Zagraniczne inwestycje bezpośrednie jako podstawowa forma ekspansji gospodarczej transnarodowych korporacji

Pełen tekst

(1)Krystyna Przybylska Katedra MikroekonomII. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie jako podstawowa forma ekspansji gospodarczej transnarodowych korporacji l. Transnarodowe korporacie I Ich znaczenie w gospodarce śwlatowel W procesie globalizacji gospodarki, której symptomem jest traktowanie jako jednego ogromnego rynku, dużą rolę odgrywają trans narodowe korporacje (KTN) i podejmowane przez nie bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ). Definicja zaproponowana przez World Investment Report' określa transnarodową korporację jako organizację gospodarczą, która składa się z przedsię biorstwa macierzystego oraz powiązanych z nim jednostek gospodarczych, tj. filii i oddziałów zlokalizowanych za granicą. Tworzą one sieć korporacyjną, która generuje międzynarodową produkcję. Oprócz przytoczonej wyżej definicji, w literaturze przedmiotu znaleźć można wiele prób określenia istoty KTN, w których kładzie się nacisk na aspekt własnościowy i związany z nim problem kontroli nad aktywami przedsiębiorstwa zlokalizowanego za granicą, jego wielkość i liczbę obsługiwanych rynków, rodzaj strategii zarządzania i organizacji korporacji czy też jej formy zaangażowania na zagranicznych rynkac11. Jednakże z punktu widzenia dalszych badaJ], użyteczne będzie ukazanie ewolucji definicji korporacji transnarodowych, sformułowanych tylko przez jednego autora - J.H. Dunninga, który przez prawie czterdzieści lat zajmuje się tym problemem i który powszechnie uważany jest za jednego z glównych teoretyków tego zjawiska. Ewolucja tych definicji ukazuje zmiany, jakie zachodziły w KTN. świata. l. WOl'ld Investment Report 1998:. 1998, s. 350.. nelul.\'. (ilu! Determil1allt,~', UNCTAD, New York-Genewa.

(2) I. K rysly/la Przybylska. Pierwsza definicja sformułowana przez J.H. Dunninga' w 1971 l'. określała transnarodową korporację jako przedsiębiorstwo władające jednostkami produkcyjnymi, które kontroluje w więcej ni ż jednym haju. Definicja ta uwzględniała aspekt własnościowy i kontrolny, a także zasięg geograficzny działałności firmy . W swojej najbardziej znanej pubłikacji ekonomicznej bzternalional Productiol/. ol/d the Multinational Enterprise' (1981 r.), w której LH. Dunning prezentuje teorię międzynarodowej produkcji, modyfikuje on wcześniej przedstawioną definicję korporacji transnarodowych. Stwierdza mianowicie, że istotą działal ności tych organizacji jest ekspansja gospodarcza na drodze podejmowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Nadanie tak dużej rangi BIZ wynikało z faktu, że począwszy od łat sześćdziesiątych ta forma obsługi zagranicznych rynków rozwijała się najbardziej dynamicznie. Jednakże w miarę wzrostu internacjonalizacji przedsiębiorstw, ekonomiści zajmujący się badaniem tego problemu, a wśród nich i J.I-1. Dunning , zaczęłi coraz większą uwagę zwracać na inne aspekty funkcjonowania korporacji transnarodowych, II mianowicie na organizację międzynarodowej produkcji i na zarządzanie nią. Szczegółną wagę przypisał on procesowi internalizacji produkcji, który występuje w ramach wewnętrznej struktury organizacyjnej korporacji transnarodowycll. Polega on na tym, że przedsiębiorstwo zaangażowane w mię dzynarodową produkcję tworzy swój wewnętrzny rynek, na którym dokonuje ałokacji czynników wytwórczych i półproduktów międ zy zintegrowanymi filiami znajdującymi się w różnych hajach. Wedlug Dunninga' KTN jest jedyną organizacją gospodarczą, która równocześnie angażuje się w międzynarodową produkcję i w wewnętrzne transakcje w ramach swojej struktury organizacyjnej. Dalsza ewolucja definicji korporacji transnarodowych wynika z zaobserwowania coraz większego oddziaływania na funkcjonowanie korporacji innych ni ż BJZ form obsługi zagranicznych rynków. Inwestorzy bezpo średni mogą bowiem uzyskać wpływ na zarządzanie zagranicznym przed s iębiors twem nie tyłko na drodze partycypowania w jego majątku. Chodzi tutaj o tzw. niekapitałowe formy inwestycji (/1o/l-equity Jorms oj inv eSlme/ll) , zwane także międzynarodowymi umowami kooperacyjnymi. Zalicza się do nich: sprzedaż licencji, franchising, leasing, kontrakt menedżerski, umowę dotyczącą budowy zakładu pod klucz, poddostawy międzynarodowe i pomoc techniczną'. W wymienionych formach kooperacyjnych zarówno korporacje transnarodowe, jak i ich zagraniczny part-. 2 J.H. Dunnillg , ComIlIelIt oll/he ll/tematlollal Produelion [w :] The [lIlemat/Ol/aJ Elllerpri,te, London 1971, s. 16. 3 J.H. Dunning, /lIIcmatiollal Produelion mul Mllltillotiollal Entel'prise, Allen and Urwin, London 1981, s. 3. 4 J.I-1. Dunning , MldlillMional ElItcrprise and Ihe Globa/ Ecollomy, AddisionwWesley. Wokingham 1993, s. 4. s War/d h",eslment Reparl ... , s. 35; A. SlIlejowicz, Partnerstwo slralegicVle: modelowanie współpracy przcllsiębiol'slW, SGlI. Warszawa 1997. s, 87..

(3) Zagraniczne inwestycje bezpośrednie.... I. zachowują wspólnie uzgodnioną autonomię i pozostają jednostkami niezależnymi w zakresie działań nie wchodzących w zakres porozumieni a. Analizuj ąc ekspansję korporacji transnarodowych moż na bowiem zauważyć, że od początku dziewięćdziesiątych lat następuje coraz szersze wykorzystanie różnorodnych form zaa nga żowa nia zagranicznego, wśród których rosnącego znaczenia nabiera współpraca oparta na kooperacyjnych umowacII. Sytuacja taka znalazła także odzwierciedlenie w nowej definicji korporacji transnarodowych sformułowanej przez J ,H. Dunninga' w 1995 r. Autor ten stwierdzil mianowicie, że na obecnym etapie rozwoju międzynarodowych korporacji różne formy internacjonalizacji produkcji powinny być stosowane komplementarnie, co powoduje, że transakcje wewnętrzne w ramach struktury organizacyjnej firmy i transakcje zewnętrzne z innym i przedsiębiorstwami uzupełniaj ą się. ner,. wzajemnie . Takie rozszerzenie zakresu form dzialania korporacji transnarodowych służy z jednej stron y rozwojowi samej firmy i umocnieniu jej ekonomicznej pozycji na rynkach św iatowych , z drugiej zaś aktywizuje lokalne przedsiębiorstwa.. Z przytoczonych powyżej definicji korporacji transnarodowych wynika, że ich wyodrębnienia jest posiadanie aktywów za granicą, ich kontrola i zarzl)dzanie nimi oraz międzynarodowy zasięg dzialalności gospodarczej, osiągany przede wszystkim na drodze podejmowania zagranicznych inwestycji bezpośrednich , ale także niekapitałowych form inwestowania . Należy tutaj dodać, że zdolność korporacji transnarodowych do organizowania, kontroli zarządzanin i integracji rozproszonych w świecie filii umożliwia im wykorzystanie licznych przewag, jakie posiadają nad lokalnymi przedsiębiorstwami. Według corocznie wydawanego przez UNCTAD Światowego Raportu Inwestycyjnego World Investment Report - WrR liczba korporacji transnarodowych w 1997 l'. wynosiła 54 000, a ich filii - 449 000 (tabela l ). Aż 81 % spólek macierzystych zlokalizowanych było w krajach rozwiniętych, szczególnie na obszarze tzw. triady: Unii Europejskiej (51,9%) , Japonii (7,9%) oraz USA (6 ,3 %) . Natomiast w krajach rozwijających się znajdowało się 17,4%, a w krajach Europy Srodkowowschodniej zaledwie 1,6% ogólnej liczby korporacji transnarodowyclI. Struktura ta wpływa na to, że na corocznie publikowanej liście stu największych niefinansowych korporacji, ulożonej według wartości zagranicznych aktywów, aż 98 pochodzi z krajów rozw iniętych, w tym 85 z triudy. podstawą. (j J.1-1. DUllning, RCllpprisiJ/g tllC Eclectic Parat/igmin tlIl Age oj Alliancc Capitali.\'III, Journn\ of lntcrnal ionn l Business Stuclics 1995 (a) , nr 3. s. 466 ; J.H. Dunning. Tlw Role oj' Foreigll Dircecl InveslmclII in lite Globlllizillg Eeonomy, BNL Quarlcrl y Rcvicw 1995 (b), nr 2, s. 137 ..

(4) I. Krystyna Przybylska. Tabela I. Korporacje Iransnarodowe oraz ich zagraniczne filie w 1997 r. Korporacje lransnnrodowc. Wyszczególnienie Kraje rozwini~le, w tym: - Unia Europejska - Japon ia - USA. -. pozo s tałe. Kraje rozwijające się Kraje Europy Srodkowowschodniej Świat ogółem. Zagraniczne filie. liczba. (w%). liczba. (w%). 43442 27846 4231 3379 7986 9323 842 53607. 81,0 51.9 7,9 6,3 14,9 17,4 1,6 100,0. 96620 54875 3014 18901 19830 230696 121601 448917. 21,5 12,2 0,7 4,2 4,4 51,4 27,1 100,0. Zr6dlo: opracowano na podstawie Wor/d Investment Report .. .. Korporacje lransnarodowe przedstawione na liście 100 największych firm, bardzo wysokim wskaźnikiem transnacjonalizacji WT (tral1sl1atiollality bulex) . Indeks ten, obliczany corocznie przez World Investment Report, sklada się z sumy trzech wskaźników, a mianowicie wskaźnika transnacjonalizacji aktywów (WA) , sprzedaży (WS) i zatrudnienia (WZ): charakteryzują się. WT= WA+ WS+ WZ. gdzie: WA WS WZ -. wskaźnik. transnacjonalizacji aktywów, wskaźnik transnacjonalizacji sprzedaży, wskaźnik transnacjonalizacji zatrudnienia, WA. wartość. zagranicznych aktywów KTN x 100% aktywów KTN. wartość. WS = ",wc::a:.,:rt.::.o:.,:ść-,-z:::a",g"-rae,:n:..:i,,,cz=n:..:e=-j.::.sp",rc::z..ced.:..a"ż",y::K::T::,N::- x 100% wartość. WZ. calkowitej. sprzedaży. KTN. liczba zatrudnionych za granicq w KTN x 100% calkowila liczba zatrudnionych w KTN. Przeciętny wskaźnik transnacjonalizacji (WT) obliczony dla 100 najwięk szych w świecie korporacji transnarodowych w 1997 r. wynosil55% i byl o 4% większy w porównaniu z rokiem poprzednim'. Główną przyczyną tego byl wzrost wartości ulokowanych za granicą aktywów korporacji transnarodowych.lednakże wśród poszczególnych korporacji rozrzut tego wskaźnika jest bardzo duży. Korporacje, które mają najwyższy WT przedstawia tabela 2, a te, w których wskaźnik ten jest naj niższy - tabela 3.. "1. Wcn'ld Investment Report ... , s. 43 ..

(5) Zagraniczne inwestycje. I. bezpo.~redl1;e .... Tabela 2. Korporacje trans narodowe o najwyższych. wskaźnikach. transnacjonalizacji. (w%)w 19971' Liczba krajów, Korporacje transnarodowe. WA. WS. WZ. WT. w których KTN. posiada filie Seagram Company Ltd. (34)a Ascs Brown Boveri (ABB) (12) Ncst1e SA (11). Thomson Corporation (50). 98 96 91 97. liczby W nawiasach przy nazwie korporacji korporacji transnarodowych Żródlo: jak w tabeli l.. a. 97 95 97 93. 97 97 98 94 oznaczają. 97 96 95 95. 35 84 94 19. miejsce na liście 100 największych. Tabela 3. Korporacje transnaroclowe o najniższych. wskaźnikach. transnacjonalizacji. (w %) w 1997 r. Liczba krajów, Korporacje transnarodowe. WA. WS. WZ. WT. w których KTN. posiada filie GTE Corporation (97)". Chrysler Corporation (80) AT &T Corporation (63) Hitochi Ltd. (60). 19 15 19 14. liczby w nawiasach przy nazwie korporacji korporacji transnarodowych. a. 13 13 17 29 oznaczają. 16 21 18 17. 16 16 18 20. 22 26 17 39. miejsce na liście 100 największych. Żródlo: jak w tabeli l.. Z analizy danych z tabeli 2 i 3 wynika, że brak jest silnego związku między wysokością indeksu WT a liczbą krajów, w których korporacje transnarodowe mają swoje filie. Wysoka wartość indeksu przy małej liczbie krajów świadczy o dużej koncentracji działalności gospodarczej firmy w poszczególnych krajach, natomiast przy dużej liczbie - oznacza jej rozproszenie. Cztery korporacje transnarodowe o największych indeksach transnacjonalizacji (tabela 2) znajdują się w pierwszej polowie listy ,,100", co świadczy o ich przewadze w wartości ulokowanych za granicą aktywów w porównaniu z korporacjami w tabeli 3, które zajmują pozycje w drugiej polowie tej listy. Wartość aktywów korporacji transnarodowych określają możliwości produkcyjne tych organizacji gospodarczych. W 1997 l'. wartość ich produkcji wynosiła 12 206 mld USA (tabela 4). W badanym okresie 1990-1997 uległa ona podwojeniu, przy czym przeciętna roczna stopa wzrostu wynosiła 17,7%. Opierając się na dostępnych danych, przeciętna wielkość aktywów będąca w posiadaniu zagranicznej filii wynosiła w 19971'. około 28 mln USD' i nie zmieniła się ona 8 Wartość aktywów KTN (12 606 mld USD) zostal. podzielona przez liczbę zarejestrowanych zagranicznych filii (448 000)..

(6) I. Krystyna Przybylska. znacząco w porównaniu z 1990 r. Relatywna stagnacja tej wielkości przy dużym wzroście globalnej wartości aktywów sugeruje, że równie szybko rośnie liczba zagranicznych filii, przeważnie małych i średnich przedsiębiorstw ulokowanych. przede wszystkim w krajach rozwijających się i w krajach Europy Środko wowschodniej . Jeżeli zaś chodzi o sprzedaż produktów wytworzonych przez zagraniczne filie, to była ona szacowana w 1997 r. na 9,5 mld USD i przekraczała wartość światowego eksportu dóbr i usług (6,4 mld USD). Relacja sprzedaży filii na krajowe i zagraniczne rynki do światowego eksportu była rosnąca, gdyż w 1997 r. wynosiła ona 1 ,5, a siedem lat wcześniej - ty lko l ,2. Wartość sprzedaży przypadająca na jedną filię ukształtowała się w 1997 l'. na poziomie około 21 mln USD'. W celu porównania, wartość ta dla General Motors, korporacji transnarodowej zajmującej l. miejsce w świecie pod wzglę dem wartości sprzedaży, wynosiła 158 mld USD. Wraz ze wzrostem globalnej sprzedaży zagranicznych filii zwiększył się także ich udział w ogólnoświatowym eksporcie. W 1990 l'. wskaźnik ten wynosił 27,5%, a pięć lat później wzrósł do 32,3%. Zwiększyła się także skłonność zagranicznych filii do eksportu mierzona jego udziałem w całkowitej sprzedaży filii, który wzrósł do 23,5% w 1997 r. i był o 4% większy niż w 1990 l'. (tabela 5). Znaczenie korporacji transnarodowych może być także mierzone wartością wytworzonego produktu brutto i jego udziału w światowym PKB. W 1997 l'. wynosił on 2100 mld USD i stanowił 6,9% PKB wytworzonego w świecie. Wprawdzie wskaźnik w łatach 1991-1993 zmniejszył się z 6,4% do 5,7%, co było efektem światowej recesji, ale od 1994 l'. wykazuje tendencję rosnącą. Z przeprowadzonej analizy podstawowych wielkości ekonomicznych charakteryzujących transnarodowe korporacje można wyciągnąć następujące wnioski: - korporacje transnarodowe stanowią dominującą grupę podmiotów gospodarczych w świecie, - stopieJ\ internacjonalizacji działalności gospodmczej korporacji zwiększa się, - wszystkie analizowane wielkości ekonomiczne dotyczące korporacji transnarodowych, czyli wartość aktywów, produkcji, sprzedaży i eksportu, w latach 1990-1997 wykazywały rosnącą tendencję, - zarówno produkcja, jak i eksport korporacji transnarodowych wzrastają szybciej niż w całej gospodarce światowej. Internacjonalizacja działalności gospodarczej korporacji transnarodowych jest przede wszystkim efektem jej zaangażowania się na zagranicznych rynkach zarówno w fonnie zagranicznych inwestycji bezpośrednich, jak i niekapitało wych form inwestowania opartych na międzynarodowych umowach kooperacyjnych z lokalnymi firmami kraju goszczącego. 9 Wartość sprzedaży. nycII filii (448000).. wszystkich filii (9500 mld USD). została. podzielona przez ilość. zagranicz~.

(7) Zagraniczne inwestycje. I. bezpośrednie .... Tabela 4. Podstawowe wielkości ekonomiczne korporacji transnaroclowych w okresie 1990-1997 (mld USD) Rok. Aktywa. Sprzedaż. Produkt brutto. Eksport. 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997. 5625 4162 6300 7 132 8361 9957 11 156 12606. 5204 5052 5323 5975 6624 8346 8851 9500. 1394 1422 1411 1371 1574 1810 1950 2100. 1149 977 1241 1278 1455 1961. Źródło: Wor/d Investment Report .... Tabela 5. Podstawowe gospodarki. światowej Udział. wskaźniki. ekonomiczne korporacji transnaroclowych na tle. (w %). produkcji brutto. Udzia1 eksportu KTN. Rok. KTN w światowym PKB. w światowym eksporcie. 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997. 6,4 6,3 5,8 5,7 6,1 6,3 6,8 6,9. 27,5 22,7 26,6 27,7 28,3 32,3. Udział. eksportu KTN. w światowej. sprzedaży. 22,1 19,3 23,3 21,4 22,0 23,5. Źródło: World IlIvestlllellf Report .... 2. Inwestycyjne formy Internaclonallzacll transnarodowych korporacli 2.1. Uwagi. wstępne. Współczesną gospodarkę światową charakteryzuje pogłębiający się proces internacjonalizacji transnarodowych korporacji. Proces len przejawia się rosną cym znaczeniem i udziałem powiązań firmy z zagranicą w całokształcie jej działalności gospodarczej, przechodzeniem od stosunkowo prostych do bardziej zlożonych form tych powiązań oraz rozszerzaniem obsługiwanych rynków. W literaturze przedmiotu przeprowadzono szereg klasyfikacji form internacjonalizacji przedsiębiorstwa..

(8) I. Krystyna Przybylska. H.V. Perlmutler'" przedstawił hierarchiczny układ powiązań przedsiębior stwa z zagranicznymi rynkami w następujący sposób: eksport, licencja, franchising, produkcja kooperacyjna, własne przedsiębiorstwo handlowe za granicą, join venture oraz uruchomienie produkcji w innych krajach. Podział ten oparty został na kryterium wielkości zaangażowanego za granicą własnego kapitału oraz stopnia ryzyka inwestycyjnego. Inny autor, E. Diilfer", biorąc z kolei za kryterium podziału fakt instytucjonalnej obecności przedsiębiorstwa za granicą, wyróżnił dwie grupy form jego internacjonalizacji. Do pierwszej, która nie wymaga instytucjonalnej lokalizacji firmy poza granicami własnego kraju, zaliczył: eksport i import, handel wymienny, sprzedaż licencji, franchising i leasing. Natomiast druga grupa, wymagająca instytucjonalnej obecności firmy za granicą, obejmuje: - kontrakty menedżerskie, - kontrakty na dostawę i budowę przedsiębiorstwa "poci klucz" (tu/'Ilkey) , - utworzenie przedsiębiorstwa handlowego, - utworzenie przedsiębiorstwa montażowego, - utworzenie przedsiębiorstwa produkcyjnego. Zarówno kontrakty menedżerskie, jak i budowa zakładu "pod klucz" mogą być prowadzone przez zagranicznego inwestora na zlecenie konkretnego przedsiębiorstwa lub rządu kraju goszczącego. Po wykonaniu określonego mię dzynarodową umową zadania wykonawca nie nabiera żadnych praw własno ściowych do zrealizowanej inwestycji. Jeżeli zaś chodzi o pozostałe trzy formy internacjonalizacji, które według E. Diilfera wymagają lokalizacji firmy za granicą, to ogólnie można je zaliczyć do zagranicznych inwestycji bezpośrednich. 2.2. Zagraniczne inwestycje. bezpośrednie. W literaturze ekonomicznej zagraniczne inwestycje bezpośrednie traktowane zarówno w kategorii finansowej, jak i realnej. Ujęcie finansowe definiuje BIZ jako formę międzynarodowego przepływu kapitału w odpowiedzi na zróż nicowanie poziomu stóp procentowych w poszczególnych krajach. A więc BIZ lokowane są w kraju o wyższej stopie procentowej niż ta, która ukształtowała się w macierzystym kraju inwestora. Także w ujęciu finansowym BIZ uważane są za jedno z zewnętrznych źródeł finansowania gospodarki". Źródło to ujmowane jest w bilansie płatniczym i odzwierciedla strumiel\ kapitału zagranicznego zainwestowanego w ciągu roku. BIZ stanowią bardzo atrakcyjną formę zewnętrznego finansowania kraju nie tylko z samego faktu, że dostarczają kapitału, ale także dlatego, że nie pow 0są. 10 H.V. Pcrlmuttcr, The Tor/llOIfS Evolurioll o/file Multillational Cooperatioll, "Columbia JOllrnal ofWorld Business" 1969, nr l. II E. Dlilfcr, ImernatiO/w[es Mallagemelll;l/ lfllterschied/ichcll Ku{turbereichclI. R. Oldcnbourg, Munchcn-Wicn 1992, s. 137. 12 K. Przybylska, Zewnętrzne źródła fil/al/sowal/ia gospodarki krajów rozwijających się IV latach 1970-1995, "Ekonomista" 1998, nr 3. s. 400..

(9) Zagraniczne inwestycje. bezpo,~,.edllie .... I. dują one wzrostu zagranicznego zadłużenia. Poza tym taka forma finansowania pociąga za sobą odpływ dewiz w postaci zysku i dywidend tylko wtedy, gdy powstałe w wyniku niej inwestycje są dochodowe. Natomiast w przypadku korzystania z zagranicznej pożyczki musi być ona spłacona nawet wtedy, gdy finansowane nią inwestycje są nierentowne . Dodatkowo finansowanie przy pomocy BIZ oznacza także podział ryzyka między inwestora a kraj łokaty, gdy w przypadku korzystania z zagranicznej pożyczki cale ryzyko ponosi pożycz kobiorca. Obie przytoczone definicje BIZ rozpatrują to zjawisko w aspekcie makroekonomicznym. Natomiast J.H. Dunning 13 i J. Cantwell'" stwierdzają, że BIZ są podstawowym źródlem finansowania transnarodowych korporacji. Wyraźnie widać, że autorzy traktują tę formę inwestycji w odniesieniu do przed s iębior stwa, a więc w ujęciu mikroekonomicznym. Jednakże analizując głębiej istotę BIZ, a szczegółnie ich efekty w postaci powstałych filii wyposażonych w nowoczesne urządzenia i technologie, stosujące skuteczne strategie marketingowe i zarządzania, można dojść do wniosku, że oprócz kapitału są one także transferem innych czynników wytwórczych. Jak zauważył E. Cyrson", atrakcyjność BIZ polega na tym, że stanowią one przemieszczaj ący się ponad granicami pakiet produkcyjny, w którym kapitał nie jest składnikiem dominującym , lecz jedynie wspóltowarzyszącym . Definicja ta jest próbą polączenia finansowego (kapitał) i realnego (technologia, wiedza marketingowa i menedżerska, przedsiębiorczość) spojrzenia na to zjawisko. Natomiast przykladem potraktowania BIZ w ujęciu czysto realnym są poglą dy C.P. Kilndlebergera 16 , który utożsamiaje z pionowym lub poziomym rozszerzeniem przedsiębiorstwa poza granice macierzystego kraju. Takie techniczne podejście jest bardzo zawężone, a jego konsekwencjq jest nawet utożsamianie przez autora BIZ z transnarodową korporacją. Obie kategorie stanowią dla niego synonimy. Istnieje też grupa definicji, która wzbogaca pojęcie BIZ o elementy kontroli i własności. Na przykład, S .P. Krugman\1, traktuje BIZ jako efekt działalności międzynarodowych organizacji przemysłowych, które w celu osiągnięcia korzyści pod egidą wspólnej własności i kontroli, podejmują działalność gospodarczą w innych krajach. Kontrola, według autora, sprowadza się do fak13. J,H. Ounning, International Prodllcrioll mul Multillaliollol Emerprise, Allen and Urwin ,. London 1981, s. 72. 141.. Cantwcll. Tlre Re/atiouslli" Be/wcc" International Tracie wufllllenlCltimUl! Prot!uctioll. [w:] Surveys ill Jlltemnt;ollal Tracie, cd. D. Grcllway, L.A. Wintcrs. Blackwcll Cambridge Mnss. 1993.. IS E. Cyrsall. Korporacje wielo1larodowe. Prawidlmvośd ekspllllsji zagrallicZllej, PWN WarSZ.W.1981,S.157. 16 C.P, Kilndlcbcrgcr, Americll1l BiI,n'IICS,., Abroad, Six Lccturcs on Dircct Investment, New Havcll 1969, s. I , 17 S.P. Krugmall, Grow;'lg World TI'(I(le: Causcs mul COlłse qucnces , Brookings Papcrs on Ecol1omic Activily 1995. nr I ..

(10) I. Krystyna Przybylska. tycznego decydowania przez macierzystą firmę o wykorzystaniu czynników wytwórczych zlokalizowanych za gmnicą. MFW proponuje uznać BIZ za "kategorię międzynarodowych inwestycji podjętych przez inwestora jednego kraju w celu osiągnięcia trwałego udziału w przedsiębiorstwie dzialającym w innym kraju"'". Przez "trwały udzial" należy rozumieć zdobycie przez inwestora wplywu na zarządzanie firmą . MFW proponuje, aby udział ten wynosil co najmniej lO% zwykłych akcji lub glosów. W zależności od wielkości tego udzialu, zagraniczny inwestor dysponuje różnym stopniem kontroli przedsiębiorstwa. Definicja rekomendowana przez OECD jest podobna do przedstawionej wyżej i brzmi następująco: "BIZ to takie inwe stycje, które powodują dlugotrwale zależności odzwierciedlające udzial podmiotu gospodurczego jednego kraju w podmiocie gospodarczym innego kraju niż kraj stałego osiedlenia bezpośredniego inwestora. Celem bezpośredniego inwestora jest osiągnięcie efektywnego wpływu na zarządzanie przedsiębiorstwem funkcjonuj'lcym w innym kraju"" . W przytoczonej definicji na uwagę zasluguje zwrot "długotrwała zależność", który sugeruje, że inwestycje te mają charakter lokat długotermi nowych, a więc z tego punktu widzenia są dla krajów przyjmujących bardziej stabilne i pożądane. W statystycznych opracowaniach dotyczących zjawiska BlZ należy zwrócić uwagę na rozróżnienie dwu pojęć, a mianowicie strumienia i zasobu. Strumień BIZ obejmuje przeplywy kapitału wlasnego z tytułu utworzenia przedsiębior stwa za granicą, reinwestowane zyski oraz zobowiązania związane z wewnętrz nym zad lużeniem między filiami (kredyty średnio- i długookresowe) w ciągu określo nego czasu, najczęściej roku. Z punktu widzenia analizowanego kraju lub regionu, sIrumieli przepływu może przybierać charakter napływu lub odpływu BIZ. Natomiast kategoria zasobu BIZ oznacza globalną Wat'lOŚć aktywów filii zagranicznych będących przedmiotem bezpośredniego inwestowania. Ujęcie zasobowe jest szersze od strumieniowego, gdyż obejmuje różne formy kapitału własnego powiększone o rezerwy zawierające niepodzielny zysk, które odprowadzane są do firmy macierzystej oraz zadłużenie netto filii w stosunku do firmy macierzystej w calym okresie dokonywania tych inwestycji. Zasób, podobnie jak i slrumieJ\, może dotyczyć napływu i odpływu tych inwestycji.. Zasoby zagranicznych inwestycji bezpośrednich w gospodarce światowej w lalach 1990-1997 Zasady metodologiczne opracowywania danych statystycznych dotyczących BIZ zostaly określone przez wiele międzynarodowych instytucji (IMF, OECD, EUROSTAT, UNCTAD), dzięki czemu dane te osiągnęly pewien stopieJ\ standa-. 111 World IlIvestment Repol'l .... s. 350. II). Tamże,. s. 351,.

(11) Zagraniczne inwestycje. bezpośrednie .... I. ryzacji. Jedn akże w praktyce nadal występują rozbieżn ośc i w metodach liczenia zarówno wielkości zasobów, jak i strumieni BIZ'o. Kształtowanie się zasobów napływu i odpływu BIZ w świecie oraz jego struktury w rozbiciu na kraje rozwinięte, rozwijajf)Ce s ię i kmje Europy Środko wowschodniej przedstawiają tabeł e 6 i 7. Dane zawarte w tabeli 6 wykazują, że wartość obu rodzajów zasobów dla świata jako całości ksztaltowała się w okresie 1990-1997 na podobnych poziomach. Jednak że w odniesieniu do poszczególnych grup krajów widoczne jest bardzo duże zróżnicowanie. W krajach rozwiniętych, które są równocześnie największymi odbiorcami i dostawcami BIZ w świecie, zasób odpływu tych inwestycji przewy ższa zasób ich naplywu. Inwestycje te m ają charakter tzw. krzyżujących się, czy li odby wają się między tymi samymi krajami, np. inwestorzy niemieccy zak łHdaj ą swoje przed siębi or, stwa we FrHncji, a francuscy - w Ni emczech. Największe zasoby napływ u BIZ w 1997 l'. wśród krajów rozwiniętych odnotowały":. 1. USA - 721 mld USD, tj. 30,7%. 2. Wielka Brytania - 274 mld USD, tj. 11,7%. 3. Francja -174 mIel USD, tj. 7,4%. 4. Belgia i Luksemburg - 143 mld USD, tj. 6,1 %. 5. N iemcy - 138 mld USD , tj . 5,9%. Jeżełi zaś chodzi o zasoby odpływu BIZ, to na najwy ższy m poziomie ukształtowa ły s ię one w następujących krajach: l. USA - 907 mIel USD, tj. 28,4%. 2. Wielka Brytania - 413 mld USD, tj. 12,9%. 3. Niemcy - 326 mld USD, tj. 11,3%. 4. Francja - 227 mld USD, tj. 7,1 %. 5. Szwajcaria - 157 mld USD, tj. 4,9%. W czterech przypadkach te same kraje są równocześnie największy mi eksporterami i importerami BIZ. Natomiast kraje rozwijające się, podobnie jak i kraje Europy Środkowo wschodniej , odnotowały przewagę zasobu napływu nad zasobem odplywu BIZ, co jest zroz umiałe z powodu rosnącego popytu na ka pitał zagraniczny w tej formie. Ogólnie zasoby napływu BIZ do krajów rozwijających się w latach 1990-1997 wzrosły trzykrotnie, os iągając wartość ponad 1 bln USD. W ś ród największych odbiorców znalazły się Chiny (217 mld USD, tj. 20,8%), Brnzylin (126 młd USD, tj. 12,1%) oraz Meksyk (87 mld USD,lj . 8,3%)". Na przeciwłe~ I J. Cantwcll, The MClOdological Pro/J!CIII,\' Raised by fhe Col/ec/ioll oJ FordgIl Direcl !I/I/es!' melit Data, "Discussiol1 PapcI' in Illtcrnntionallnvcstmcnt nnd Business Studics", Univcrsil y Dr Rcading 1990, nr 147; Inwestycje zagraniczne \II Polsce. Melodologitj opracowywania danych () bezpo.rredllich il/westycjach zagralliel./l)'c" , IKiCHZ, Warszawa 1998. 21 Obliczone procenty dotycz~llldzi<lłll zasobu napływu i odpływu ZIn w danym kmju do o<lpo· wicdllicgo zasobu ca ł ej grupy krajów rozwini~tych, 22 ObJiCWllC procenty dotyczą udi'.ialll zasobu napływu zm w (I nnym krnju do zasobu napł yw u odnołow;mcgo w ca ł ej grupie krajów r07.wijajt)cych s ię ..

(12) I. Krystyna Przybylska. glym biegunie znajdują się kraje afrykańskie , które chociaż mają długą tradycję przyjmowania BIZ, zdolaly nagromadzić do 1997 roku zaledwie 65 mld USD w formie zasobu. Jeżeli zaś chodzi o grupę krajów w Europie Środkowowschod niej , to czołową wśród nich pozycję pod tym względem w 1997 r. zajęła Polska (16,5 mld USD - 25,8%), Węgry (15,9 mld USD - 25',6%), Rosja (12,7 mld USD - 20,5%) oraz Czechy (6,8 mld USD - 11 %)". Region ten jest importem netto kapitału w formie BIZ, ponieważ zasób odplywających z niego inwestycji jest niewielki (7 mld USD). Największymi dostawcami BIZ do innych krajów są Rosja i Węgry. Powyższa analiza ma swoje odzwierciedlenie w strukturze dystrybucji zasobów BIZ w świecie (tabela 6 i 7). Wynika z niej, że udział krajów rozwiniętych, szczególnie w zasobie odpływających BIZ,jest decydujący i zaledwie jego 10% w 1997 l'. należało do reszty świata. Jednakże należy również zauważyć, że udział ten wykazuje powolną, ale malejącą tendencję w badanym okresie. Oczywiście ma to swoje odzwierciedlenie w stopniowo rosnącym udziale krajów rozwijających się i Europy Środkowowschodniej w roli ekspOlierów BIZ. Ogólny poziom zasobów BIZ, zarówno w skali światowej, jak i w rozbiciu na grupy krajów czy też pojedyncze gospodarki, za leży od wielkości i kiel'lll1ków przepływu strumieni tych inwestycji. Tabela 6. Dystrybucja zasobu napływu i zasobu odpływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich w latach 1990-1997 (w mld USD) Wyszczególnienie Krnjc rozwinięte. Kraje rozwijające Kraje Europy. się. Środkowowschodniej ŚwinI. Zasób n.plywu BIZ. Zasób ndplywu BIZ. 1990. 1995. 1996. 1997. 1990. 1995. 1996. 1997. 1378 358. 1929 769. 2123 895. 2348 1044. 1630 74. 2557 234. 2831 282. 3192 342. I. 35 2733. 47 3065. 62 3454. 0,5 1705. 2. 2794. 3 3116. 7 3541. 1737. Źródlo: opracowanie na podstawie Wor!lllllveslmelll RC{Jorl .... 23 Obliczone procenty dotyczą udziału zasobu gm pic krajów Europy Środkowowschodniej.. nnpływu. BlZ do zasobu ich. odpływu. w całej.

(13) Zagrallicme illwestycje. I. bezpośrednie .... Tabela 7. Struktura dystrybucji zasobu naplywu i zasobu odplywu zagranicznych inwestycji bezpośrednich w latach 1990-1997 (w %) Wyszczególnienie Kn~c rozwinięrc ,. Kraje rozwijajf)ce siC Kraje Europy Środkowo wschodniej Świat. Żródlo: jak w. Zasób naplywu BlZ. Zasób odplywu BlZ. 1990. 1995. 1996. 1997. 1990. 1995. 1996. 1997. 79,3 20 ,6. 70,6 28,1. 69,3 29,2. 67,9 30,2. 95,6 4,4. 91,S 8,4. 90,8 9,1. 90,1 9,7. 0,1 100. 1,3 100. 1,5 100. 1,9 100. 0,03 100. 0,1 100. 0,1 100. 0,2 100. tabeli 6.. Strumienie przepływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich IV gospodarce światowej w latach 1990-1997 Od początku lat dziewięćdzi esiątych wartość strumieni przepływu BIZ w gospodarce światowej wykazuje rosnącą tendencję (tabela 8). Zmniejszenie ich wielkości w stosunku do poprzedniego roku, zarówno po stronie napływu, jak i odpływu, odnotowano jedynie 1991 r" co było odzwierciedleniem recesji gospodarczej w krajach rozwiniętych, które jak wiadomo należą do najwięk szych odbiorców i dostawców tej formy zagranicznego inwestowania. W 1997 l'. strumień napływu (400,5 młd USD) i odpływu BIZ (423,3 mld USD) osiągnął nie spotykany dotychczas wysoki poziom, który w porównaniu z 1990 r. byl prawie dwukrotnie wyższy, Średnioroczne tempo wzrostu strumieni BIZ w gospodarce światowej w analizowanym okresie wynosiło odpowiednio 10,9% dla napływu i 10,0% dla odpływu tych inwestycji , a więc było podobne. Jak wskazują dane zawarte w tabeli 8, największy napływ BIZ odnotowaly kraje rozwinięte gospodarczo. W 1997 l'. wynosił on 233 mld USD. I chociaż w latach 1990-1997 jego wartość wykazuje tendencję rosnącą, to udział jego w stosunku do strumienia ogólnoświatowego zmałał z 84,4% w 1990 r. do 58,2% w 1997 l'. Stało się to za sprawą wzrostu atrakcyjności krajów rozwijają cych się jako miejsca lokalizacji tych inwestycji, szczególnie zaś tzw. emergillg markets oraz wyłonienia się nowych potencjalnych odbiorców BIZ, a mianowicie krajów Europy Środkowowsc hodniej . Najwięcej BIZ w 1997 r. napłynęło do Unii Europejskiej (108,2 mld USD), co stanowiło jedną czwartą część światowego strumienia, Wśród krajów Unii pierwsze miejsca zajmują Wielka Blytania (36,9 mld USD) i Francja (18,3 mld USD). Tuż za UE znalazły się Stany Zjednoczone, które przyjęły z zagranicy inwestycje o wartości 90,7 mld USD, trzecie miejsce zajęla Australia (9,6 mld USD), Zarówno USA, jak i UE stanowią równocześnie największe źródło odpływu BIZ. Wraz z Japonią, która zajmuje pod tym względem trzecie miejsce, dostarcz ają ponad 320 mld USD w formie BIZ, co w 1997 roku stanowilo 75% światowego strumienia. Kraje rozwinięte jako grupa są jedynymi wśród.

(14) I. Krystyna Przybylska. Tabela 8. Roczne strumienie naplywu i odpływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich w gospodarce światowej w latach 1990-1997 (mld USD) Wyszczególnienie Kraje. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 172 225. to8 177. 120 180. 139 206. 142 241. 2 11 241. 195 283. 233 359. 31 9. 39 5. 51 21. 73 35. 96 43. 106 46. 130 49. 149 61. 0,6. 2,4. 4,4 O,t. 6,1 0,2. 5,9 0,3. 14,2 0,4. 12,3 1,0. 18,5 3..1. 203,6 234,0. 149,4 182,0. 175,4 201,t. 218,1 241.2. 243,9 284,3. 331 ,2 287,4. 337,3 333,0. 400,5 423,3. rozwinięte. - napl yw B1Z - odplyw B1Z Kraje rozwijające s ię - naplyw B1Z - odplyw BIZ Kraje Europy Srodkowowschodniej -naplyw B1Z -odplyw B1Z Świat. - naplyw B1Z -odpływ BIZ Źródło:. opracowano na podstawie Wor/d Investme1lt Report .... analizowanych w niniejszej pracy, w których strumień odpływu przewyższa strumień napływu BIZ (rys. I). W pozostałych dwu grupach krajów (rozwijających się i Europy Środko wowschodniej) występuje zjawisko odwrotne. Szczególnie duża dysproporcja między tymi wielkościami ma miejsce w krajach Europy Środkowowschodniej . Jeżeli chodzi o kraje rozwijające się, to napływ BIZ w okresie 1990-1997 ustawicznie zwiększał się, odpowiednio z 31 mld USD do 149 mld USD. Oczywiście miało to swoje odzwierciedlenie we wzroście udziału tych krajów w strumieniu ogólnoświatowym (z 15,2% do 37,2%). Najwięks zym odbiorcą BIZ były Chiny, które zaabsorbowały ponad 45 mld USD (13,3%). Równocześnie obserwowano proces odpływu BIZ z tych krajów, co jest stosunkowo nowym zjawiskiem, biorąc pod uwagę fakt, że były one dotychczas przede wszystkim miejscem ich lokalizacji. Odpływ ten w 60% skoncentrowany był w zaledwie trzech krajach Azji Południowowschodniej (Hong-Kong, Singapur i Tajwan). Natomiast kraje Europy Środkowowschodniej, szczególnie te, które uczyniły postęp w procesie transformacji systemowej, na skutek wzrostu liberalizacji przepływów kapitału i handlu, przeprowadzanej prywatyzacji i tworzenia przychylnego klimatu inwestycyjnego, S łały się regionem cornz większego zainteresowania zagranicznych inwestorów. Kapitał w formie BIZ uznawany jest za szczególnie pożądany w tym regionie, z uwagi na fakt, że nie zwiększa on stopnia wewnętrznego zadłużenia tych krajów (w większości miały problemy z obsługą zagranicznego długu). Jest on też bardziej stabilny, szczególnie w porównaniu z zagranicznymi inwestycjami portfolio, które są bardziej wrażliwe na zmiany na międzynarodowych rynkach finansowych. W świetle ostatnich zawirowalI na tych rynkach w Azji Południowowschodniej i w Rosji, B1Z.

(15) Strategia podejmowania zagranicznych inwestycji bezpo.irednich .... Kraje rozwinięle. 400 300. o ~ 'O. 200. I. ,,. ,A. ... ]. 100. 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997. 200. o. '". ;J 'O. S. Kmjc rozw ij ające. się. 150 100. . ... --.--.- - .. .O +-~.~-~-~.~-~-----~--r---r---r---r--.. 50. ... 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997. 20. o. '". ;J. Kraje Europy Ś rodkowowschodniej. 15 lO. 'O. S. 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 s ll1l micń napływu st rumień. BIZ. odp1ywu BtZ. Rys. l. Roczne strumienie przepływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich w latach 1990-1997 Źródło: opracowanie własne..

(16) I. Krystyna Przybylska. zyskaly na atrakcyjności jako jedna z bardziej stabilnych form zewnętrznego finansowania gospodarek. Strumień naplywu BIZ do krajów Europy Środkowowschodniej , który w 1997 r. wynosil 18,5 mld USD, wzrósl w analizowanym okresie ośmiu lat ponad 3D-krotnie. Jednakże udzial naplywu BIZ w tym regionie w światowym strumieniu jest niewielki i w 1997 r. wynosil zaledwie 4,6%. Wskaźnik ten np. dla krajów Ameryki Łacińskiej był dwukrotnie wyższy, a dla krajów Afryki prawie czterokrotnie niższy. Największymi odbiorcami strumienia BIZ wśród krajów Europy Środko wowschodniej w 1997 roku byla Polska (6,6 mld USD), Rosja (6,2 mld USD), i Węgry (2,1 mld USD) natomiast najmniej zainwestowano w Mołdowie (43 mln USD), Albanii (48 mln USD) i na Białorusi (163 mln USD). Tak duży naplyw BIZ do Rosji mial miejsce tylko w jednym roku badanego okresu i związany był z inwestycjami w sektorze wydobycia, przetwarzania i dystrybucji ropy naftowej. W rok później strumiel\ ten zmniejszyl się do 1,8 mld USD, co by lo konsekwencją wybuchu kryzysu finansowego. Nierównomierna dystrybucja BIZ w krajach Europy Środkowowschodniej jest w dużej mierze skorelowana ze stopniem zaawansowania w nich procesów transformacji systemowej. Z przeprowadzonej analizy BlZ w świecie oraz ich dystrybucji między kraje rozwinięte, rozwijające się i Europę Środkowowschodnią wynika, że pierwsza z wymienionych grup jest niekwestionowanym liderem zarówno pod względem wartości, jak i udzialu w globalnych BIZ. Zaobserwowano także rosnące trendy w ksztaltowaniu się ich wartości zarówno w świecie , jak i w rozbiciu na analizowane grupy krajów. Należy także stwierdzić, że udzial krajów rozwiniętych zarówno w światowych zasobach BlZ, szczególnie zaś w jego w strumieniach, stopniowo maleje na korzyść większego udzialu krajów rozwijających się i krajów z regionu Europy Środkowowschodniej .. 2.3. Nlekapltalowe formy zagranicznych Inwestycll. bezpośrednich. Dokonana analiza dotyczyła podstawowej formy zaangażowania się korporacji transnarodowych, którą są zagraniczne inwestycje bezpośrednie. Jednakże począwszy od lat osiemdziesiljtych, szczególnie zaś w ostatniej dekadzie XX wieku, coraz większego znaczenia nabierają niekapitalowe formy inwestycyjnej obecności tych firm za granicą, a mianowicie szeroko rozumiane mię dzynarodowe kontrakty kooperacyjne" . Obejmują one: -umowy licencyjne, franchisingu i leasingowe, - kontrakty budowy zakładu "pod klucz" (turnkey), - kontrakty menedżerskie (management eon/rac/s), - kontrakty udziału w produkcji (produc/ion siU/ring eontrac/s), - kontrakty obsługi ryzyka (risk ser vice contracts), - kontrakty z podwykonawcami (intematiollal subcontracting). 2';. UNCTAD, GlobnlizatioJl alld Libern/izat;ol! Developmelll ill the Face ofTwo Powe1flll. Currenfs, UN, New York-Geneva 1996. s, 21..

(17) ZagranicVle ;nweslycje. bez.poś,.ed/lie .... I. Wymienione wyżej kontrakty są taką formą międ zynarodowej współpracy KTN z zagranicznymi przedsiębiorstwami lub innymi krajami, w efekcie której korporacja nie nabywa praw własnościowych, lecz jedynie określony stopie!\ kontroli nad działalnością gospodarczą za granicą. Często jednak formy te poprzedzają lub towarzyszą B1Z. W związku z rozszerzaniem się kooperacyjnego zaangażowania s ię KTN za granicą oraz wzrostu znaczenia tych form w całokształcie działalności firmy, zjawisko to znalazło swoje odzwierciedlenie w literaturze przedmiotu . Otóż pojawiło się pojęcie tzw. "nowych" lub "niekapitałowych zagranicznych inwestycji bezpośrednich", do których zalicza się wymienione wyżej międzynaro dowe kontrakty. Chociaż kooperacyjne formy zaangażowania KTN nie są przedmiotem badaJ\ niniejszej pracy to ze względu na ich rosnące znacznie, należy pośw ięcić im trochę uwagi . Międzynarodowe umowy frollchisingowe reguluj,] system sprzedaży za granicą. Polegają one na przekazaniu przez przedsiębiorstwo (franczyzer) w jednym kraju zezwolenia na prowadzenie działalności handlowej przez firmę (franczyzant) w innym kraju według ustalonego programu sprzedaży, który obejmuje: nazwę firmy i sprzedawanych produktów, metody reklamy, wygląd i jakość produktów. Często tej formie umowy towarzyszy dostawa wyposaże nia oraz bieżące doradztwo w sprawie funkcjonowania firmy. Te dodatkowe działania mają zagwarantować image firmy na wszystkich zagranicznych rynkach, na których ona działa. W zamian za to franczyzer otrzymuje zwykłe jednorazową zryczałtowaną opłatę wstępną oraz opIaty bieżące, które najczęściej stanowią procent od obrotu lub zysku. Międzynarodowe umowy licencyjne są formą kontraktu, w którym zagraniczny licencjodawca zobowiązuje się dostarczyć lokalnemu licencjobiorcy prawo do częściowego lub calkowitego wykorzystania w celach zarobkowych: patentów, technologii, znaków towarowych i szeroko rozumianej know-how na z góry okreśłony czas. Często umowy licencyjne powiązane są z dostawami dóbr inwestycyjnych i usługami licencjodawcy, który chce kontrolować wła ściwe wykorzystanie przekazanych praw. Ustalenie ceny sprzedaży licencji odbywa się metodą szacunk ową, z uwzględnieniem potencjalnych korzyści licencjobiorcy i ewentualnych strat licencjodawcy. Cena ta może przyjąć różne formy, np. jednorazowej zryczałto wanej opłaty, procentu od wartości sprzedanych procluktów wytwarzanych w oparciu o licencje, prawa ich zakupu po niższej niż rynkowa cenie lub też udziału w zyskach licencjobiorcy. Międzynarodowa umowa leasingowa jest szczególną formą tzw. nowych zagranicznych inwestycji bezpośrednich, gdyż umożliwia przedsiębiorstwu (leasingobiorcy) dostęp do nowoczesnych technologii i urządzeJ\ bez konieczności ich zakupu od leasingodawcy. A więc konstrukcja leasingu opiera się na odpłatnym wykorzystywaniu przedmiotu leasingu, który nie jest własnością użytkownika przez okres trwania umowy. Opłata leasingowa, która zabezpiecza.

(18) I. Krystyna Przybylska. interesy leasingodawcy, jest tak skalkulowana, że w określonym okresie otrzymuje on zwrot zarówno zainwestowanego w przedmiot leasingu kapitału,jak i zwrot koszlów transakcyjnych oraz zysk. Międzynarodowy kontrakt menedżerski polega na tym, że zagraniczny inwestor stawia do dyspozycji firmy innego kraju zespół fachowców, którzy dysponują szeroką wiedzą i doświadczeniem z zakresu zarządzania przedsię biorstwem. Ma to najczęściej miejsce po ukończeniu kontraktu budowy zakładu "pod klucz" i trwa do momentu wyszkolenia miejscowej kadry zdolnej do zarządzania nowo powstałą firmą. W zamian za to zagraniczny inwestor otrzymuje wynagrodzenie w zryczałtowanej fonnie lub udzi ał w zyskach firmy. Międzynarodowy kontrakt budowy przedsiębiorstwa "pod klucz" oznacza kompleksową inwestycję prowadzoną przez zagranicznego inwestora. Obejmuje ona przygotowanie projektu, wybudowanie od podstaw firmy, wyposażenie jej w maszyny, urządzenia i technologię oraz uruchomienie produkcji . Jak wspomniano, tej umowie często towarzyszy kontrakt menedżerski. Międzynarodowy kontrakt udziału )II produkcji znalazł zastosowanie w przemyśle wydobywczym, gdzie zagraniczny inwestor wspólnie z pmlstwowym przedsiębiorstwem kraju goszczącego podejmuje się budowy przedsiębiorstw zajmujących się eksploatacją bogactw naturalnych (np. kopalnie, szyby naftowe). Formą zapłaty dla zagranicznego inwestora jest ustalony z góry rz~czowy udział w produkcji. Okres partycypowania w części wydobywanych surowców trwa do momentu pokrycia kosztów inwestora powiększonych o zysk. Taka forma kontraktu najczęściej występuje w krajach rozwijających się. Międzynarodowy kontrakt obslugi ryzyka jest podobny do omówionego wyżej, lecz udział zagranicznego inwestora w produkcji przeliczany jest według aktualnych cen światowych wydobywanego surowca. Umowa taka jest niezwykle ryzykowna dla inwestora, gdyż dostarcza on 100% kapitału niezbędnego do wykonania określonego zadania. Istnieje duże niebezpieczeństwo jego utraty w przypadku niepowodzenia przedsięwzięcia inwestycyjnego , np. nieznalezienie poszukiwanych złóż bogactwa naturałnego. Natomiast w przypadku, gdy inwestycja okaże się trafna i zyskowna zagraniczny inwestor opłacany jest w formie naturalnej do momentu pokrycia wyłożonego zainwestowanego kapitału powiększonego o wysoką stopę ryzyka i stopę zysku. Międzynarodowy kontrakt na poddostawy oznacza umowę między głów nym kontrahentem, którym z reguły jest KTN, a zagranicznymi przedsiębior stwami, które albo pełnią rołę dostarczycieli różnych komponentów procesu produkcyjnego ałbo przetwarzają je łub montują gotowy produkt z dostarczanych im części. W pierwszym przypadku motywem zawierania kontraktów jest poszukiwanie tanich zasobów rzeczowych, w drugim zaś - taniej siły roboczej. W obu więc przykładach KTN dąży do podnoszenia konkurencyjności wytwarzanych przez nią produktów na drodze obniżenia kosztów ich produkcji. Korzystanie z licznych, rozproszonych w różnych krajach źródeł zaopatrzenia (poddostaw) stanowi jeden z ważniejszych elementów strategii kosztownej prowadzonej przez KTN..

(19) Zagraniczne inwestycje. bezpośrednie .... I. Przedstawione wyżej zaangażowanie się korporacji na zagranicznych rynkach w formie niekapitałowych inwestycji jest bardzo korzystne dla inwestora. Są one sposobem na zagospodarowanie obszaru między jej klasycznymi formami ekspansji gospodarczej, tzn. między eksportem, a zagranicznymi inwestycjami bezpośrednimi w tradycyjnym znaczeniu. Ułatwiają one dostęp do zagranicznych rynków zarówno zaopatrzenia,jak i zbytu oraz są środkiem efektywnego wykorzystania aktywów, szczególnie zaś technologii i know-how, które są wła snością korporacji i stanowią o ich przewadze konkurencyjnej. Należy także dodać, że ich znaczenie w strategii transnarodowych korporacji rośnie, gdyż wspólne przedsięwzięcia z firmami kraju goszczącego pozwalają im lepiej rozpoznać zagraniczne rynki, które w przyszłości mogą być zagospodarowane przez zagraniczne inwestycje bezpośrednie. Foreign Direcl Investment as a Basic Form ol Economic Expanslon by Transnational Corporations In the proces s of economic globalisatioll, a symptom of which is the tendency to treat the world as one enormous market, a major role is being played by transnational corporations (TNC) and the foreign direct investments (FDI) made by them. They provide not oni y capitnl. but also other modern production factors which are essential for economic development in the h08t countries. Due' to the current importance of the above-mentioned phenomena, which since the beginning or the 19908 have embraced Central and East European countries, this article examines the essence af TNCs and their expansion on international markets, The author ascribes a particularly important role to share~holding and nan~słlare~holding fOl'ms af direct investment undertaken by TNCs,.

(20)