Aktualne aspekty edukacji geoprzestrzennej w Polsce

ROCZNIKI GEOMATYKI 2018 m TOM XVI m ZESZYT 3(82): 235–240

Aktualne aspekty edukacji geoprzestrzennej w Polsce

Jerzy GaŸdzicki1_{, Dariusz Gotlib}2_{, Iwona Ja¿d¿ewska}3_{, Zbigniew Zwoliñski}4 1_{Polskie Towarzystwo Informacji Przestrzennej,} 2_{Politechnika Warszawska,}

3_{Uniwersytet £ódzki,}

4_{Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu}

S³owa kluczowe: edukacja geoprzestrzenna, systemy informacji geoprzestrzennej (GIS), geomatyka, geoinformatyka

Wstêp

Niniejszy krótki artyku³ zawiera treœæ wspólnego wyst¹pienia autorów otwieraj¹cego II Ogólnopolsk¹ Konferencjê GIS w edukacji, £ódŸ, 14-15 czerwca, 2018 roku, która zor-ganizowana zosta³a przez Zak³ad Geoinformacji Wydzia³u Nauk Geograficznych Uniwersy-tetu £ódzkiego oraz Zak³ad Geoinformacji Wydzia³u Nauk Geograficznych i Geologicznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Poprzednia, niew¹tpliwie owocna konfe-rencja z cyklu GIS w edukacji, odby³a siê w Poznaniu w roku 2015 (Ja¿d¿ewska, 2015; Ja¿d¿ewska, Werner, Zwoliñski, 2015). Natomiast pierwsza interdyscyplinarna konferencja, poœwiêcona ca³kowicie kszta³ceniu w tej dziedzinie przez uniwersytety, politechniki i uczel-nie przyrodnicze, zosta³a zorganizowana przez Polskie Towarzystwo Informacji Przestrzen-nej ju¿ w roku 2009, a jej wyniki zosta³y opublikowane w postaci zbioru 13 artyku³ów (GaŸdzicki, 2009), stanowi¹cego kompleksowy przegl¹d rozwoju edukacji geoprzestrzennej w Polsce. Przedstawiona zosta³a wówczas po raz pierwszy koncepcja geoinformatycznego kierunku studiów (Stateczny, 2009), choæ dyskusje na ten temat trwa³y ju¿ wczeœniej, na przyk³ad w œrodowisku geograficznym (Zwoliñski, 2003, 2012; Ja¿d¿ewska, 2015, 2016). Do rozwoju dyskusji dotycz¹cej edukacji geoprzestrzennej znacz¹cy wk³ad wniós³ cykl piêciu konferencji pod ogóln¹ nazw¹ Forum na temat kszta³cenia i doskonalenia zawodowe-go geodetów i kartografów, które organizowane by³y przez G³ównezawodowe-go Geodetê Kraju w latach 2012-2016 (Gotlib, 2016). Cenne by³y równie¿ dyskusje, inicjatywy i osi¹gniêcia dotycz¹ce kszta³cenia geoprzestrzennego w innych dyscyplinach i zawodach, na przyk³ad w leœnictwie i geologii.

Systemy informacji geograficznej (ang. Geographic Information Systems), znane pod akronimem GIS, zaczê³y powstawaæ w latach szeœædziesi¹tych ubieg³ego stulecia. Do pierw-szych systemów tego rodzaju zalicza siê system kanadyjski (Canada Geographic Informa-tion System), który umo¿liwia³ pozyskiwanie danych ewidencyjnych o zasobach naturalnych na podstawie map (Tomlinson, 2008). W Stanach Zjednoczonych osi¹gniêciem w owym czasie by³o opracowanie i zastosowanie kodowania adresów w spisie ludnoœci (Dual Inde-pendent Map Encoding).

Polska by³a w tych latach równie¿ krajem przoduj¹cym w zakresie zautomatyzowanego gromadzenia, przetwarzania i udostêpniania danych przestrzennych, zw³aszcza geodezyj-nych i kartograficzgeodezyj-nych, pomimo istniej¹cych obiektywgeodezyj-nych trudnoœci. Z przyczyn poli-tycznych i ekonomicznych (embargo), istnia³a koniecznoœæ opracowania nie tylko odpo-wiedniej metodyki i oprogramowania dla danych przestrzennych, ale tak¿e specjalizowanego sprzêtu komputerowego do przetwarzania tych danych oraz cyfryzacji i kreœlenia map. Ju¿ na pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku, funkcjonowa³o na terenie kraju z powo-dzeniem 19 oœrodków wyposa¿onych w oryginalny polski sprzêt i oprogramowanie (kom-putery GEO1, GEO2 i GEO20, automaty kartuj¹ce KART i przyrz¹dy do cyfryzacji map) specjalnie zaprojektowane i wyprodukowane do tych celów (GaŸdzicki, 1975). Osi¹gniêcia te przyczyni³y siê równie¿ do rozwoju eksportu us³ug geodezyjnych i kartograficznych i zosta³y wyró¿nione wysokimi nagrodami (Mistrz Techniki Polskiej 1973, Nagroda Pañstwowa 1978). Minê³o ju¿ zatem ponad pó³ wieku od wymienionych wy¿ej pionierskich prac. By³ to czas dynamicznego rozwoju GIS, rozwoju stymulowanego i kszta³towanego przez zdumiewaj¹ce postêpy technologii informacyjnej i komunikacyjnej (Rickles, 2017). Rozwój ten nastêpowa³ w ró¿nych krajach obejmuj¹c ró¿ne dziedziny gospodarcze, przyrodnicze, administracyjne i spo³eczne, naukowe i techniczne. Koncepcja GIS nabra³a charakteru interdyscyplinarnego, wp³ywaj¹c na stosowan¹ terminologiê i wprowadzaj¹c pewne zamieszenie terminologiczne (Zwoliñski, 2010), miêdzy innymi w zakresie edukacji.

Zmiany terminologiczne

Termin informacja geograficzna (geographic information) by³ stopniowo zastêpowany przez niezwi¹zany z ¿adn¹ konkretn¹ dyscyplin¹ termin informacja przestrzenna (spatial information) lub te¿ przez termin informacja geoprzestrzenna (geospatial information) gdy podkreœlano zwi¹zek z Ziemi¹, b¹dŸ te¿ z ogó³em dyscyplin jej dotycz¹cych. Interdyscypli-narnie traktowany termin spatial information zosta³ usankcjonowany w prawie Unii Euro-pejskiej oraz w prawie polskim (dyrektywa INSPIRE, ustawa o infrastrukturze informacji przestrzennej), a termin geospatial information w oficjalnej nazwie organizacji Global Geo-spatial Information Management ustanowionej przez Organizacjê Narodów Zjednoczonych. Znamienne jest to, ¿e wiod¹ca miêdzynarodowa organizacja standaryzacyjna w tym zakresie zmieni³a w roku 2004 nazwê Open GIS Consortium na nazwê Open Geospatial Consortium. Przyj¹³ siê równie¿ jednowyrazowy termin geoinformacja, bêd¹cy nastêpstwem zamiany systemów informacji geograficznej (GISystems) na naukê o informacji geograficznej (GIScience), co zaproponowa³ i uzasadni³ Goodchild (1992). Naukowe i dydaktyczne ugrun-towanie tej nazwy potwierdzaj¹ liczne studia z tego zakresu w formie kierunków i specjalno-œci na uniwersytetach, uczelniach technicznych i przyrodniczych.

W niektórych krajach u¿ywa siê powszechnie terminy geoinformatyka i geomatyka dla nauki i technologii informacji geoprzestrzennej, z tym, ¿e pierwszy z nich koncentruje siê na metodyce w³aœciwej informatyce, a drugi obejmuje równie¿ metody pozyskiwania danych geoprzestrzennych.

Zachodz¹ce zmiany terminologiczne stanowi¹ odzwierciedlenie dynamicznego rozwoju dziedziny informacji geoprzestrzennej, przebiegaj¹cego równolegle w ró¿nych obszarach globu, wynikaj¹c z istniej¹cych warunków i potrzeb. Nie oznacza to, ¿e tak ci¹gle jeszcze popularny akronim GIS powinien byæ wycofywany z u¿ycia tam, gdzie jest powszechnienie znany i zwyczajowo, historycznie ugruntowany, na przyk³ad w nazwie dnia poœwiêconego

popularyzacji informacji geoprzestrzennej GIS Day, lub te¿ w nazwie cyklu konferencji po-œwiêconych problematyce kszta³cenia w dziedzinie tej informacji GIS w edukacji lub w na-zwie cyklu konferencji poœwiêconych nowym osi¹gniêciom w tym zakresie GIS w nauce. Warto zauwa¿yæ tak¿e, i¿ akronim ten jest tradycyjnie u¿ywany i tym samym upowszechniany przez Environmental Systems Research Institute (Esri), znan¹ i wp³ywow¹ firmê produku-j¹c¹ oprogramowanie w tym zakresie.

Czynniki prorozwojowe edukacji geoprzestrzennej

Stan i perspektywy rozwoju edukacji geoprzestrzennej (geospatial education) (Chen, Wang, 2015), rozumianej jako edukacja w zakresie nauki i technologii informacji geoprze-strzennej, zale¿¹ w g³ównej mierze od mo¿liwoœci powszechnego i ³atwego korzystania z informacji geoprzestrzennej do celów profesjonalnych i osobistych. Wymieniæ tu nale¿y nastêpuj¹ce czynniki prorozwojowe w du¿ym stopniu zale¿ne od rozwoju i funkcjonowania infrastruktur informacji przestrzennej:

m rozwój zasobów informacji oraz us³ug geoprzestrzennych pod wzglêdem iloœciowym i jakoœciowym,

m upowszechnianie dostêpu do zasobów informacji oraz us³ug geoprzestrzennych w wyniku postêpu technologicznego oraz dzia³añ spo³eczno-ekonomicznych,

m zwiêkszanie roli metodyki geoprzestrzennej w ró¿nych dyscyplinach nauki i techniki, a tak¿e w ró¿nych zawodach powi¹zanych z przestrzeni¹ ziemsk¹.

W rezultacie roœnie zainteresowanie wiedz¹ o informacji geoprzestrzennej oraz potrzeba nabycia umiejêtnoœci niezbêdnych dla wszechstronnego korzystania z tej informacji w sferze publicznej i prywatnej.

Kierunki rozwoju edukacji geoprzestrzennej

Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹: wielopoziomowoœæ, wielodyscyplinarnoœæ i wielotema-tycznoœæ rozwoju edukacji geoprzestrzennej.

Przez wielopoziomowoœæ nale¿y rozumieæ objêcie edukacj¹ wielu, praktycznie rzecz bio-r¹c wszystkich poziomów szkolnictwa, poczynaj¹c od klas szkó³ podstawowych, przez licea i ró¿ne rodzaje szkó³ zawodowych oraz koñcz¹c na akademickich i zawodowych szko-³ach wy¿szych, obejmuj¹cych równie¿ studia podyplomowe i doktoranckie. Zakres, treœci i formy kszta³cenia powinny byæ odpowiednio dostosowane do ka¿dego z tych poziomów, z uwzglêdnieniem form edukacji pozaszkolnej, w tym doskonalenia zawodowego (Szkur³at i in., 2017).

Wielodyscyplinarnoœæ oznacza tu równolegle przebiegaj¹ce procesy rozwoju edukacji geoprzestrzennej w ró¿nych dyscyplinach i zwi¹zanych z nimi zawodach w œcis³ym dosto-sowaniu do specyficznych potrzeb tych dyscyplin i zawodów, podkreœlaj¹c interdyscypli-narnoœæ i transdyscypliinterdyscypli-narnoœæ systemów informacji geograficznej. Tak jest w przypadku nauk geograficznych, na które sk³ada siê kilkadziesi¹t ró¿nych dyscyplin i subdyscyplin naukowych, a scalaj¹ je metodologicznie i metodycznie w³aœnie systemy informacji geogra-ficznej (Zwoliñski, 2009).

Wreszcie wielotematycznoœæ wyra¿a dynamiczne rozszerzanie wchodz¹cej w zakres edu-kacji tematyki o charakterze teoretycznym, technologicznym i aplikacyjnym (GaŸdzicki, 2006).

Rola œrodowiska naukowego i dydaktycznego

w rozwoju edukacji geoprzestrzennej

Przed œrodowiskiem naukowym i dydaktycznym w tej dziedzinie stoj¹ obecnie nastêpuj¹-ce zadania:

m podnoszenie œwiadomoœci znaczenia informacji geoprzestrzennej oraz myœlenia prze-strzennego (spatial thinking), a w konsekwencji edukacji geoprzestrzennej dla wszech-stronnego rozwoju kraju,

m tworzenie programów kszta³cenia na poszczególnych poziomach z uwzglêdnieniem zró¿nicowania wymagañ dla poszczególnych dyscyplin i zawodów, d¹¿¹c do zapew-nienia nale¿ytej jakoœci kszta³cenia oraz maj¹c na uwadze obecne i przewidywane losy absolwentów na rynku pracy,

m rozwijanie bazy metod i œrodków wspomagaj¹cych procesy edukacji geoprzestrzen-nej przy szerokim wykorzystaniu technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT/IT) jako w³aœciwych w tym zakresie; przyk³adem pod tym wzglêdem jest Internetowy leksykon geomatyczny (PTIP).

Szczególnym wyzwaniem edukacyjnym jest zainteresowanie problematyk¹ informacji geoprzestrzennej uczniów szkó³ œrednich uzdolnionych w zakresie informatyki. Dla rozwoju edukacji geoprzestrzennej kluczowe jest bowiem efektywne wykorzystanie najnowszych technologii i metod informatycznych. Mo¿liwie jest to tylko przy znacz¹cym udziale geoin-formatyków. Dba³oœæ o rozwój w tym zakresie mo¿e w d³u¿szej perspektywie sprawiæ, ¿e polskie firmy i oœrodki naukowe bêd¹ nie tylko importerem technologii geoinformacyjnych, ale bêd¹ bra³y aktywny udzia³ w ich tworzeniu, zarówno na rynku lokalnym jak i globalnym.

Wnioski

1. Edukacja geoprzestrzenna jest niezbêdna dla wszechstronnego postêpu cywilizacyjnego Polski oraz zaspokajania potrzeb jej obywateli.

2. Ze wzglêdu na dynamiczny rozwój w zakresie metodyki i technologii geoprzestrzennej oraz zmieniaj¹ce siê uwarunkowania spo³eczne i gospodarcze, nieodzowna jest wspó³-praca jednostek organizacyjnych odpowiedzialnych za jakoœæ kszta³cenia w dziedzinie informacji geoprzestrzennej, zw³aszcza szkó³ wy¿szych.

3. Nale¿y stymulowaæ i popieraæ rozwój ró¿nych form wspó³pracy w dziedzinie edukacji geoprzestrzennej, w tym wspó³pracê multilateraln¹ i bilateraln¹, w skali krajowej i miê-dzynarodowej, przez wspólne przedsiêwziêcia, wymianê doœwiadczeñ i kadr oraz udo-stêpnianie œrodków kszta³cenia. W ramach tej wspó³pracy powinny byæ regularnie or-ganizowane dalsze konferencje poœwiêcone aktualnej problematyce edukacji geoprzestrzennej.

Literatura

Chen Che-Ming, Wang Yao-Hui, 2015: Geospatial Education in High Schools: Curriculums, Methodologies, and Practices (Edukacja geoprzestrzenna w szkolnictwie wy¿szym. Programy, metodologie i praktyki). [In:] Muñiz Solari O., Demirci A., Schee J. (eds), Geospatial Technologies and Geography Education in a Changing World. Advances in Geographical and Environmental Sciences. Tokyo, Springer: 66-76.

GaŸdzicki Jerzy 1975: Informatyka w geodezji i kartografii (Information technology in geodesy and cartography). Warszawa, PPWK: 300 s.

GaŸdzicki Jerzy, 2006: Zakres tematyczny dziedziny geoinformacji jako nauki i technologii (Themes of GI science and technology). Roczniki Geomatyki (Annals of Geomatics) 4 ( 2): 15-27, Warszawa, PTIP. GaŸdzicki Jerzy, 2009: Studia wy¿sze w dziedzinie geoinformacji: aspekty modernizacji w Polsce (Tertiary

studies in geoinformation: aspects of modernization in Poland). Roczniki Geomatyki (Annals of Geoma-tics) 7 (3): 7-18, Warszawa, PTIP.

Goodchild Michael F., 1992: Geographical information science (Nauka geoinformacyjna). International Journal of Geographical Information Systems 6 (1): 31-45.

Gotlib Dariusz, 2016: Geoinformatyka – istotny filar rozwoju dyscypliny geodezja i kartografia (Geoinfor-matics – an important pillar of geodesy and cartography development). Prezentacja.

http://www.gugik.gov.pl/urzad/konferencje,-spotkania/v-forum

Ja¿d¿ewska Iwona (red.), 2015: GIS in Higher Education in Poland. Curriculums, Issues, Discussion (GIS w szkolnictwie wy¿szym w Polsce. Programy, problemy, dyskusja). £ódŸ, Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego.

Ja¿d¿ewska Iwona, 2016: Oferta edukacyjna geoinformacji na Wydziale Nauk Geograficznych Uniwersytetu £ódzkiego 2015/2016. (Educational offer of geoinformation at the Faculty of Geographical Sciences, University of £ódŸ 2015/2016). Roczniki Geomatyki (Annals of Geomatics) 14 (3): 351-362, Warszawa, PTIP. Ja¿d¿ewska Iwona, Werner Piotr, Zwoliñski Zbigniew, 2015: Current state and future perspectives of

univer-sity education of GIS and geoinformation in Poland (Stan i perspektywy kszta³cenia w zakresie GIS i geoinformacji w Polsce na uniwersyteckich kierunkach geograficznych) [In:] Ja¿d¿ewska Iwona (ed.), GIS in Higher Education in Poland. Curriculums, Issues, Discussion, £ódŸ, Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego: 5-23. https://www.researchgate.net/publication/303913389_Current_state_and_future_per spectives_of_university_education_of_GIS_and_geoinformation_in_Poland

PTIP [Polskie Towarzystwo Informacji Przestrzennej), 2018: Internetowy leksykon geomatyczny (Online geomatics lexicon). https://www.ptip.info/leksykon

Rickles Patric, 2017: The future of geospatial education (Przysz³oœæ edukacji geoprzestrzennej). GIS Profes-sional Magazine 75: 21-22.

https://www.gis-professional.com/content/article/the-future-of-geospatial-education

Stateczny Andrzej, 2009: Koncepcja kierunku studiów w dziedzinie geoinformacji (Concept of study programmes in geoinformation). Roczniki Geomatyki (Annals of Geomatics) 7 (3): 125-134, Warszawa, PTIP.

Szkur³at El¿bieta, Piotrowska Iwona, Wieczorek Teresa, Hibszer Adam, Rachwa³ Tomasz, 2017: Nowa podstawa programowa z geografii dla liceum ogólnokszta³c¹cego oraz technikum (Core curriculum of geography for secondary and vocational schools). Geografia w Szkole 3/2017: 26-31.

Tomlinson Roger F., 2008: Rozwa¿ania o GIS: planowanie Systemów Informacji Geograficznej dla mened¿erów (Thinking about GIS: Geographic Information System planning for managers). Warszawa, Esri Polska. Zwoliñski Zbigniew (red.), 2009: GIS – platforma integracyjna geografii (GIS – geography integration

platform). Poznañ, Bogucki Wydawnictwo Naukowe: 207 s.

Zwoliñski Zbigniew, 2003: Geoinformacja – studia uniwersyteckie (Geoinformation – university studies). [W:] Ogólnopolskie Sympozjum Geoinformacji „Geoinformacja zintegrowanym narzêdziem badañ prze-strzennych”. Wroc³aw-Polanica Zdrój, 15-17 wrzeœnia 2003, CD-ROM: GI-ZZ-Polanica.pps – 5,1 MB. Zwoliñski Zbigniew, 2010: O homologicznoœci polskiej terminologii geoinformacyjnej (On homology of the Polish geoinformation terminology). [W:] Zwoliñski Zbigniew (red.), GIS – woda w œrodowisku. Poznañ, Bogucki Wydawnictwo Naukowe: 21-30.

Zwoliñski Zbigniew, 2012: Geoinformacja (Geoinformation). [W:] Praca zbiorowa, Dzieje nauk geograficz-nych i geologiczgeograficz-nych na Uniwersytecie w Poznaniu – tom I Historia. Poznañ, Wydawnictwo Poznañskie-go Towarzystwa Przyjació³ Nauk.

Streszczenie

Niniejszy artyku³ zawiera treœæ wspólnego wyst¹pienia autorów otwieraj¹cego II Ogólnopolsk¹ Konfe-rencjê „GIS w edukacji”, £ódŸ, 14-15 czerwca, 2018. We wstêpie nawi¹zuje siê do ponad pó³wiecznej historii GIS, zwracaj¹c uwagê na jej pocz¹tki w Polsce i koncentruj¹c siê na zmianach terminologicz-nych wywo³aterminologicz-nych g³ównie przez dynamiczny rozwój technologiczny. Przedstawiono kolejno czynniki prorozwojowe edukacji geoprzestrzennej, zidentyfikowane kierunki rozwoju oraz rolê œrodowiska na-ukowego i dydaktycznego. We wnioskach stwierdzono, ¿e edukacja geoprzestrzenna jest niezbêdna dla wszechstronnego postêpu cywilizacyjnego Polski oraz zaspokajania potrzeb jej obywateli. W zwi¹zku z tym uznano w szczególnoœci, ¿e nale¿y popieraæ ró¿ne formy wspó³pracy w dziedzinie edukacji geoprze-strzennej, w tym wspó³pracê multilateraln¹ i bilateraln¹, w skali krajowej i miêdzynarodowej, przez wspólne przedsiêwziêcia, wymianê doœwiadczeñ i kadr oraz udostêpnianie œrodków kszta³cenia.

Current aspects of geospatial education in Poland

Keywords: geospatial education, geographic information systems (GIS), geomatics, geoinformatics

Abstract

This paper presents the common presentation of the authors opening the 2nd _{Polish Conference “GIS}

in Education” held in £ódŸ, on 14-15 June, 2018. In the introduction the authors referred to more than 50 years of GIS history, paying attention to its beginnings in Poland and focusing on terminological changes that mainly resulted from rapid technological development. Pro-development factors of geo-spatial education were successively discussed, directions of development and the role of scientists and educators were identified. In conclusions it was stated that geospatial education is essential for com-prehensive civilisation progress of Poland and satisfying the needs of citizens. Therefore, it was considered, in particular, that different forms of cooperation in geospatial education, including multi-lateral and bimulti-lateral cooperation at the national and international level should be supported by organi-sation of common events, exchange of experiences and personnel and sharing educational resources.

Dane autorów

prof. dr hab. in¿. Jerzy GaŸdzicki https://orcid.org/0000-0003-3339-9575 gazdzicki@post.pl

dr hab. in¿. Dariusz Gotlib, prof. PW https://orcid.org/0000-0001-7532-4497 dariusz.gotlib@pw.edu.pl

dr hab. Iwona Ja¿d¿ewska, prof. U£ https://orcid.org/0000-0002-4554-7486 iwona.jazdzewska@uni.lodz.pl

dr hab. Zbigniew Zwoliñski, prof. UAM https://orcid.org/0000-0002-3252-3143 zbzw@amu.edu.pl

Przes³ano 17.06.2018 Zaakceptowano 10.07.2018 Opublikowano 16.08.2018