View of Sylvia A. Liseling Nilsson, Kod kulturowy a przekład. Na podstawie wybranych utworów Astrid Lindgren i ich polskich przekładów, Stockholm 2012, ss. 330

Pełen tekst

(1)332. RECENZJE. SYLVIA A. LISELING NILSSON, Kod kulturowy a przekad. Na podstawie wybranych utworów Astrid Lindgren i ich polskich przekadów, Stockholm: Stockholm Universitet 2012, ss. 330.. Ksika Sylvii Liseling Nilsson nie jest prac jzykoznawcz sensu stricto, cho Autorka analizuje w niej m.in. tumaczenia deminutywów, jzyka potocznego, dialektu, czasowników mówienia (verba dicendi) czy frazemów ze szwedzkich utworów dla dzieci Astrid Lindgren na jzyk polski. Liseling Nilsson skupia si bowiem na kulturowym aspekcie przekadu i traktuje jzyk jako element kultury i jeden z jej najwaniejszych aspektów. Badaczka jasno i wyranie wskazuje, i celem pracy „jest analiza przekazu szwedzkiego kodu kulturowego, wystpujcego w wybranych utworach Astrid Lindgren na obszar jzyka i kultury polskiej oraz zbadanie, czy i na ile przekad oddaje obraz szwedzkiej rzeczywisto ci kulturowej ukazanej w oryginale” (s. 39). Liseling Nilsson bada polskie tumaczenia nastpujcych ksiek Lindgren: Dzieci z Bullerbyn, Warszawa 1957, w przekadzie I. Wyszomirskiej; Dzieci z Bullerbyn, Warszawa 1994, w przekadzie I. Wyszomirskiej z 1957; Emil ze Smalandii, Warszawa 1971, w przekadzie I. Szuch-Wyszomirskiej; Madika i berbe z Czerwcowego Wzgórza, Warszawa 1998, w przekadzie A. Wgleskiej z 1994; Madika z Czerwcowego Wzgórza, Warszawa 1998, w przekadzie A. Wgleskiej z 1994; Przygody Emila ze Smalandii, Warszawa 2005, Madika i berbe z Czerwcowego Wzgórza, Warszawa 1998, w przekadzie I. Szuch-Wyszomirskiej i A. Wgleskiej. Warto podkre li , i zasadniczym wtkiem ksiki Kod kulturowy a przekad jest „wpyw rodzimej kultury zawartej w tek cie oryginau na ksztat przekadu” (s. 15), co samo w sobie jest odmiennym kierunkiem bada od tego proponowanego przez wspóczesnych przekadoznawców kojarzonych ze zwrotem kulturowym w translatoryce1, którzy uwaaj tumaczenie za fakt kultury docelowej i skupiaj si m.in. na analizie jego akceptowalno ci w polisystemie literackim jzyka przekadu. Innymi sowy: koncentruj si na wieloaspektowym badaniu tekstu tumaczenia, a nie oryginau, który detronizuj. Liseling Nilsson tymczasem przesuwa punkt odniesienia z powrotem na pierwowzór, co jest obecnie odwan propozycj bada translatorycznych.. 1. Zob. M. HEYDEL, Zwrot kulturowy w badaniach nad przekadem, „Teksty Drugie” 2009, nr 6, s. 21-33. Tam podana obszerna bibliografia dotyczca tego zagadnienia. Zob. równie T. BILCZEWSKI, Komparatystyka i interpretacja. Nowoczesne badania porównawcze wobec translatologii, Kraków 2010, s. 144-180. ROCZNIKI HUMANISTYCZNE 63:2015 z. 6. DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh.2015.63.6-19.

(2) RECENZJE. 333. W dobie deskryptywizmu odwanym krokiem jest take próba oceny analizowanych przekadów. Od samego pocztku Autorka prowadzi narracj w pierwszej osobie liczby pojedynczej2, formuuje wasne sdy oraz klasyfikuje pojcia i definiuje tak wakie kwestie translatorskie jak: jzyk, kultura, kod kulturowy i element kulturowy w przekadzie; intertekstualno; literatura dziecica; adaptacja; puryfikacja i egzotyzacja. Jej praca nie jest zatem nudnym referowaniem poszczególnych stanowisk badawczych, lecz prób ich opisu i oceny przydatno ci dla wasnych analiz. Liseling Nilsson uywa zreszt rónych rodków, by zbada. okre lone zjawisko – stosuje na przykad metody semiotyczn, literaturoznawcz i ikonograficzn do opisu i oceny przekadu oryginalnych ilustracji do ksiek Lindgren. Jej praca moe wic suy za kompendium wiedzy o rónych podej ciach translatorskich do problemu transferu kultur w przekadzie tekstu i jego ilustracji. Z drugiej strony nie zawsze jednak dugie wywody teoretyczne wydaj si w ksice potrzebne. Wystarczyoby na przykad zacz j od podania swojego rozumienia podstawowych poj translatorycznych, zamiast opisywa ich ewolucj, poczwszy od staroytno ci, tak jak zrobia Liseling Nilsson odno nie do terminu kod kulturowy w przekadzie, który zacz by uywany w translatoryce dopiero w drugiej poowie XX w. Niemniej jednak wa nie ze wzgldu na solidn podstaw teoretyczn, poszerzon o szczegóowe przypisy, ksika o tumaczeniach utworów Lindgren na jzyk polski moe suy studentom przekadoznawstwa, pragncym pozna podstawowe zaoenia translatoryki i ich ewolucj. Z uwagi na bardzo przystpny jzyk, klarowno wywodu oraz przejrzysto konstrukcji pracy mog j take czyta odbiorcy bez przygotowania profesjonalnego. Na szczególne uznanie zasuguje logiczna i spójna struktura ksiki, skonstruowana wedug gównych zasad retoryki, którym podlegaj zarówno pierwsze cztery teoretyczne rozdziay pracy, jak i dalsze rozdziay analityczne, dotyczce bd kwestii ci le kulturowych (przekadu referencji intertekstualnych, postaci z wierze i folkloru), bd jzykowo-kulturowych (tumaczenia deminutywów, jzyka potocznego, dialektu i czasowników mówienia), bd te wreszcie przekadoznawczych (przyblienia obcej kultury poprzez przypisy czy aspektu wizualnego w przekazie kodu kulturowego). Analizy przeprowadzone przez Badaczk wykazay, jak bardzo zoonym problemem jest przekaz kodu kulturowego z ksiek Lindgren na jzyk polski, bowiem na tumaczenia, a take towarzyszce im ilustracje „silnie oddziauj konwencje jzykowo-kulturowe kultury przyjmujcej przekad” (s. 279). Tote pra2. Na przykad: „Jzyk traktuj jako jeden z nierozcznych czynników skadowych tworzcych kultur, wic je li tumaczenie postrzegam jako spotkanie midzy dwoma jzykami nieuniknione jest zatem, e jest ono jednocze nie spotkaniem midzy dwoma kulturami” (s. 15)..

(3) 334. RECENZJE. wie zawsze szwedzki kod kulturowy ulega polonizacji polegajcej w wielu wypadkach na wybielaniu postaci dorosych (zwaszcza matki), „przenoszeniu obrazowanego rodowiska wyej na szczeblu warstw spoecznych ze rodowiska chopskiego w miejskie” (s. 248) i zacieraniu rónic pomidzy warstwami spoecznymi wystpujcymi w oryginaach. Jak udowadnia Liseling Nilsson, wymienione procesy s szczególnie widoczne w przekadzie: ilustracji (ukazujcych wie i prac dzieci w ksikach Lindgren, przedstawiajcych miasteczko bd cepeliowsk ludowo w tumaczeniach), czasowników mówienia (licznych i nacechowanych w polszczynie, nielicznych i neutralnych w szwedzkich pierwowzorach) i przede wszystkim dialektu smålandzkiego i jzyka potocznego: Zawarty w konwencjach jzyka szwedzkiego kod kulturowy nie zawsze jest zgodny z konwencjami jzykowymi charakterystycznymi dla kultury jzyka przekadu. W polskim tek cie nie znalazy si na przykad liczne w oryginale wyznaczniki jzyka potocznego. Specyficzny kod kulturowy mowy mieszkaców wsi smålandzkiej nie przeszed do TP. Elementy ludowo ci zostay „utracone”, zmieniajc styl przekadu, który sta si mniej nacechowany w porównaniu z oryginaem, ale tym samym zdecydowanie bardziej normatywny. W wyniku tego zniko zanurzenie bohaterów w kulturze wiejskiej. W TP widoczne jest silne denie do polonizacji. Tekst tumaczenia dostosowano do polskiego systemu warto ci, przez co przedstawiona rzeczywisto umiejscowiona zostaa wyej w hierarchii warstw spoecznych – w rodowisku miejskim. Dialog rodowiska chopskiego ze rodowiskiem miejskim, ukazany za pomoc dwóch poziomów jzyka, nie przedosta si do przekadu. Czytelnik polski nie jest w stanie zrozumie i odebra rónych kodów kulturowych interlokutorów, poniewa otrzymuje spójn wizj szwedzkiego spoeczestwa i warunków ycia bohaterów (s. 282).. Liseling Nilsson wymienia wiele przyczyn polonizacji bd nieuwzgldnienia kodu kulturowego obecnego w oryginaach. Obok rónic w systemach jzykowych (np. bogactwa deminutywów w polszczynie i ich skromnej liczbie w jzyku szwedzkim) i nieprzystawalno ci zjawisk kulturowych (np. takich postaci bajkowych jak szwedzki Näcken czy tomte wobec polskiego wodnika i skrzata) Badaczka wylicza wiele czynników zewntrznych, które wpyny na ksztat polskich przekadów. Czynniki owe rozpo cieraj si pomidzy polsk konwencj literatury dla dzieci, polityk i finansami. Je li chodzi o dostosowanie tumacze do polskich norm literatury dziecicej to wprowadzaj one do przekadów wicej ni w oryginale dydaktyzmu, szacunku dla starszych, spieszcze i zdrobnie jzykowych, niweluj za okruciestwo3. Co do polityki – tu Autorka zauwaa np.. 3. Liseling Nilsson (s. 84-85) przytacza przykad zamiany sów ze szwedzkiej ludowej piosenki opowiadajcej histori mczeskiej mierci w. Katarzyny z Aleksandrii, która umara.

(4) RECENZJE. 335. wyniky z niemoliwo ci podróowania w komunistycznej Polsce brak wiedzy o szwedzkiej kulturze tumaczek i ilustratorek pierwszych polskich wyda utworów Lindgren (1957, 1971). Liseling Nilsson wspomina równie powojenn niech do literatury niemieckiej, której przypisuje niwelowanie ze szwedzkich oryginaów wszelkich odwoa do niemieckich bajek. Brakiem rodków Autorka wyja nia za polityk wydawnictw, które nie byy w stanie opaci oryginalnych ilustratorów ksiek Lindgren i byy zmuszone do zamawiania rysunków u polskich plastyków, którzy z kolei przystosowywali ilustracje do znanej im rzeczywisto ci. Powody polonizacji, które zauwaa Badaczka s jednak rozproszone w jej tek cie i nie zostay zebrane i omówione w podsumowaniu, co byoby bardzo ciekawym tropem badawczym. Mona je byo opisa w duchu manipulistów, stosujc pojcie refrakcji lub cho by wskaza do dalszych bada. Oprócz czynników zewntrznych wpywajcych na ksztat przekadu do dalszych bada mona byo równie wskaza kwesti recepcji tumacze ksiek Lindgren w Polsce. Liseling Nilsson zauwaa przecie zmiany strategii przekadowych w niektórych nowszych tumaczeniach utworów szwedzkiej pisarki, które coraz bardziej odzwierciedlaj kultur pierwowzoru, s opatrzone oryginalnymi ilustracjami Ilon Wikland lub Björna Berga, lecz pozbawione przypisów, a mimo to nie proponuje analizy i porównania recepcji polonizujcych i egzotyzujcych przekadów. Badania Liseling Nilsson pokazay, e „wiele elementów szwedzkiego kodu kulturowego nie przedostao si do tumaczonych utworów, sporo zupenie zaniko, inne przedostay si przez filtr polskiej kultury w wersji niepenej, zmodyfikowanej lub zupenie odmiennej” (s. 280). Znieksztacenia oraz powody tych znieksztace daj si jednak zauway tylko w porównaniu z oryginaem i tylko w porównaniu z oryginaem mona udowodni (co skrupulatnie, rzetelnie i kompetentnie zrobia Badaczka), i polskie tumaczenia w znikomy sposób oddaj szwedzk kultur i przeksztacaj realia wiejskie na miejskie. Mimo to odczucia czytelników znajcych tylko polskie tumaczenia ksiek Lindgren (zwaszcza te pierwsze) przecz wnioskom Badaczki, co samo w sobie jest interesujcym tematem analiz. Tak si skada, e dobrze pamitam swój zachwyt niezwykymi przygodami dzieci ze Szwecji yjcych na wsi, o których czytaam w ilustrowanych przez Hann Czajkowsk wydaniach Dzieci z Bullerbyn i Emila ze Smalandii w przekadzie i z przypisami Ireny Szuch-Wyszomirskiej. Zawsze, kiedy ksiki czyta mi mój tata i kiedy czytaam je ju sama, odnosiam wraenie, e mam do czy-. w nabitej gwodziami beczce na opowie o dziewczynie uwizionej w mierdzcej beczce po kapu cie..

(5) 336. RECENZJE. nienia z yciem wiejskim i w dodatku w obcym mi kraju. Podobay mi si równie przypisy, które wcale „nie rozpraszay mojej uwagi” i „nie zakócay odbioru lektury” (s. 220), lecz przeciwnie – zaciekawiay mnie ogromnie nieznan mi kultur. Nieznan podwójnie, bo wiejsk i szwedzk. Poniewa moje odczucia zaprzeczaj wnioskom z bada Liseling Nilsson, zapytaam o czytelnicze wraenia swoj rodzin i znajomych, którzy tak jak ja wychowali si na pierwszych wydaniach przekadów utworów Lindgren. Prawie wszyscy, czytajc je, mieli podobne do mnie poczucie poznawania realiów ycia wiejskiego w obcej kulturze. Tylko jedna osoba nie odczuwaa niezwyko ci przygód mieszkaców Bullerbyn czy Smalandii, ale sama wychowywaa si na wsi. Natomiast, paradoksalnie, pokolenie naszych dzieci, znajce tylko nowe, bardziej egzotyzujce i pozbawione przypisów wydania utworów Lindgren z ilustracjami Ilon Wikland lub Björna Berga, wcale nie zauwaaj obco ci czy niezwyko ci tych ksiek. Przykro to stwierdzi , ale dla naszych dzieci ksiki Lindgren w ogóle nie s fascynujc lektur, co znowu jest bardzo ciekawym polem do bada nad zmian recepcji utworów szwedzkiej autorki w Polsce. Co jest przyczyn tej zmiany: coraz bardziej egzotyzujce tumaczenia, globalizacja kultury, faworyzowanie innych mediów przez mode pokolenie odpowie moe kiedy sama Liseling Nilsson, ale ju w innej ksice ni Kod kulturowy a przekad, gdzie nie poruszya tej kwestii. Paradoksalnie, fakt, e zauwaam braki w propozycjach do dalszych analiz naukowych, dobrze wiadczy o recenzowanej ksice, która otwiera wiele furtek badawczych i stanie si solidnym punktem wyj cia dla naukowców zajmujcych si szeroko pojt kultur w przekadzie, recepcj tumacze, literatur dziecic czy kontekstami warunkujcymi powstanie i przyjcie oryginau oraz jego przekadu.. Agata Brajerska-Mazur Zakad Lingwistyki Stosowanej UMCS.

(6)