u ją je j przejaw y. P rzy sp rz y ja ją cy ch je d n a k w arunkach ro zw ojo w y ch pod k on iec 1. r. ż. takie p rzejaw y m o żn a zaob serw o w ać. Spośród w spom nianych dzied zin re lig ijn o ści najb ard ziej w y ra zista i n ośna okazuje się w ięź ze w spó ln otą osób w ierzących. (Por. G ellatly 1997; Imai, G entner 1997: Sarid, B reznitz 1997; N eedham , Bail- larg eo n 1997).
O siąg n ięcia szczytow e w rozw oju religijnym są trudne do określenia, a ty l ko one m o g ą w skazać n a stad iu m n ajw y ższe - stan o w iące k ierunek zm ian w ro z w o ju relig ijn y m . D anych pom ocnych do o k re śle n ia tych osiąg n ięć i sta dium najw yższego d o starc zają em piryczne badania relig ijn o ści m istrzów życia w ew nętrznego. D ane te w sk azu ją rów nież na obszary osobliw e w rozw oju reli g ijn o ści, w których p rz e sta ją o b o w iązyw ać zasady k um ulaty w n o ści o siągnięć rozw o jow ych, a p o ja w ia ją się ja k o śc io w o now e przejaw y religijności, np. n ie zw ykłe d o św ia d c z e n ia re lig ijn e (W alesa 1994a). S zcz y to w ą fo rm ę o siągnięć w o m aw ian y m ro z w o ju stan o w i u k ształto w a n ie re lig ijn o ści w zg lęd n ie pełnej (przez niektórych badaczy nazyw anej „do jrzałą”) i otw artej. (Por. H uber 1997; G oodno w 1997).
P ro b lem aty k ę o m aw iany ch stad ió w u z u p e łn ia zag ad n ien ie regu larn o ści zm ian w ro z w o ju relig ijn y m w asp ek cie w ertyk aln ym , h o ry z o n ta ln y m , h o lis
PSY CH O LO G ICZN A ANALIZA ZM IAN W RO ZW O JU RELIG IJN O ŚC I CZŁO W IE K A 113
tycznym , czasow ym i o gólnie m ów iąc - system ow ym . Z m iany te m a ją w ięc w łaściw e dla re lig ijn o ści p o w iązan ia p rz eb ieg ają ce o d p o w ie d n io p rz ez je j sfery. S fera w ięzi ze w sp ó ln o tą osób w ierzących często o k az u je się p o d staw ą , a zarazem polem zachodzących zm ian rozw ojow ych. (Por. A cred olo , G oodw yn
1997; T aylor, C arlson 1997).
Zm iany w rozw oju religijności m ają o k re ślo n ą kolejn ość - zarów no w całej religijności, ja k i w poszczególnych jej sferach. W m iarę np. p rz em ian ro z w o jo w y ch p ro w adzących do k ształto w ania p o jęcia B oga, p o ja w ia ją się u d ziec k a czy m łodego człow ieka kolejne form y antropom orfizm u: od w yobrażeniow ego, fizycznego i uczuciow ego (np. dziecko mówi, że B óg m a w n iebie także łóżko), poprzez czysto ludzki (np. B óg m a ręce, oczy, b ro d ę) i k y rialn y (np. B ó g je s t w ład c ą na tro nie) oraz su p eran tro p o m o rfizm (np. B óg w idzi w szy stko , n aw et przez sufit) aż do m oralnego (np. B óg o d zn acza się c e c h ą h o jn o śc i, p ra w dom ów ności). Te kolejne zm iany m a ją sw oje o d b icie w rodzaju uczuć dziecka czy m łodego człow ieka, w treści jeg o m odlitw , w ujm ow aniu relig ijny ch źródeł dobra i zła m oralnego i w innych d zied zin ach je g o życia. (P or. B ry an t, R oazzi
1997; F lavell i in. 1997; L ondon i in. 1997; M yerso n i in. 1997).
K olejne zm iany w rozw oju re lig ijn o ści nie m a ją je d n a k o w e g o zn a cze n ia strukturalnego i w skaźnikow ego. W śród tych zm ian p o ja w ia ją się tak ie, które m ają isto tn ie in n ą ja k o ś ć niż p o p rzed n ie. R o zp o c z y n a ją one n ow e stad iu m w rozw oju relig ijn o ści. (Por. B ru n er i in. 1996; G uin i in. 1996).
IV. CAŁOŚCIOWE UJMOWANIE ZMIAN W ROZWOJU RELIGIJNOŚCI O kreślona zm iana w religijności człow ieka zaznacza się sp ecy ficznie w po szczególnych je g o kom ponentach i dzied zin ach - dotycząc całości je g o życia. W niniejszej pracy in tere su je nas całość o p e ra c y jn a i o k re ślo n a p rzez w spom niany układ param etrów re lig ijn o ści. W ja k im asp e k cie i przy ja k ic h w arunkach oraz kry teriach ujm ujem y tę całość? W asp ek cie np. e g z y s te n c ja l nym istotne dla ukształtow ania całości w rozw oju re lig ijn o śc i s ą m om enty ży ciow o don io słe, ja k np. w tajem n iczen ie sakram en taln e i m om enty k ry teria ln e typu w ażniejszych w ydarzeń w strum ieniu życia religijnego, jak np.: d o ś w ia d czenie obecności Boga, w ykrycie źródła m otyw acji do w łasnej praktyki, dozna nie olśnienia dającego zrozum ienie kryteriów dobra i zła m oralnego. W asp ek cie zaś dziejów życia danej jednostki istotny d la tej całości je s t ok reślony ciąg zachow ań religijnych: „żeby to nie było w y tężen ie się je d n o - ja k m ów ił C. K. N orw id - ale cały człow iek” w sensie jeg o indyw idualnej historii. Dzięki
1 1 4 C ZESŁA W W ALESA
tem u cz ło w ie k żyje w p o lu znaczeń re lig ijn y ch , k tó re się ro z c ią g a ją na pełny b ieg je g o życia. W asp ek cie sytuacyjnym , ja k np. w litu rg ii sakram entu p o jednania, która tw orzy sw oistą całość jakby n aturalną - m o gą być zaanagażow a-
ne w szystkie dziedziny religijności, na co w skazuje sposób uczestn iczen ia osób (ró żn e s ą w sk aź n ik i tego u cz estn icze n ia ) w zgrom ad zeniu liturgicznym . W asp e k c ie b ad aw czy m isto tn e w skaźniki re lig ijn o ści, ja k np. m o d litw a i to, co je s t o z n a k ą je j głęb i (np. m im ika tw arzy czy p o staw a ciała), in ten syw n ości, w ielk o ści, k tóre p o z w a la ją u ją ć nie tylko ca ło ść re lig ijn o śc i, lecz także jej odm iany . (P or. S venson, M alm sten 1996; B u sem eyer i in. 1997).
C a ło śc io w a z a sad a o rg a n iz acji zm ian ro zw ojo w y ch m a p od staw y w w e w nętrznych w łaściw ościach elem entów składow ych relig ijno ści w danym okre sie życia. G dy np. u d zieck a 5 -letn ieg o w y stę p u ją zm iany w o brazie B oga w kierunk u w iększej d u chow ości (m .in. zm n iejsza się w tedy an trop om orfizm ) - to o rg a n iz u ją one zm iany w całej re lig ijn o ści. O b raz B oga stanow i indy w id u aln ą, a je d n o c z e śn ie w zg lędnie k o m p letn ą część re lig ijn o ści o bardzo istotnej pozycji w je j całości ze w zględu na pow iązanie strukturalne oraz funk cję p e łn io n ą w zględem p o zo stały c h je j części i k om ponentów . T ak więc obraz B oga je s t stru k tu ra ln ą i fu n k c jo n a ln ą c z ę ś c ią re lig ijn o ści d zieck a 5-letniego, w y d zielo n ą w sposób jasn y i wyraźny oraz dobrze w yartykułow aną. (Por. Nardi 1996; B aron 1997).
N iektóre kom ponenty ekspresyjno-w ykonaw cze lub narracyjne p ełn ią szcze g ó ln ą ro lę w k ształto w a n iu ca ło ścio w y ch form re lig ijn o ści. R ola np. m uzyki, n arracji, dram atu w całościow ym organizow aniu religijności i życia religijnego w y d aje się nie tylko nadzw yczaj efektyw na, ale i n iezastęp o w aln a: w sytu ac ja ch in d y w id u aln y ch i w spó ln o to w y ch , zw y kły ch i uro czy sty ch , prostych i sk o m p lik o w an y ch . Ż ycie re lig ijn e je d n o stk i kształtuje się np. tak, że otw iera się o n a n a n a rra c ję b ib lijn ą o A braham ie, że o d b iera i p rz y sw aja tę opow ieść, a n a stę p n ie w łącza j ą do sw oich stru k tu r re lig ijn o ści. N a rra c ja ta w chodzi w życie tej jed n o stk i i w spółkreuje je j now y sposób istnienia. (Por. O ppenheim i in. 1997; S ch u m ach e r 1997).
Z m iany ro z w o jo w e u jm o w an e w k ateg o riach cało ścio w y ch d o ty c z ą w ielo płaszczyznow ej egzystencji człow ieka. W przebiegu swego religijnego rozwoju eg z y stu je on na w ielu poziom ach: (1) fizycznym , bio lo g iczn y m , psychicznym i du ch o w y m ; (2) in d y w id u aln y m i społecznym ; w asp ek cie (3) w ew nętrznym i zew nętrznym ; (4) jed nostkow ym i diadycznym (dialogowym ); na płaszczyźnie (5) natury i kultury; (6) historycznej i ekologicznej; (7) w form ie statycznej lub dynam icznej itp. N ie są to rzeczyw istości pooddzielane czy w ystępujące ko lej no, ale w z ajem n ie się p rz en ik ając e. (Por. B altes 1997; M eyer, K ieras 1997).
PSY CH O LO G ICZN A ANALIZA ZM IA N W RO ZW O JU RE LIG IJN O ŚC I C Z ŁO W IE K A ] ] 5
Zm iany dotyczące rozw oju religijnego zach o d zą nie ty lk o w c z ło w ie k u , ale i w je g o otoczeniu , gdyż je d n o stk a re lig ijn a (1) w y b iera in ne o to cze n ie, m .in. i przez to, że w chodzi w skład odpow iedniej społeczności (K ościoła); (2) trak tuje to otoczenie jak o podarow ane je j p rzez B oga, a w ięc w sp o só b p rzy jazn y ; (3) d o strz e g a w nim znaczen ia relig ijn e. (P or. C o sm id es, T o o b y 1996; T arr i in. 1997).
W analizow anej re lig ijn o ści nie m u sz ą być u ję te w szy stk ie aspekty relacji do B oga, ale jed y n ie te, które w ydają się stru k tu ra ln ie k o n iecz n e i w sk aźn ik o - wo istotne. W m iarę religijnego rozw oju procesy, potrzeby i ten d en cje ze św ia ta spraw in tereso w n y ch i tzw . uży teczn y ch zan ik ają, a n a s ila ją się p rz eży c ia należące do św iata d arm ow ości i b ezinteresow ności. (Por. N ew m an i in. 1997; W egner 1997).
R eligijno ść je s t ca ło śc ią dynam iczną, p o z o sta ją c ą w p ro c e sie n ie u sta n n e g o staw ania, naw et w tedy, gdy w niek tó ry ch je j częściach n astęp u je po g o rszen ie. D opóki ca ło ść je s t w p ro c e sie u k ieru n k o w an eg o staw a n ia się, k sz ta łto w a n ia i dynam icznego trw ania - m am y do czynienia z rozw ojem . (Por. B ootzin 1997; R otten streich , T v ersky 1997).
V. KIERUNEK ZMIAN W ROZWOJU RELIGIJNOŚCI
R ozw ój re lig ijn o ści w kierunku w yższej jak o ści w ięzi czło w iek a z B ogiem w skazanego przez biografie religijne m istrzów życia w ew nętrznego (por. W a łę sa 1994a) - u jm u jem y w system ie „m ak ro ” , gdy o rzek am y w p ersp ek ty w ie całej biografii, lub też w system ie „m ikro” , gdy o kierunku zm iany mam y orze kać tu i teraz. (Por. K ald estad 1996).
K ońcow e stadium rozw oju religijności, określone za p o m o cą em piry czn eg o b adania m istrzów życia w ew nętrznego je s t k ryterialne d la w y zn aczen ia k ieru n ku zm ian i dla ch arakterystyki w szystkich p o zo stały c h stad ió w rozw oju. (Por. A credolo, G oodw yn 1997).
1. P syc h o lo g iczn o -fo rm a ln e w ska źn iki kieru n ku zm ia n w rozw o ju relig ijn o ści
Jako w yróżnione czynniki kieru n k u rozw oju przyjm ijm y głów ne p sy c h o lo g iczno-fo rm alne ch a rak tery sty k i w zględnie p ełn ej re lig ijn o śc i. Z o stały one
1 1 6 CZESŁA W W ALESA
w y ło n io n e w w yniku w spo m n ian y ch ju ż em piry czn ych badań m istrzó w życia w e w n ętrzn e g o (W alesa 1994a). S ą to:
1) w o ln o ść, k tó ra im p lik u je też praw dę;
2) św iad o m o ść, k tó ra im p lik u je rozu m n o ść i m ądrość, a także u m iejętn e i tra fn e o d cz y ta n ie w ym agań rzecz y w isto śc i, zw łaszcza d ziejow ej czy h isto ry czn ej;
3) m iłość, która im plikuje dobroć oraz m iędzyludzkie spotkanie, a w eryfiku je się w m iło ści n iep rz y jació ł;
4) szc zęśc ie , k tó reg o p o d sta w ą je s t akcep to w an ie sw ego życia;
5) in ty m n o ść ja k o d o g łęb n e o b co w an ie z drugim cz ło w ie k iem (a także z Je z u se m C h ry stu sem ) - n a p o d staw ie ro z ezn a n ia to żsam o ści w łasnej oraz teg o dru g ieg o ;
6) in te rio ry z a c ja , czy li tra n sfo rm a c ja różn ych treści, a przede w szystkim re lig ijn y c h z p lan u zew n ętrzn eg o do w ew nętrzn ego ;
7) integracja, k tóra im plikuje też rów now agę psychiczną, d u ch o w ą i relig ij n ą o o k re ślo n e j ru c h liw o śc i, stało ści i trw ało ści;
8) au to n o m ia, czy li p o cz u cie b y cia podm io tem i trak to w a n ia zasad jak o w łasn y ch , m im o że w iele z nich p o chodzi od różnych au to ry tetó w ;
9) tra n sc e n d o w a n ie , czy li w erty k aln e i h o ry z o n ta ln e p rzekraczan ie o gran i czeń; im p lik u je to o tw artość;
10) relacje osobow e lub osobow e form y ustosunkow ania do B oga i do ludzi, a naw et w jak im ś zakresie do rzeczy nieożyw ionych ja k o do stw orzeń Bożych;
11) znak o w e u jm ow anie zjaw isk religijnych, dzięki czem u w ielkie sym bole i fig u ry , ja k np. b ib lijn a fig u ra A b ra h am a z o s ta ją u o b ec n io n e w życiu osoby w ierzącej i ży cie to p rzek ształca ją;
12) o b ie k ty w iz a c ja i p o czu cie realizm u ja k o u jęcie to żsam o ści siebie i tej rz e c z y w isto śc i, w k tó rą w chodzi czło w iek re lig ijn y , a zarazem ja k o w olność od w szelk ich złudzeń, u ro jeń i zn iek ształceń p o w o do w any ch m echanizm am i o b ro n n y m i, np. p rocesam i p ro jek c ji, id ealiza cji, tłum ienia;
13) d o sk o n a ło ść i sp ełn ien ie ży c ia na d anym etap ie je g o rozw oju; 14) pokój i p o czu cie re alizo w an ia w artości w yższych;
15) o w o ce ży c ia re lig ijn eg o , z czym łączy się ciąg doko nań o party ch na w ierze ra d y k aln ej, a tak że szczeg ó ln a k o m p eten c ja w sferze re lig ijn o ści.
P rz e d sta w io n e ch a rak tery sty k i kieru n k u ro zw o ju re lig ijn eg o ro zp atryw an e n aw et o d rę b n ie d z ia ła ją w sposób skom plikow any . W olno ść np. m oże być ro z p a try w a n a ja k o w arto ść n a n ieosiąg alnym h o ry zo ncie, ku którem u zm ierza d an a jed n o stk a. W olność osiąg n ięta m oże determ inow ać i w yznaczać kierun ek rozw o ju ja k o sw o iste p o d ło że, z k tó reg o ten k ieru n e k w yrasta. W olność zaś
PSY CH O LO G ICZN A ANALIZA ZM IAN W RO ZW O JU RELIG IJN O ŚC I C Z ŁO W IE K A ] \1
jak o nabytek rozw ojow y m oże określony kierunek zabezpieczać, podtrzym yw ać i stabilizow ać. (Por. L o p ez i in. 1997; P eters i in. 1997; W o rle y 1997).
2. T reściow e w ska źn iki kieru n ku zm ia n w rozw o ju re lig ijn o śc i
Pod w zględem treściow ym kierunek rozw oju relig ijn o ści w yznacza d ep o zy t w iary K ościoła. N iek tó re z n a jd u ją c e się w nim praw dy s ą b ard ziej c e n tra ln e i bardziej ludziom „d ro g ie” (bo o to czon e osob isty m i zn a cze n ia m i), d o ty czą ce bardziej aktualnych problem ów i konfliktów życiow ych . N a p o d sta w ie je d n a k w ypow iedzi w spom nianych m istrzów życia w ew nętrznego u stalo n o k ró tk ą listę treściow ych charakterystyk, u k ieru n k o w u jący ch rozw ój re lig ijn o śc i (p o c z y n a ją c od najczęściej w ym ienianej):
1) naślad o w an ie Jezu sa C hrystusa; 2) zjed n o czen ie z B ogiem ;
3) w spółuczestniczenie z K ościołem w problem ach eg z y ste n c ja ln y c h o to czen ia (św iata);
4) życie w o becn ości B ożej; 5) u czestn icze n ie w E uch ary stii; 6) zau fan ie Bogu;
7) żyw a w iara p o tw ierd zo n a działaniem ; 8) u czestn icze n ie w krzyżu Jez u sa C hrystusa; 9) m iłość n iep rzy jació ł;
10) w ypełnian ie w oli B ożej;
11) przeb aczan ie tym, którzy w obec nas zaw inili; 12) w ierność sw ojem u p ow ołaniu;
13) cod zien n e naw racan ie się.
W szystkie te kierunki s ą zb ieżn e do teg o sam ego, a w y stą p ie n ie je d n e g o z nich im p lik u je w szy stkie p ozostałe, np. re alizo w an ie m iło śc i n ie p rz y ja c ió ł obejm uje naśladow anie Jezusa C hrystusa i w ypełnianie woli Bożej oraz przeb a czanie tym , którzy w obec nas zaw inili, a także u cz estn iczen ie w k rzy żu Jez u sa C hrystusa, zjed n o czen ie z B ogiem itd. (Por. O rch ard 1997).
Św iadom ość kierunku rozw oju w łasnej religijności nie je s t czym ś n iezm ien nym. N a podstaw ie rozm ów z m istrzam i ży cia w ew nętrznego m ożn a p rzy p u sz czać, że s ą też m om enty gw ałtow neg o ro z ja śn ie n ia, z o b a c z e n ia rzeczy ja k b y w św ietle błyskaw icy. R ozjaśnienie to dokonuje się d zięki nad zw y czajn ej k o n centracji p ro cesów p oznaw czych i uczu cio w y ch albo też d zięki rzadko w y stę pującym niezw ykłym d o św iad czen io m relig ijn y m . (Por. P rille lte n sk y 1997).
1 1 8 C ZESŁ A W W ALESA
Z iden ty fik o w an ie i zachow anie kierunku rozw oju religijnego m oże się ró w n ież d okonyw ać m etodą „podążania” za w ierzącym rodzicem , nauczycielem lub m istrzem . N a stę p u je w tedy id entyfikow anie się z nim w d zied zin ie je g o kom petencji religijn ych i podzielanie je g o m yśli, uczuć i decyzji. (Por. A via 1997). P o n ie w a ż ży cie re lig ijn e je s t w ielow ątkow e, a treść, ku k tórej zm ierza rozw ój relig ijn o ści, je s t w ielo zn aczen io w a - więc kierunek tego rozw oju prze in acz a się i ja k gdyby ginie raz po raz. W ym aga to od cz ło w ie k a relig ijn ie ak ty w n eg o n ieu stan n e g o w ykryw ania coraz to lepszego kierunku w łasnego rozw oju. K toś np. najpierw dąży do nieokreślonych form doskonałości, później do życiow ych ideałów reprezentow anych przez lepiej znanych i łubianych św ię tych, a w końcu do ideału reprezentow anego przez Jezusa C hrystusa, zwłaszcza w m om encie Jego m ęki i zm artw ychw stania. (Por. Jo h n so n 1997; Posavac i in.
1997).
N a su w a się ró w n ie ż pytanie: C zy system re lig ijn o ści na danym etap ie jej ro z w o ju m oże być trak to w an y ja k o m odel, do którego m a się zbliżać system u k ształto w a n y w o k re sie poprzed n im ? Czy np. re lig ijn o ść d o ro słeg o stanow i m odel dla religijności dziecka? W ydaje się, że nie. R eligijność dziecka stanowi odręb n y od d o ro słeg o i sw oiście autonom iczny system . P o tw ierd za to prag m a ty k a K o śc io ła d o ty czą ca pro cesu b eaty fik acy jn eg o dzieci oraz to, że w łaśnie dzieci o d b ie ra ją przesłan ie w w ielkich o b jaw ien iach (np. F atim a czy Lourdes) i p rz e k a z u ją je św iatu ludzi doro sły ch . (Por. Sm yers 1996).
VI. EFEKTY ZMIAN W ROZWOJU RELIGIJNOŚCI
E fekty zm ian w rozw oju religijności p rzy b ierają różnorodny ch arak ter - od nadzw yczajnych dośw iadczeń aż do zw yczajny ch sp raw no ści czy kom petencji p o trze b n y ch do co d z ie n n eg o o b co w an ia z B og iem , do sp e łn ia n ia cerem on ii liturgicznych czy w ykonyw ania określonej posługi. Te efekty niekiedy pojaw ia j ą się n ag le, ale n ajcz ęście j na sk u tek stopniow y ch i k um u lacy jn y ch zm ian. Z azw yczaj d o ty c z ą one całej re lig ijn o ści, ale n iek ied y w sposób w yrazisty p rz e ja w ia ją się tylko w je d n e j dziedzinie, np. w obrębie św iadom ości czy sfe rze p ra k ty k re lig ijn y ch . Jeż eli np. pod w pływ em u d ziału w litu rg ii n astąp iło u d zieck a re lig ijn e zrozum ienie określonych sym boli, to efekt zm iany zaznacza się n ajbardziej w św iadom ości religijnej, ale określone w spółbrzm ienie zazn a cza się także w innych dziedzinach religijności, zw łaszcza w praktykach. (Por. W u lff 1996; F rankovsky, B au m g artn e r 1997).
PSY CH O LO G ICZN A ANALIZA ZM IAN W ROZW O JU RELIG IJN O ŚC I CZŁO W IE K A ] ] 9
O siąg n ięcia czy efekty zm ian w rozw oju religijno ści m a ją c h a ra k te r ciągły, a jed n o cz eśn ie w każd y m o kresie ży cia są sw o iście za k o ń czo n e sp ełn ien iem . U człow ieka w ystępuje jed n ak pragnienie dalszego, ja k n ajp ełn iejszeg o rozw o ju religijnego, zw łaszcza od m om entu w e jśc ia n a dro g ę w iary ra d y k aln ej i d e cyzyjnie czynnej. W ślad za w ia rą ra d y k aln ą idzie p rzem iana zw an a n a w ró c e niem . (Por. H un sb erg er i in. 1996; Ó zelsel 1997; P u ffal 1997).
Odrębny problem stan o w ią przyczyny, uw arunkow ania i pow ody zm ian oraz ich efektów. Zagadnienie to przedstaw iłem w artykule C zynniki rozw o ju relig ij n ości (analiza p sy c h o lo g ic zn a ) (W alesa 1996). S tajem y tu p rzed p e rsp e k ty w ą nie tylko rep rezen tacji zm ian oraz ich efektów , czyli teorety cznego opisu, lecz także przed p ró b ą ich w yjaśnienia, czyli przed staw ien ia ich genezy, anteceden- sów, przyczyn, uw arunkow ań, czynników zarów no zm iany, ja k i stałości źródeł rozwoju. To wszystko zaś sprow adza się do jed n eg o p y tan ia n a poziom ie opisu: „Jakie zm iany o raz ich efekty p ro w a d zą do tego, że lu d zie e g z y s tu ją na co raz to w yższym poziom ie życia re lig ijn e g o ? ” oraz je d n e g o p y ta n ia n a po zio m ie wyjaśnienia: „Jak to się dzieje, że te zm iany oraz ich efekty p o w o d u ją transfor m ację ludzkiego życia, w z n o sz ą cz ło w ie k a na w yższy p o zio m eg z y ste n cji i d o k o n u ją p ozytyw nej, a zarazem ja k o śc io w o isto tn ej p rzem ian y lu dzk ieg o b y to w an ia?” (Por. H elw ig 1997; K endler i in. 1997; P ip p -S ie g el, F o ltz 1997).
Zm iany w rozw oju religijnym zachodzą na różnych p łaszc zy zn a ch fu n k c jo now ania: bio p sy ch iczn ej, społeczn ej, d u chow ej, k u ltu ro w ej i ściśle re lig ijn ej i ten fakt pozw ala zrozum ieć niektóre antynom ie w o m aw ianym rozw oju. R e li gijność np. d ziecka o pro stszy ch stru k tu rac h i fu n k c ja ch , ale też o m niejszej liczbie kom ponentów d estru k cy jn y ch - n iek ied y ja w i się ja k o b ard ziej w a rto ściow a niż re lig ijn o ść czło w iek a d orosłeg o. W sp o m n ian a a n ty n o m ia często zachodzi pom iędzy w arstw am i om aw ianej rz ecz y w isto śc i, np. m ięd zy n ie k o n tro lo w an ą w a rstw ą b io p sy ch icz n ą i duchow ą. W id o cz n a je s t o n a u tych osób, które szczerze pragną ży cia duchow ego, a jed n o cz eśn ie nie m og ą w yzw olić się ze skłonności np. do alkoholu czy lenistw a. (Por. R o go ff, H o fste n 1997).
E fekty zm ian w rozw oju re lig ijn o ści u jm o w an e w u k ład zie w sp o m n ian y ch param etrów w sk az u ją na p o dstaw ow e struktury i fu n k cje re lig ijn o śc i:
1) w param etrze św iadom ości religijnej zazn aczają się one ja k o podstaw ow a inform acja oraz orientacja dotycząca życia o statecznie zaangażow anego w re la cję z B ogiem - w form ie zrealizow anej na różnym po zio m ie lub n aw et tylko poten cjaln ie;
2) w param etrze uczuć religijnych takim o siągn ięciem staje się sw o ista aura em o cjo n aln a życia człow ieka, który p rz y lg n ą ł do w a rto ści n ad p rzy ro d z o n y ch (np. podziw , rad ość, bojaźń p rzed w ie lk o śc ią B oga);
120 C ZESŁA W W ALESA
3) w param etrze w olnościow ym (decyzje religijne) efekt zm iany rozw ojow ej c h a ra k te ry z u je się au to d e c y z ją d o ty c z ą c ą o b co w an ia z B ogiem i w e jśc ia na d ro g ę z o tw arty m h o ry zo n tem n ajw y ższeg o znaczenia;
4) w d zied z in ie w ięzi ze w sp ó ln o tą osób w ierzących k ształtu je się sp ecy ficzn y p rz e n o śn ik ży c ia re lig ijn eg o , k tó ry ch a rak tery zu je się te n d e n c ją do u c z e stn ic z e n ia w życiu osób bardziej kom peten tn ych w spraw ach łączn o ści cz ło w ie k a z B ogiem ;
5) w d z ie d z in ie p ra k ty k re lig ijn y ch efekty zm ian rozw o jow y ch zazn ac zają się w m otyw acji i um iejętnościach realizacji tego, co jed n o stk a w cześniej w ży ciu re lig ijn y m za ak cep to w ała, a później w ybrała do realizacji. S ą to w ięc w e w nętrzn e i ze w n ętrzn e czynnik i re a liz a c ji zasad zach o w an ia relig ijn eg o ;
6) m o raln o ść re lig ijn a w skazuje na o siąg n ięc ia ro zw o jo w e w dziedzinie zasad u jm o w an ia d o b ra i zła m o raln ego, relig ijny ch źró d eł o d ró ż n ia n ia dobra od zła, a tak że k ry terió w sza co w an ia w ielk o ści d o b ra i zła;
7) efekty zm ian ro zw o jo w y ch w id ziane p o p rzez asp ek t d o św iad c zen ia reli gijn eg o u k a z u ją osiąg n ięcia dotyczące centraln ego zagadnienia życia re lig ijn e go, a m ianow icie ugruntow ania czło w ieka w R zeczyw istości ostatecznej. D oko nu je się w tedy in te g ra c ja i k o n d en sa cja, a naw et sw o ista w e ry fik ac ja życia re lig ijn e g o ;
8) o sią g n ię c ia ro z w o jo w e o k reślo n e przez form y w yznan ia w iary d o ty czą k o m p eten c y jn e j p odstaw y treścio w ej i zw ieńczającej życie relig ijn e. N iektóre o siąg n ięcia w tej dziedzinie, ja k np. w iedza o D uchu Ś w iętym n iew iele m ów ią 0 życiu religijnym , ale brak tej w iedzy m oże być bardzo istotnym w skaźnikiem negaty w n y m .
D o p iero w tedy, gdy z a is tn ie ją w szystkie istotne d la życia re lig ijn eg o kom p o n en ty , staje się ono n ap raw d ę p ra w d ziw e i dobre, a b rak k tó reg ok olw iek z nich m oże to ży cie n iem al zniw eczyć. (Por. Y eago 1997).
P rz e d sta w io n e o sią g n ię c ia ro zw o jo w e sta n o w ią podstaw y d alszych zm ian p ro g resy w n y ch w yższeg o rzędu. O dby w a się to je d n a k d ro g ą jak b y okrężną. D ziecko np., które na w zór rep rezen tacji sw oich rodziców u k ształtow ało w so bie o b raz B oga, później w św ietle tego obrazu u jm u je ro dziców oraz inne rze czy także ze sfery re lig ijn o ści. W y stę p u ją tu w ięc k o n sek w e n cje w ertykalne 1 h o ry z o n ta ln e typu ja k gdyby sp rz ęże n ia zw rotneg o. (Por. W ald m ann 1997).
Efekty rozw oju religijności m a ją różną rangę ilo ścio w ą i ja k o ś c io w ą - je d n e s ą b ard ziej, a inne m niej ważne. W obrębie praktyk religijnych np. najw ażniej sza je s t otoczk a sensu k u lto w eg o i m o ty w acja re lig ijn a o d po w iedn ich działań, np. m otyw do św iad czen ia Sacrum , p ragnienia i tęsknota za B ogiem , posłuszeń stw o w obec n ak azó w K o ścio ła, za ak ce p to w an e i u w e w n ętrzn io n e wym ogi
PSY CH O LO G ICZN A ANALIZA ZM IAN W R O ZW O JU R ELIG IJN O ŚC I C Z ŁO W IE K A 12 1
Drogi, zrozum ienie sym boli litu rg iczn y ch , p o trz e b a głębszych życio w y ch zn a czeń, chęć k ształto w a n ia sw ojej to żsam o ści ja k o w y z n aw cy i św iad k a w iary K ościo ła itp. (Por. K orsgaard i in. 1997; S im onto n 1997).
N iektóre osiągnięcia rozw ojow e - m imo że w układzie param etrów nie zosta ły w ym ienione - w y d a ją się dla re lig ijn o śc i d o n io słe. S ą to np. efek ty zm ian w zakresie ję z y k a relig ijn eg o , a d o tyczące słów , zw rotów , stylu, m etafo r, sym boli, figur, funkcji tego języ k a itp. P odobnie w zakresie p ięk n a religijn ego , zarów no czysto estety czn eg o ja k i eg zy ste n cjaln eg o , w sy tu a c ja c h w y ra żan ia ja k i doznaw ania, przejaw iającego się w każdym przeżyciu religijnym i em an u ją c e g o ze zjaw isk litu rg iczn y ch czy k u lto w y ch , zw y cza jn e g o i b a z u ją c e g o n a szczególnej w rażliw ości czło w iek a itd. - zach o d zą procesy d ecy d u jące o w yż szej ja k o ś c i ży cia relig ijn eg o . (Por. W atts 1996; F la v ell i in. 1997).
E fekty zm ian rozw ojow ych, k tó re zostały p rz ed staw io n e w je d n e j sferze re lig ijn o ści, są fu n k c ją całej religijności i w szy stk ich sił cz ło w ie k a. O s ią g n ię cia te pó źn iej zw ro tn ie o d d z ia łu ją na c a łą re lig ijn o ść i n a c a łe ży cie lud zkie, często rów n ież nie bezpośred n io , ale za p o śre d n ic tw e m in n y ch czy nn ikó w . R ozw ój re lig ijn o ści d ziecka zależy np. nie tylko od d o ty ch cz aso w y c h je g o o siągnięć w określo nej dziedzinie, ale i od znaczeń, które ono o dk ry w a i p rz y sw aja w sw oim życiu w o b ecności ro d z ic ó w o raz in n y ch osó b zn aczący ch . (Por. E vans i in. 1997; K erpelm an, L am kel 1997).
N a lepsze i liczn iejsze efekty om aw ianych zm ian w p ły w a ją źró d ło w e dla religijności pragn ien ia i obaw y ludzkie. P ragnienia te d o ty czą sensu i p ersp ek tywy życia, horyzontu nadziei, p ełnego szczęścia, poszukiw anej praw dy, życia d o sk o n ałeg o . O baw y zaś, którym m a zarad zić re lig ijn o ść, to: lu d zk a słab o ść, lęk egzystencjalny, przeżycie zagrożenia, n iepok ój m o ralny , przeży cie w łasnej skończoności i ograniczoności oraz inne. (Por. L e rn e r 1997; M cK e n n a, M y ers
1997; M cL ennan i in. 1997).
D odajm y i to, że efekty zm ian w rozw o ju re lig ijn o ś c i z a z n a c z a ją się nie tylko w struk turze i fu n k cji re lig ijn o ści, ale i w b ieg u lu d zk ieg o ży cia dan ej jednostki. Efektem bow iem tych zm ian je s t um iejętność znalezienia się w „fabu le” i jak b y pow ażnego g ra n ia na o d p ow iedniej scen ie św iata, co p o c ią g a za so b ą u m iejętn o ść zn a le zien ia się w e w łasnej kontek sto w o osadzonej biografii. (Por. G riesin ger, A nderm an 1997; H ow e 1997).
122 CZESŁA W W A LESA
VII. UWAGI KOŃCOWE
T o, co d la relig ijn o ści je s t ce n traln e n a każdym p oziom ie je j rozw oju: czy jed n o stk a w ogóle je s t w ierząca oraz ja k i je s t poziom je j zaangażow ania i cha
ra k te r je j w iary - o d b ija się ró w n ie ż na rozw oju tej jed n o stk i i na uk ład zie zm ian p ro w a d ząc y ch do w yższej ja k o śc i ży c ia z B ogiem .
S p ecy fik a egzysten cji i rozw oju czło w iek a, a zw łaszcza je g o rozw oju re li g ijn eg o , je s t o k re ślo n a in te n sy w n o śc ią p rz eży w a n ia w ięzi z B og iem . D zięki tem u o sią g a on b y cie n ap raw d ę ludzkie i relig ijn e. Jed n o cześn ie zaś im b a r dziej ktoś staje się człow iekiem , tym m a w ięk szą szansę bycia bardziej relig ij nym . J e d n o s tk a m oże staw ać się bardziej lud zka w d zied z in ie zarów n o du cho w o -k u ltu ro w ej, ja k i psy ch iczn ej o ra z biolo g iczn o -fizy czn ej poprzez w szechstronne i dogłębne kształtow anie swej potencjalności i pełne jej realizo w anie. K o ntak tow anie się z B ogiem u takiej je d n o s tk i ob ejm u je co raz to inne sfery p sy ch iczno-duchow e i w odniesieniu do coraz to innych m om entów indy w idualnego czasu historycznego. (Por. F uenm ayor 1997; V an B urén, N ow icki
1997).
P roblem em staje się nie tylko to, ja k rozw ija się religijność, ale i to, ja k ona organ izu je ogólny rozw ój człow ieka. P ro b lem ten w prow adza nas w zagadnie n ia fu n k c jo n a ln y c h asp ek tó w re lig ijn o ści. C zy np. re lig ijn o ść d aje p odstaw ę i z a p e w n ia p o zn a w cz o -m o ty w acy jn e środki do zm agan ia się z o statecznym i p roblem am i ludzkiego życia, takim i jak : śm ierć, przygodność, b ezsiln o ść, nie- p rzew idyw ane szczęście, a także do konstruow an ia znaczeń obejm ujących całą rz ecz y w isto ść ; do w zbudzania, p o d trzy m y w an ia i za sp o k ajan ia pragnień typu b y cia szlach etn y m , p o św ięc an ia się i heroizm u; zro zu m ien ia życia, historii i zagadki w sze ch św iata , a także ży cia w ieczneg o? (Por. F lo rin 1997).
A naliza zm ian w rozw oju religijności w ym aga uw zględnienia podstaw ow ych n iezm ien n ik ó w ży c ia religijnego. N adprzyrodzone np. w y stęp u jące w in dy w i dualnym życiu człow ieka, w relacjach m iędzyludzkich, w kulturze - je st niere- d u k ow alne do czegoś innego. R eligijne zaś poznaw anie czy przeżyw anie odby w a się m e to d ą niejako „od środka” - poprzez uczestn iczen ie w św iecie relig ij nym . Co w ięcej: ujm ując relig ijność w ew nątrz egzystencji ludzkiej - odkryw a my je j im m anentne i praw ie biologiczne znaczenie w osiąganiu bycia źródłow o sobą. Język np. m odlitw y ja k o sp ec y ficzn ie perfo rm atyw n y staje się środkiem konstruow ania rzeczyw istości, tw orzenia sensu w św iecie, in terp retow an ia w ła snego d o św ia d c z e n ia itp. (Por. B jo rk lu n d 1997; C hen g 1997).
N a le żało b y ró w n ie ż zaak cen to w ać szczegó ln e, sp ecy ficzn e regu ły życia re lig ijn e g o i je g o rozw oju. I tak np. p rz eciw ień stw e m praw dy w iary nie je s t
PSY CH O LO G ICZN A ANALIZA ZM IAN W R O ZW O JU R ELIG IJN O ŚC I CZŁO W IE K A 1 2 3
fałsz, ale co ś gorszego, bo brak zaangażo w an ia. A n a lo g icz n ie rz ecz biorąc, przeciw ieństw em rozw oju re lig ijn eg o nie je s t zastó j, ale co ś g o rsz eg o - d e strukcja. W spom niany zaś rozw ój zaczy n a się od czeg o ś m ałego i n ie p o z o r nego, np. od zach o w an ia uw ażnego i k o n tro lo w an e g o p o d cz as u c z e s tn ic z e n ia w ja k ie jk o lw ie k aktyw ności re lig ijn ej w sp ólno ty osó b w ierzący ch . P ro w ad z i to do czegoś w ielkiego: ukształtow ania transgresyjnego p o ten cjału ro z w o jo w e go. P otencjał ten inspiruje i dynam izuje czło w ieka do tran scen d o w an ia i p rz ej ścia w kierunku orientacji transform acyjnej, a także n ieu stan neg o b y cia w d ro dze. (Por. L ycan 1996; N a sto u las 1997).
W ydaje się, że naw et u człow ieka żyjącego w edług tzw . m otyw acji rozw ojo wej - w ięź z B ogiem je s t czym ś nadzw y czajny m . M oże się o n a w y d arzy ć lub nigdy nie zaistn ieć. M oże być p ro g resy w n a lub zan ik a jąca . M o że p o jaw ić się nagle lub też rozw ijać się stopniow o od form zaczątk o w y ch i n ajp ro stsz y c h aż do pełnych i skom plikow anych. M oże d o k onyw ać się po lep szanie k ierun ku je j rozw oju, dynam iki czy tem pa zm ian albo też p o g arszan ie. N aw et o w ielkich św iętych - w aspekcie ich w ięzi z B ogiem - niekiedy m ów im y: „T em u to się u d a ło ” , a o ludziach stanow iących ich p rzeciw ień stw o : „O trzy m ał ty le szans, a w szystkie zm arn o w ał” . (Por. M iles, C arey 1997; Z ajon c, M u lla lly 1997).
P sy ch o lo g iczn e efekty w ięzi z B og iem na w yższych p o zio m ach rozw o ju relig ijn eg o s ą czym ś dośw iad czaln y m i w ery fik o w aln y m . K o n s e k w e n c ją i sw o istą w e ry fik a c ją tej w ięzi je s t pokój um ysłu, a k c e p ta c ja sw o jeg o ży cia i przekonanie, że szczęście lub dośw iad czo n y sukces są re zu ltatem D rogi (lub relig ijn eg o u czestn ictw a). E fektem w ięzi z B ogiem , p o d o b n ie ja k „ n o rm a ln ą ” fu n k c ją relig ijn o ści, je st adekw atny system w artości, p oczu cie b ez p ie cze ń stw a i zaufania, au to id en ty fik acja, id en ty fik ac ja z grupą, fu n k c je a u to p sy c h o te ra - peutyczne, re alizac ja pro cesu tran sc en d o w a n ia , ra d zen ie so b ie w sy tu acja ch ekstrem alnych i inne. O czyw iście, w tym w szystkim ży cio d ajn a je s t relig ijn o ść realna w p rz eciw ień stw ie do je d y n ie deklaro w an ej lub ży c zen io w e j. D o p iero długie i rzeteln e życie re lig ijn e m oże spraw ić to, że c z ło w ie k z n a jd z ie się w sytu acji najw yższych form zaangażow anego istnienia. (Por. G en tner, M ark- man 1997; H oude 1997).
B IB L IO G R A F IA
A c red o lo L., G o o d w y n S. (1 9 9 7 ). F u rth e rin g o u r u n d e rs ta n d in g o f w h a t h u m a n s u n d e rs ta n d .
H u m a n D e v e lo p m e n t, 4 0 , 2 5 -3 1 .
A v ia M. D. (1 9 9 7 ). P e rs o n a lity an d p o s itiv e e m o tio n s . E u r o p e a n J o u r n a l o f P e r s o n a l it y , 11, 3 3 -5 6 .
1 2 4 CZESŁA W W ALESA
B a lte s P. B. (1 9 9 7 ). O n the in c o m p lete a rc h ite c tu re o f h u m an o n to g en y : se lectio n , o p tim izatio n , a n d c o m p e n s a tio n as f o u n d a tio n o f d e v e lo p m e n ta l th e o ry . A m e r ic a n P s y c h o lo g is t, 52, 3 6 6 -3 8 0 .
B a m b e rg M . (1 9 9 7 ). C u ltu re , w o rd s a n d u n d e rs ta n d in g . C u ltu r e a n d P sy c h o lo g y , 3 , 1 83-194. B a n e rje e M . (1 9 9 7 ). H id d e n e m o tio n s: p re s c h o o le rs ' k n o w le d g e o f a p p e a ra n c e - re a lity and
e m o tio n d is p la y ru les. S o c ia l C o g n itio n , 15, 1 0 7 -1 3 2 .
B a ro n J. (1 9 9 7 ). T h e illu s io n o f m o ra lity as s e lf - in te re s t: a re a so n to c o o p e ra te in so c ial d ile m m a s. P s y c h o lo g ic a l S c ie n c e , 8, 3 3 0 -3 3 5 .
B a u m e is te r R. F ., S c h ü tz A. (1 9 9 7 ). D as tra g is c h e P a ra d o x o n s e lb s ts c h ä d ig e n d e n V e rh a lten s: M y th o s u n d R e a litä t. P s y c h o lo g is c h e R u n d s c h a u , 4 8 , 6 7 -8 3 .
B iel A., F ra n ss o n N ., D a h lstra n d U. (1 9 9 7 ). M o ra l v alu es assig n ed to re al-life ev en ts. S c a n d in a
v ia n J o u r n a l o f P s y c h o lo g y , 3 8 , 2 1 -2 8 .
B jo rk lu n d D. F. (1 9 9 7 ). In search o f a m etath eo ry for c o g n itiv e D e v elo p m en t (o r P ia g e t is d ead an d I d o n 't feel so g o o d m y self). C h ild D e v e lo p m e n t, 8, 1 4 4 -1 4 8 .
B o o tz in R . (1 9 9 7 ). E x a m in in g the th e o ry an d c lin ic a l u tility o f w ritin g p ro c ess . P s y c h o lo g ic a l
S c ie n c e , 8, 1 6 7 -1 6 9 .
B ru n e r J. S ., O lv e r R. R ., G re e n fie ld P. M . et al. (re d .)(1 9 9 6 ). S tu d ie s in C o g n itiv e G row th. N ew Y o rk .
B ry a n t P., R o a z z i A. (1 9 9 7 ). E x p lic itn e s s a n d c o n se rv a tio n : so c ial c la ss d iffe re n c e s . In te r n a
tio n a l J o u r n a l o f B e h a v io r a l D e v e lo p m e n t, 2 1 , 5 1 -7 0 .
B u lk e le y K. (1 9 9 5 ). P s y c h o lo g ic a l a n d s p iritu a l d e v e lo p m e n t in c h ild h o o d . R e lig io u s S tu d ie s
R e v ie v , 2 1 , 8 6 -9 0 .
B u s e m e y e r J., M c D a n ie l M . A ., B y u n E. (1 9 9 7 ). T h e a b s tra c tio n o f in te rv e n in g c o n c e p ts fro m e x p e rie n c e w ith m u ltip le in p u t-m u ltip le o u tp u t causa! en v iro n m en ts. C o g n itive P sych o lo g y, 3 2 , 1-48.
C a te c h e s is (1 9 9 5 ). P ilg rim s an d s to ry te lle rs . J u v e tu d Ig le s ia E s p e r a n z a , 7 2 -8 9 .
C h a rlto n B . G. (1 9 9 7 ). T h e in e g u ity o f in e g u a lity : e g a lita ria n in s tin c ts an d e v o lu tio n a ry p sy c h o lo g y . J o u r n a l o f H e a lth P s y c h o lo g y , 2, 4 1 3 -4 2 6 .
C h e n g P. W . (1 9 9 7 ). F ro m c o v a ria tio n to c a u s a tio n : a c au sal p o w e r th eo ry . P s y c h o lo g ic a l
R e v ie w , 104, 3 6 7 -4 0 5 .
C h u rc h A. H. (1 9 9 7 ). D o y o u se e w h a t I se e ? A n e x p lo r a tio n o f c o n g ru e n c e in ra tin g s from m u ltip le p e rs p e c tiv e s . J o u r n a l o f A p p lie d S o c ia l P sy c h o lo g y , 27, 9 8 3 -1 0 2 0 .
C o s m id e s L ., T o o b y J. (1 9 9 6 ). A re h u m an s g o o d in tu itiv e s ta tis tic ia n s a fte r a ll? R e th in k in g so m e c o n c lu s io n s fro m th e lite ra tu re o n ju d g m e n t u n d e r u n c e rta in ty . C o g n itio n , 58, 1-73. D o ra h y M . J., S c h u m a k e r J. F ., K ris h n a m u rth y B ., K u m ar P. (1 9 9 7 ). R e lig io u s ritu a l and d isso
c ia tio n in In d ia an d A u s tra lia . T h e J o u r n a l o f P sy c h o lo g y , 131, 4 7 1 -4 7 6 .
E v a n s D. W ., L e c k m a n J. F ., R e z n ic k J. S., H e n sh a w D ., K in g R. A ., P a u ls D. (1 9 9 7 ). R itu a l, h a b it a n d p e rfe c tio n is m : th e p re v a le n c e an d d e v e lo p m e n t o f c o m p u ls iv e - lik e b e h a v io r in n o rm a l y o u n g c h ild re n . C h ild D e v e lo p m e n t, 68, 5 8 -6 7 .
F la v e ll J. H ., G re en F. L ., F lav ell E. R ., G ro s sm a n J. B. (1 9 9 7 ). T h e d e v e lo p m e n t o f c h ild re n 's k n o w le d g e a b o u t in n e r sp e e ch . C h ild D e v e lo p m e n t, 6 8 , 3 9 -4 7 .
F lo rin A. (1 9 9 7 ). L e la b o ra to ire d e p s y c h o lo g ie < e d u c a tio n , c o g n itio n , d e v e l o p m e n t .
P s y c h o lo g ie e t E d u c a tio n , 28, 7 -1 0 .
F ra n k o v s k y M ., B a u m g a rtn e r F. (1 9 9 7 ). B e h av io r strateg ies in d e m an d in g life situ a tio n s. S tu d ia
PSY CH O LO G ICZN A ANALIZA ZM IAN W RO ZW O JU RELIG IJN O ŚC I CZŁO W IE K A 1 2 5
Fru y t M. (1 9 9 6 ). L a sy n ta x e d e l'in f in itif en la tin tard if: R e fle x io n s s u r la n a tu re d es p ro c essu s é v o lu tifs. R e c h e r c h e s A u g u s tin ie n n e s , 2 9 , 4 3 -7 3 .
F u e n m a y o r R. (1 9 9 7 ). T h e h is to ric a l m e a n in g o f p r e s e n t sy s te m s th in k in g . S y s te m s R e s e a r c h
a n d B e h a v io r a l S c ie n c e , 14, 2 3 5 -2 4 8 .
G e lla tly A. (1 9 9 7 ). W h y th e y o u n g c h ild h a s n e ith e r a th e o ry o f m in d n o r a th e o ry o f a n y th in g e ls e? H u m a n D e v e lo p m e n t, 4 0 , 3 2 -5 0 .
G e n tn e r D ., M a rk m an A. B. (1 9 9 7 ). S tru c tu re m a p p in g in a n a lo g y an d s im ila rity . A m e r ic a n
P sy c h o lo g is t, 52, 4 5 -5 6 .
G ia m b a lv o C ., K e lly J., R yan P ., T o b ia s M . L. (1 9 9 6 ). E th ic a l s ta n d a r d s fo r th o u g h t re fo rm c o n su lta n s. C u ltic S tu d ie s J o u r n a l, 13, 9 5 -1 0 6 .
G ib b s R. W ., M o ise J. F. (1 9 9 7 ). P ra g m atics in u n d rsta n d in g w h at is said . C o g n itio n , 6 2 , 5 1 -7 4 . G o o d n o w J. J. (1 9 9 7 ). C h a n g e w ith in lim its . H u m a n D e v e lo p m e n t, 4 0 , 9 1 -9 5 .
G rie s in g e r T ., A n d e rm an E. M . (1 9 9 7 ). M o tiv a tio n to lea rn a b o u t c u rre n t e v e n ts . P e a c e a n d
C o n flic t: J o u r n a l o f P ea c e P s y c h o lo g y , 3, 1 9 3 -2 1 2 .
G u in B ., S e m p er T ., Jo rg e n se n L. (1 9 9 6 ). P e rc e iv e d le is u re fre e d o m an d a c tiv ity . In v o lv e m e n t a m o n g m ex ican a m e ric a n a d o le sc e n ts. H is p a n ic J o u r n a l o f B e h a v io r a l S c ie n c e s , 18, 3 5 6 -3 6 6 .
G um p B. B ., K u lik J. A. (1 9 9 7 ). S tress, affiliatio n and e m o tio n a l c o n ta g io n . J o u r n a l o f P e r s o
n a lity a n d S o c ia l P sy c h o lo g y , 7 2 , 3 0 5 -3 1 9 .
H elw ig C h. C. (1 9 9 7 ). T h e ro le o f a g e n t an d so c ial c o n te x t in ju d g m e n ts o f fre e d o m o f sp e e c h and re lig io n . C h ild D e v e lo p m e n t, 68, 4 8 4 -4 9 5 .
H o u d é O. (1 9 9 7 ). D é v e lo p p e m e n t c o g n itif et in h ib itio n . D e l'e r r e u r A -n o n -B a u x b ia is d e ra is o n n e m e n t. P sy c h o lo g ie F r a n ç a is e , 4 2 , 2 3 -3 0 .
H ow e M . L ., C o u ra g e M . L. (1 9 9 7 ). T h e em e rg en c e and early d e v e lo p m e n t o f a u to b io g ra p h ic a l m em ory. P s y c h o lo g ic a l R e v ie w , 104, 4 9 9 -5 2 3 .
H ow e M. J. (1 9 9 7 ). B e y o n d p sy c h o b io g ra p h y : T o w a rd s m o re effe c tiv e sy n th e se s o f p sy c h o lo g y an d b io g rap h y . B ritis h J o u r n a l o f P s y c h o lo g y , 88, 2 3 5 -2 4 8 .
H u b e r R. (1 9 9 7 ). V o m B ild z u r Id ee. A n a ly tis c h e P s y c h o lo g ie , 2 8 , 1-18.
H um m el J. E., H o ly o a k K. J. (1 9 9 7 ). D is trib u te d r e p re s e n ta tio n s o f stru k tu re : a th e o ry o f a n a lo g ical a ccès and m ap p in g . P s y c h o lo g ic a l R e v ie w , 104, 4 2 7 -4 6 6 .
H u n sb erg er B., A lisat S., P a n c er S. M ., P ratt M . (1 9 9 6 ). R e lig io u s fu n d a m e n ta lis m an d re lig io u s d o u b ts: c o n te n t, c o n n e c tio n s and c o m p le x ity o f th in k in g . T he In te r n a tio n a l J o u r n a l f o r the
P s y c h o lo g y o f R e lig io n , 6, 2 0 1 -2 2 0 .
Im ai M ., G e n tn er D. (1997). A c ro ss-lin g u is tic stu d y o f e a rly w o rd m ea n in g : u n iv ers al o n to lo g y an d lin g u istic in flu e n c e . C o g n itio n , 62, 1 6 9-200.
J o h n s o n E. L. (1 9 9 7 ). C h rist, T h e lo rd o f p sy c h o lo g y . P s y c h o lo g y J o u r n a l o f T h e o lo g y , 25, 11-27.
Jo h n sto n L., L ocke V ., G iles L ., R a tta ry K. (1 9 9 7 ). T h e g o o d , th e b a d an d th e u g ly . J o u r n a l o f
A p p lie d S o c ia l P s y c h o lo g y , 27, 7 2 5 -7 4 1 .
K a ld e s ta d E. (1 9 9 6 ). T h e e m p iric a l re la tio n s h ip s b e tw e e n s ta n d a rd iz e d m e a s u re s o f re lig io s ity an d p e rs o n a lity /m e n ta l h e alth . S c a n d in a v ia n J o u r n a l o f P s y c h o lo g y , 3 7 , 2 0 5 -2 2 0 .
K eltik an g as-Jârv in en L., T e ra v T. (1 9 9 6 ). S o c ia l d e c is io n m ak in g s tra te g ie s in in d iv id u a lis t and c o lle c tiv is t c u ltu res : a c o m p a ris o n o f F in n is h an d E s to n ia n a d o le s c e n ts . J o u r n a l o f
1 2 6 C ZESŁA W W A LESA
K e n d le r K. S., G a rd n e r C h. O ., P re sc o tt C . A. (1 9 9 7 ). R e lig io n , p sy c h o p a th o lo g y , and su b stan ce u s e a n d a b u se : a m u ltim e a s u re , g e n e tic -e p id e m io lo g ic stu d y . T he A m e r ic a n J o u r n a l o f
P s y c h ia tr y , 154, 3 2 2 -3 2 9 .
K e rp e lm a n J. L ., L am k e l L. K. (1 9 9 7 ). A n tic ip a tio n o f fu tu re id e n titie s : a c o n tro l th e o ry a p p ro a c h to id e n tity d e v e lo p m e n t w ith in th e c o n te x t o f se rio u s d a tin g re la tio n s h ip s . P e r so n a l
R e la tio n s h ip s , 4 , 4 7 -6 2 .
K o rs g a a rd M . A ., M e g lin o B. M ., L e s te r S. W . (1 9 9 7 ). B e y o n d h e lp in g : do o th e r-o rie n te d v a lu e s h a v e b ro a d e r im lic a tio n s in o rg a n iz a tio n s ? J o u r n a l o f A p p lie d P sy c h o lo g y , 82, 1 6 0 -1 7 7 .
L a u r e n c e P. (1 9 9 7 ). L es re p ré s e n ta tio n s d e la d o m in a c h e z Jé rô m e. R e c h e r c h e s d e S c ie n c e
R e lig ie u s e , 85, 4 1 -5 5 .
L e rn e r M . J. (1 9 9 7 ). W h a t d o e s th e b e lie f in a ju s t w o rld p ro te c t us from : th e d re a d o f d eath o r th e fe a r o f u n d e s e rv e d s u ffe rin g ? P s y c h o lo g ic a l In q u iry , 8, 2 9 -3 2 .
L o n d o n M ., C a s e y J ., C h a tte rje e S ., H u rle y A. (1 9 9 7 ). E ffe c ts o f in fo rm a tio n fram e, re sp o n se fra m e a n d g o a l on p e rs o n n e l d e c is io n m ak in g . T h e J o u r n a l o f P s y c h o lo g y , 131, 2 2 5 -2 4 0 . L o p e z F. G ., G o v e r M . R ., L e s k e la J., S a u e r E. M ., S c h irm e r L ., W y ssm an n J. (1 9 9 7 ). A tta c h
m en t styles, sh am e, q u ilt, a n d c o lla b o ra tiv e p ro b le m -so lv in g o rien tatio n s. P erso n a l R e la tio n
s h ip s , 4 , 1 8 7 -1 9 9 .
L y ca n W . G. (1 9 9 6 ). C o n s c io u s n e s s a n d e x p e r ie n c e . C a m b rid g e , M A : M IT P re ss.
M a c c a ri C . (1 9 9 6 ). L a „ m ístic a c ó s m ic a ” d el N ew A ge. R e lig io n i e S e tte n e t M o n d o , 6, 16-36. M a ras ch in J. (1 9 9 5 ). A lin q u a g e m o n to ló g ic o -e x iste n c ia lista de T illich . P a u l T illich : trin ta a n o s
d e p o is . In tr o d u c a o à T e o lo g ía S is te m á tic a , 10, 7 3 -8 1 .
M c A d a m s D. P ., D ia m o n d A ., A u b in E. d e S t., M a n sfie ld E. (1 9 9 7 ). S to rie s o f c o m m itm en t: th e p s y c h o s o c ia l c o n s tru c tio n o f g e n e ra tiv e liv e s. J o u r n a l o f P e r s o n a lity a n d S o c ia l P sy
c h o lo g y , 7 2 , 6 7 8 -6 9 4 .
M c K e n n a F. P ., M y e rs L. B. (1 9 9 7 ). Illu s o ry se lf-a ss e s sm e n ts: c an th ey b e re d u c e d ? B r itis h
J o u r n a l o f P s y c h o lo g y , 8 8 , 3 9 -5 1 .
M c L e n n a n J., S te w a rt C. A ., P o lla rd A. C ., A n a sta sio s J., A k a n d e A ., M c L en n a n L. J. (1 9 9 7 ). U s in g m e ta p h o rs to a sse ss a n tic ip a to ry p e rc e p tio n s o f p e rso n a l d e a th . J o u r n a l o f P s y c h o
lo g y , 131, 3 3 3 -3 4 2 .
M ed in D. L ., L y n ch E. B ., C o ley J. D. (1 9 9 7 ). C a te g o riza tio n and re aso n in g am o n g tree experts: d o all ro a d s lea d to R o m e? C o g n itiv e P s y c h o lo g y , 32, 4 9 -9 6 .
M e y e r D. E ., K ie ras D. E. (1 9 9 7 ). A c o m p u ta tio n a l th e o ry o f e x e c u tiv e c o g n itiv e p ro c e ss e s an m u ltip le -ta s k p e rfo rm a n c e : p a rt 1. B a sic m e c h an ism . P s y c h o lo g ic a l R e v ie w , 104, 3 -65. M ile s D. R ., C a re y G. (1 9 9 7 ). G e n e tic an d e n v iro n m e n ta l a rc h ite c tu re o f h u m an a g g re ssio n .
J o u r n a l o f P e r s o n a lity a n d S o c ia l P s y c h o lo g y , 7 2 , 2 0 7 -2 1 7 .
M o rris R . C. (1 9 9 7 ). In te n tio n s , s e lf-m o n ito rin g and a b n o rm a l e x p e rie n c e s . P h ilo s o p h ic a l
P s y c h o lo g y , 10, 7 7 -8 4 .
M y e rso n J., H ale S ., C h e n J., L a w re n c e B. (1 9 9 7 ). G e n e ra l lex ic al h o w in g an d th e sem an tic p rim in g e ffe c t: th e ro le s o f a g e a n d a b ility . A c ta P s y c h o lo g ic a , 9 6 , 8 3 -1 0 1 .
N a rd i B. (re d .) (1 9 9 6 ). C o n te x t a n d c o n s c io u s n e s s . C a m b rid g e , M A : M IT P re ss .
N a sto u la s T. (1 9 9 7 ). B lin d s ig h t and c o n sc io u sn e ss. A m e rica n J o u r n a l o f P sy ch o lo g y, 110, 1-34. N e e d h a m A ., B a illa rg e o n R. (1 9 9 7 ). O b je c t se g re g a tio n in 8 -m o n th -o ld in fa n ts. C o g n itio n , 62,
PSY CH O LO G ICZN A ANALIZA ZM IAN W R O ZW O JU R ELIG IJN O ŚC I C Z ŁO W IE K A 1 2 7
N ew m an L. S., D u ff K. J., B a u m e ister R. F. (1 9 9 7 ). A new lo o k at d e fen siv e p ro jec tio n : th o u g h t su p p re s s io n , accessib ility , and b iased p e rso n p e rc e p tio n . J o u r n a l o f P e r s o n a lity a n d S o c ia l
P s y c h o lo g y , 7 2 , 9 8 0 -1 0 0 1 .
O 'C o n n o r K. V . (1 9 9 6 ). R e c o n fig u rin g th e e m o tio n s in th e p sy c h o lo g y o f re lig io n . T h e I n te r n a
tio n a l J o u r n a l f o r th e P s y c h o lo g y o f R e lig io n , 6, 1 6 5 -1 7 3 .
O p p en h eim D ., E m d e R. N ., W arre n S. (1 9 9 7 ). C h ild re n 's n a rra tiv e re p re se n ta tio n s o f m o th ers: th e ir d e v e lo p m e n t an d a ss o c ia tio n s w ith c h ild a n d m o th e r a d a p ta tio n . C h ild D e v e lo p m e n t, 68, 1 25-138.
O rch ard A. (1 9 9 7 ). A ssessin g th e re la tio n s h ip b etw een th ree C hristian th e o lo g ie s o f c re a tio n and e n v iro n m e n ta l c o n c e rn . J o u r n a l o f B e lie fs a n d V a lu e s, 18, 5 9 -6 7
Ö zesel M. M . (1 9 9 7 ). D ie „ S p iritu e lle O s m o s e ” - S u fis c h e B e tra c h tu n g e n z u r M e is te r-S c h ü le r B e zieh u n g . D ia lo g d e r R e lig io n e n , 1, 5 3 -6 6 .
P e te rs G ., C a m m a ert M . F., C z a p iń sk i J. (1 9 9 7 ). U n re a lis tic o p tim is m an d p o s itiv e -n e g a tiv e asy m m etry : a c o n c e p tu a l a n d c ro s s -c u ltu ra l stu d y o f in te rre la tio n s h ip s b e tw e e n o p tim is m , p e ssim ism , an d realism . In te r n a tio n a l J o u r n a l o f P s y c h o lo g y , 3 2 , 2 3 -3 4 .
P ip p -S ie g e l S ., F o ltz C. (1 9 9 7 ). T a d d le r's a c q u is itio n o f s e lf/o th e r k n o w le d g e : e c o lo g ic a l an d in te rp e rs o n a l a s p e c ts o f s e lf and o th er. C h ild D e v e lo p m e n t, 6 8 , 6 9 -7 9 .
P o sav a c S. S., S a n b o n m a tsu D. M ., F a z io r H. (1 9 9 7 ). C o n s id e rin g th e b e s t c h o ic e : e ffe c ts o f th e sa lie n c e and a c c e s s ib ility o f a lte rn a tiv e s on a ttitu d e - d e c is io n c o n s is te n c y . J o u r n a l o f
P e r s o n a lity a n d S o c ia l P s y c h o lo g y , 72, 2 5 3 -2 6 1 .
P rillelten sk y 1. (1997). V alu es, assu m p tio n s and p ra ctic e s o f p s y c h o lo g ic al d is c o u rs e and actio n .
A m e r ic a n P sy c h o lo g is t, 52, 5 1 7 -5 3 5 . P rz e ta cz n ik -G iero w sk a M ., T y sz k o w a M . (1 9 9 6 ). P s y c h o lo g ia r o z w o ju c zło w ie k a . Z a g a d n ie n ia o g ó ln e. W arszaw a: P W N , t. 1. P u ffa l P, (1 9 9 7 ). F ra m in g a d e v e lo p m e n ta l p sy c h o lo g y o f art. H u m a n D e v e lo p m e n t, 4 0 , 1 6 9 -1 8 0 . R o g o ff B, . H o fsten C. (1 9 9 7 ). D ev elo p in g h u m an d e v e lo p m e n t. H u m a n D e v e lo p m e n t, 4 0 , 1-6. R o tten streic h Y ., T v ersk y A. (1 9 9 7 ). U n p a c k in g , re p a c k in g an d a n ch o rin g : a d v a n c es in su p p o rt
th eo ry . P s y c h o lo g ic a l R e v ie w , 104, 4 0 6 -4 1 5 .
R o u ssillo n R, (1 9 9 7 ). L a fo n c tio n sy m b o lis a n te d e l'o b je c t. R e v u e F r a n ç a is e d e P s y c h a n a ly s e , 6 1 ,3 9 9 - 4 1 4 .
S arid M ., B re z n itz Z. (1 9 9 7 ). D e v e lo p m e n ta l a s p e c ts o f su s ta in e d a tte n tio n a m o n g 2 -to 6 -y e a r-o ld c h ild re n . In te r n a tio n a l J o u r n a l o f B e h a v io r a l D e v e lo p m e n t, 2 1 , 3 0 3 -3 1 2 . S c h u m ac h er B. (1 9 9 7 ). K o m m u n ik a tio n in B e ra tu n g s s itu a tio n e n a ls B a la n c ie rte
U n te rs c h ie d s p ro d u k tio n . F a m ilie n d y n a m ik , 22, 8 3 -1 1 3 .
S ch ü tz A. (1997). In terp e rso n e lle A sp ec te d es S e lb sw e rtg efü h les: D ie B e sc h re ib u n g d e r e ig e n en P e rso n im so z ia le n K o n te x t. Z e its c h r ift f ü r S o c ia lp s y c h o lo g ie , 2 8 , 9 2 -1 0 8 .
S c h w e id le r W. (1 9 9 6 ). Z u r o n to lo g is c h e n D im e n s io n d e r L ie b -S e e le -P ro b le m a tik . Z e its c h r ift
f ü r P a ra p s y c h o lo g ie u n d G r e n z g e b ie te d e r P s y c h o lo g ie , 3 8 , 6 -1 9 .
S e n sib a u g h C h ., Y arab P. E. (1 9 9 7 ). N e w ly w e d s’ fa m ily -fo rm a tio n p re fe re n c e s . T h e J o u r n a l o f
P s y c h o lo g y , 131, 5 3 0 -5 4 0 .
S hah J., H ig g in s E. T. (1 9 9 7 ). E x p e c ta n c y v a lu e e ffe c ts: r e g u la to ry fo c u s as d e te rm in a n t o f m a g n itu d e an d d ire c tio n . J o u r n a l o f P e r s o n a lity a n d S o c ia l P s y c h o lo g y , 7 3 , 4 4 7 -4 5 8 S im o n to n D. K. (1 9 9 7 ). C re a tiv e p ro d u c tiv ity : a p re d ic tiv e a n d e x p la n a to ry m o d e l o f c a re e r
