Uwarunkowania procesów internacjonalizacji gospodarki w Polsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 842. 2010. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Patrycja Brańka Katedra Gospodarki Regionalnej. Uwarunkowania procesów internacjonalizacji gospodarki w Polsce 1. Pojęcie i uwarunkowania internacjonalizacji gospodarki Procesy społeczno-gospodarcze zachodzące na świecie prowadzą do coraz większego umiędzynarodowienia gospodarek większości krajów. Umiędzynarodowienie (internacjonalizacja) gospodarki oznacza „wzrost powiązań gospodarczych pomiędzy poszczególnymi krajami, ich regionalnymi ugrupowaniami oraz przedsiębiorstwami”1. Niektórzy autorzy sprowadzają umiędzynarodowienie gospodarki do aspektów czysto ekonomicznych; według M. Goryni pojęcie internacjonalizacji gospodarki dotyczy dwóch zasadniczych wskaźników: handlu zagranicznego oraz bezpośrednich inwestycji zagranicznych, przez które najczęściej rozumie się rozwój związków gospodarczych z zagranicą 2. Zdaniem A. Zorskiej internacjonalizacja gospodarki jest to proces rozumiany ogólnie jako rozszerzenie działalności krajowych przedsiębiorstw za granicą. Nieco szerzej pojęcie umiędzynarodowienia gospodarki zostało zdefiniowane w opracowaniu Grupy Lizbońskiej. Według jego autorów internacjonalizację gospodarki charakteryzują przepływy surowców naturalnych, półfabrykatów, gotowych wyrobów i usług, a także pieniędzy, pomysłów i ludzi między dwoma lub trzema. 1 2. J. Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1996, s. 11.. M. Gorynia, Internacjonalizacja gospodarki a polityka gospodarcza w warunkach integracji i globalizacji [w:] Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa i gospodarki, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 930, Wrocław 2002, s. 238..

(2) 6. Patrycja Brańka. państwami. Dokładnych narzędzi pomiaru tego procesu dostarczają natomiast statystyki handlu zagranicznego oraz migracji ludności3. Wydaje się jednak, że na stopień internacjonalizacji gospodarki wpływ mają procesy zachodzące nie tylko w sferze ekonomicznej, ale także społecznej i kulturowej. Można go zatem charakteryzować za pomocą wielu wskaźników, np. wielkości importu, eksportu, bezpośrednich inwestycji zagranicznych, liczby turystów zagranicznych, współczynnika migracji, odsetka mniejszości narodowych, liczby zagranicznych instytucji kulturalnych czy wystaw międzynarodowych. Należy zauważyć, że sfery te są ze sobą mocno powiązane, dlatego stopień internacjonalizacji jednej z nich będzie w mniejszym bądź większym stopniu oddziaływał na pozostałe. Chcąc rozpoznać stopień oraz przejawy umiędzynarodowienia gospodarki, należy wziąć pod uwagę możliwie najszersze spektrum wskaźników charakteryzujących nie tylko aspekty czysto ekonomiczne, ale także społeczne i kulturowe. Dostępność statystyk krajowych oraz międzynarodowych w większości przypadków pozwala na porównanie stopnia internacjonalizacji gospodarek krajowych, a także regionalnych czy lokalnych. Obecnie procesy umiędzynarodawiania gospodarek przybierają coraz bardziej na sile, co uwidacznia się przez intensyfikację działalności zagranicznej różnego rodzaju podmiotów, jak również przez pojawianie się tych procesów w obszarach charakteryzujących się do niedawna słabymi powiązaniami międzynarodowymi. Pomimo że tendencje te występują na świecie niemal od zawsze, stopień umiędzynarodowienia gospodarek krajowych, a także regionalnych jest różny. Wynika to przede wszystkim ze specyficznych uwarunkowań poszczególnych obszarów decydujących o ich możliwościach budowania powiązań międzynarodowych i czerpania z nich korzyści. Wśród nich można wyróżnić uwarunkowania geograficzne, historyczne, ustrojowe oraz polityczne (rys. 1). Uwarunkowania geograficzne dotyczą przede wszystkim położenia geograficznego. Mimo że w czasach szybkiego rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej oraz lotniczej traci ono na znaczeniu, w dalszym ciągu może silnie determinować stopień umiędzynarodowienia niektórych obszarów, np. tych położonych w sąsiedztwie ważnych centrów rozwoju lub na terenach słabo zurbanizowanych czy słabo dostępnych. Uwarunkowania historyczne przesądzają często o charakterze, kierunkach oraz intensywności dotychczasowych powiązań międzynarodowych, które w znacznym stopniu mogą determinować możliwości rozwoju kontaktów zagranicznych obecnie. Ponadto uwarunkowania historyczne mogą mieć decydujący wpływ na ogólną sytuację rozwojową kraju, a co za tym idzie – istnienie odpowiedniej infrastruktury społeczno-gospodarczej (transportowej, informacyjnej, finan3. Grupa Lizbońska, Granice konkurencji, Poltext, Warszawa 1996, s. 43..

(3) 7. Uwarunkowania procesów internacjonalizacji…. Uwarunkowania geograficzne. Sfera ekonomiczna. Uwarunkowania historyczne. Umiędzynarodowienie gospodarki Sfera społeczna. Sfera kulturowa. Uwarunkowania ustrojowe. Uwarunkowania polityczne. Rys. 1. Uwarunkowania procesów internacjonalizacji gospodarki Źródło: opracowanie własne.. sowo-ubezpieczeniowej, kulturowej, edukacyjnej), determinującej charakter oraz tempo procesów umiędzynarodowienia gospodarki. Ich znaczenie widoczne jest szczególnie w przypadku krajów postsocjalistycznych. Przez okres kilkudziesięciu lat znajdowały się one pod wpływem polityki ograniczającej rozwój stosunków zagranicznych z krajami spoza ich obozu i dlatego u progu transformacji praktycznie znalazły się poza siecią kontaktów międzynarodowych. Co więcej, brak oddziaływania mechanizmów rynkowych i nieefektywna polityka gospodarcza przyczyniły się do poważnych zapóźnień tych krajów w zakresie rozwoju efektywnej infrastruktury gospodarczej. Czynniki historyczne odgrywają dużą rolę w przypadku rozwoju byłych krajów kolonialnych, jak również w przypadku krajów bogatych, w których od długiego czasu dominuje ustrój kapitalistyczny. Ustrój kraju, który stanowi o systemie władzy państwowej, jej organizacji, zakresie kompetencji, wydaje się jednym z ważniejszych czynników decydujących o możliwościach jego uczestnictwa w swobodnym przepływie osób, kapitału i wiedzy pomiędzy krajami. Z praktyki wynika bowiem, że kraje wysoko rozwinięte, otwarte na kontakty z zagranicą, z których korzystają nie tylko podmioty gospodarcze, ale także instytucje kulturalne oraz całe społeczeństwo, mają ustrój demokratyczny. Samo funkcjonowanie władzy demokratycznej w kraju nie gwarantuje jednak rozwoju kontaktów międzynarodowych. Istotnym czynnikiem jest odpowiednia polityka władz krajowych, w tym terytorialnych, których głównym zadaniem w tej kwestii jest kreowanie warunków sprzyjających napływowi kapitału zagranicznego, jak również wsparcie podmiotów krajowych w prowadzeniu działalności za granicą. Przykładami działań prowadzonych przez władze krajowe.

(4) 8. Patrycja Brańka. na rzecz umiędzynarodowienia gospodarki kraju, regionu czy jeszcze mniejszej jednostki administracyjnej są: ulgi podatkowe dla zagranicznych inwestorów, programy wsparcia finansowego, pomoc w czynnościach administracyjnych, promocja marketingowa, szkolenia oraz dostęp do informacji dla przedsiębiorstw krajowych o warunkach inwestowania w innych krajach, wsparcie eksportu, promocja produktów krajowych za granicą, wsparcie dla projektów międzynarodowych z zakresu kultury, edukacji oraz rozwoju nauki. Faktem jest, że w gospodarce rynkowej to przede wszystkim przedsiębiorstwa, a także inne jednostki „niepaństwowe” prowadzą i tworzą współpracę zagraniczną. Niemniej jednak rolę władz państwowych we współwyznaczaniu jej kierunków, intensywności, a także możliwości zauważają różni autorzy. „To właśnie władze krajowe (narodowe) określają system gospodarczy, który stanowi otoczenie mniej lub bardziej sprzyjające uzyskiwaniu przez przedsiębiorstwa przewagi konkurencyjnej lub inaczej – określona efektywność podstawowych podmiotów gospodarczych danego kraju nie powstaje w próżni”4. 2. Uwarunkowania geograficzne a procesy internacjonalizacji gospodarki w Polsce Czynniki geograficzne, w tym położenie Polski w centrum Europy, od zawsze w większym bądź mniejszym stopniu wpływały na wydarzenia decydujące o jej sytuacji społecznej, politycznej oraz gospodarczej. Znaczenie centralnego położenia Polski w Europie zauważa się m.in. w dokumencie strategicznym, jakim jest Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju5. Stwierdza się w nim, że zwornikowe położenie geograficzne kraju: – umożliwia przepływ innowacji, dóbr i ludzi we wszystkich kierunkach ważnych dla integracji europejskiej przestrzeni społeczno-ekonomicznej, – tworzy korzystne warunki lokalizacji przedsiębiorczości kojarzącej kapitał i technologie Europy Zachodniej (także świata) z zasobami wykwalifikowanej pracy i dobrymi powiązaniami z chłonnymi rynkami Europy Środkowo-Wschodniej i Wschodniej, – tworzy potencjalnie korzystne warunki wejścia polskiej gospodarki w europejską przestrzeń konkurencyjną, efektywną i innowacyjną oraz dyfuzji osiąganych na tej drodze wartości na obszary Polski Wschodniej, 4. J. Misala, Istota i mierniki międzynarodowej konkurencyjności gospodarki w świetle teorii wymiany międzynarodowej [w:] Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z Unią Europejską i globalizacji, red. J. Bossak, W. Bieńkowski, SGH, Warszawa 2001, s. 110. 5. Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, Monitor Polski 2001, nr 26, poz. 432..

(5) Uwarunkowania procesów internacjonalizacji…. 9. – stymuluje wzrost ruchliwości przestrzennej polskiego społeczeństwa i społeczeństwa Europy Wschodniej, ich kulturową integrację z modelem wysoko rozwiniętej cywilizacji postindustrialnej społeczeństwa zachodniego, – kształtuje atrakcyjny dla bezpośredniego otoczenia międzynarodowego biegun demokracji i aktywnego rozwoju, – umożliwia nie tylko transfer ekonomiczny i kulturalny z Europy Zachodniej na Wschód, lecz także daje okazję do aktywnego oddziaływania na treść i kierunek tej ekspansji. Wydaje się jednak, że są to istotne, ale póki co w większości tylko potencjalne sposoby wykorzystania położenia geograficznego Polski. Przepływ innowacji i kapitału ludzkiego, korzystne warunki lokalizacji podmiotów zagranicznych (w tym także różnego rodzaju instytucji i organizacji), integracja kulturowa są możliwe w warunkach odpowiednio prowadzonej polityki władz centralnych oraz terytorialnych, ukierunkowanej na budowę systemu instytucjonalnego sprzyjającego rozwojowi stosunków międzynarodowych. Wsparcie rozwoju tych dziedzin życia społeczno-gospodarczego, które wpływają na atrakcyjność kraju oraz dysponowanie narzędziami (finansowymi, prawnymi) umożliwiającymi efektywny, odpowiednio ukierunkowany rozwój współpracy międzynarodowej, stanowi warunek konieczny dla efektywnej internacjonalizacji gospodarki. Nie należy ponadto zapominać o roli systemu transportu dostosowanego do wymogów i standardów europejskich, szczególnie w przyciąganiu inwestycji zagranicznych oraz rozwoju turystyki. W chwili obecnej polskie regiony (w szczególności Polski Północno-Wschodniej) charakteryzują jedne z najniższych współczynników dostępności w skali Unii Europejskiej, co stanowi barierę w przyciąganiu zagranicznych inwestorów oraz turystów. Dotychczasowy rozwój społeczno-gospodarczy oraz związane z nim przekształcenia struktury przestrzennej kraju wykształciły policentryczny układ obszarów zurbanizowanych. Oznacza to, że miasta na terenie Polski są stosunkowo równomiernie rozmieszczone, co pozytywnie wpływa na rozwój całego kraju. Przede wszystkim na obszarach zurbanizowanych skoncentrowane są najważniejsze czynniki rozwoju: kapitał, w tym kapitał ludzki, wiedza, infrastruktura społeczno-gospodarcza. Warunkują one szeroko rozumiany rozwój, także procesy umiędzynarodowienia. Policentryczny układ miast, w warunkach sprzyjającej polityki rozwoju, pozwala czerpać korzyści z bliskości położenia obszarom niezurbanizowanym. Oddziaływanie obszarów miejskich na peryferia sprowadza się przede wszystkim do lepszego dostępu do rynku pracy, edukacji, kultury, wyspecjalizowanych usług czy rynku zbytu. Gminy położone w sąsiedztwie aglomeracji miejskich mogą z powodzeniem konkurować o zagranicznych inwestorów, turystów, lokalizację międzynarodowych instytucji oraz imprez..

(6) 10. Patrycja Brańka. 3. Wpływ historycznych uwarunkowań na stopień umiędzynarodowienia gospodarki Polski Jednym z aspektów internacjonalizacji gospodarki, szczególnie sfery społecznej, jest struktura narodowościowa kraju. Różne narodowości zamieszkujące kraj lub region wnoszą do niego elementy swojej kultury, zwyczajów, języka. Posiadają swoje, czasem silne, związki z rodzinnym krajem, co w pewnym stopniu przyczynia się do umiędzynarodowienia życia społecznego w państwie, które zamieszkują. Polska jest krajem jednorodnym pod względem struktury narodowościowej. Według narodowego spisu powszechnego przeprowadzonego w 2002 r. 1,23% ludności zamieszkującej kraj deklarowało narodowość inną niż polska. Tabela 1 przedstawia dane dotyczące odsetka ludności z obcym obywatelstwem w przekroju regionalnym. Tabela 1. Osoby deklarujące narodowość inną niż polska w przekroju regionalnym w 2002 r. Wyszczególnienie. Deklarujący narodowość inną niż polska liczba osób. % ogółu mieszkańców. 12 219. 0,42. Kujawsko-pomorskie. 2 738. 0,13. Lubelskie. 2 910. 0,13. Lubuskie. 3 377. 0,33. Łódzkie. 3 997. 0,15. Małopolskie. 8 332. 0,26. Mazowieckie. 13 393. 0,26. 133 342. 12,52. 5 574. 0,26. Podlaskie. 55 199. 4,57. Pomorskie. 12 541. 0,58. 186 343. 3,93. 1 138. 0,09. 18 245. 1,28. Wielkopolskie. 4 334. 0,13. Zachodniopomorskie. 7 793. 0,46. 471 475. 1,23. Dolnośląskie. Opolskie Podkarpackie. Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie. Polska. Źródło: Narodowy spis powszechny ludności i mieszkań 2002, GUS, Bank Danych Regionalnych..

(7) Uwarunkowania procesów internacjonalizacji…. 11. Polskie województwa w przeważającej większości6 charakteryzuje podobny, niski udział obcokrajowców w ogólnej liczbie mieszkańców, dlatego też trudno doszukiwać się jakiegokolwiek wpływu mniejszości narodowych na procesy umiędzynarodowienia gospodarki w Polsce. Ustrój socjalistyczny funkcjonujący w Polsce przez 45 lat w zasadzie nie dopuszczał możliwości współpracy gospodarczej podmiotów polskich z zagranicą, wyjątek stanowiły te działania, które bezpośrednio wynikały z polityki ówczesnych rządów. Międzynarodowe kontakty gospodarcze Polski w tym okresie sprowadzały się głównie do wymiany handlowej z krajami, z którymi zawarte były odpowiednie sojusze. Handel zagraniczny nie opierał się zatem na zasadach konkurencji między przedsiębiorstwami, ale zależał od ustalonej wcześniej polityki, która w niewielkim stopniu uwzględniała wymogi efektywności ekonomicznej. Kraj nie osiągał zatem przewag komparatywnych7. Podstawowym warunkiem wzrostu gospodarczego była natomiast dostępność materialnych czynników produkcji (maszyn, surowców, pracy, energii). Prowadzona polityka centralnej redystrybucji dochodu narodowego pozwalała przedsiębiorstwom krajowym uniezależniać się od koniunktury międzynarodowej. Wprowadzone zostały także bariery, których celem było niedopuszczanie inwestorów zagranicznych na rynek krajowy. Polska zezwoliła na niektóre rodzaje inwestycji zagranicznych dopiero w 1976 r. Pierwsza ustawa regulująca kwestie inwestycji zagranicznych w Polsce została uchwalona w 1982 r. Miała ona, tak jak i wcześniej wydane rozporządzenie i uchwała Rady Ministrów8, zachęcić przede wszystkim tzw. kapitał polonijny do tworzenia firm drobnej wytwórczości w „kraju przodków”. Dane na temat tego rodzaju przedsiębiorstw zagranicznych działających w latach 1977–1989 w Polsce przedstawia tabela 2. Dopiero ustawa uchwalona 23 kwietnia 1986 r. umożliwiła tworzenie joint ventures pomiędzy przedsiębiorstwami krajowymi i zagranicznymi. Udziałowcami takich spółek nie mogły być, tak jak w przypadku przedsiębiorstw polonijnych, krajowe osoby fizyczne, a jedynie zagraniczne osoby fizyczne i prawne. W ustawie określono także priorytety dotyczące obszarów prowadzonej przez spółki zagraniczne działalności, zaliczono do nich: wdrażanie nowoczesnych rozwiązań 6. Wyjątek stanowią trzy województwa przygraniczne (opolskie, podlaskie oraz śląskie), w których wyższy niż w pozostałych województwach odsetek obcokrajowców wynika w większym stopniu z czynników historycznych (przesunięcia granic) niż z napływu obcokrajowców w ostatnich latach. 7. L.J. Jasiński, Stosunki gospodarcze z zagranicą w PRL, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 1994, s. 31–33. 8. Rozporządzenie Rady Ministrów z 14 maja 1976 r. oraz uchwała Rady Ministrów z lutego 1979 r. w sprawie wydawania zagranicznym osobom prawnym i fizycznym zezwoleń na prowadzenie niektórych rodzajów działalności gospodarczej..

(8) 12. Patrycja Brańka. Tabela 2. Zagraniczne przedsiębiorstwa drobnej wytwórczości w Polsce w latach 1977–1989 Wyszczególnienie Liczba firm. 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 3. Zatrudnie105 nie. 12. 30. 76. 154. 252. 491. 633. 683. 695. 688. 697. 727. 236. 545 1550 3510. 12 tys.. 29 tys.. 43 tys.. 54,3 61,6 68,4 81,8 100,2 tys. tys. tys. tys. tys.. Źródło: E. Wojnicka, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, IBnGR, Gdańsk 1997, s. 27.. technologicznych i organizacyjnych w gospodarce narodowej, dostawę towarów i usług na eksport, poprawę zaopatrzenia rynku wewnętrznego w towary i usługi nowoczesne oraz wysokiej jakości9. Ponadto ustawa określała maksymalny udział kapitału zagranicznego na poziomie 49%10. Przepisy w kolejnej ustawie o działalności gospodarczej z udziałem kapitału zagranicznego w jeszcze większym stopniu otworzyły rynek krajowy dla zagranicznych przedsiębiorców. Ustawa wydłużyła w stosunku do zapisów poprzedniej wakacje podatkowe dla spółek z udziałem kapitału obcego do trzech lat (wcześniejsza zakładała dwa lata) oraz obniżyła odsetek wpływów dewizowych, które przedsiębiorstwa te były zobowiązane odsprzedawać (z 25% do 15%). Ponadto ustawa ta wprowadziła zapis o konieczności zagwarantowania podmiotom zagranicznym ochrony ich własności, dochodów i innych praw. Wcześniej takie regulacje prawne nie istniały, co zdecydowanie podwyższało ryzyko inwestowania w Polsce. Przyjęcie wspomnianej ustawy zaowocowało znacznym napływem „dużego” kapitału zagranicznego do kraju. Do 31 grudnia 1989 r. wydano 863 zezwolenia na utworzenie spółek z udziałem podmiotów zagranicznych11. Według badań ankietowych przeprowadzonych w tym czasie wśród przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego, do najważniejszych motywów podejmowania inwestycji w Polsce należały w kolejności12: 1) nienasycenie polskiego rynku, 2) sentyment do kraju przodków, 3) słaba konkurencja na rynku polskim, 4) niski kapitał niezbędny do utworzenia firmy w Polsce, 9. Art. 5 ust. 3 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1986 r. o spółkach z udziałem zagranicznym, Dz.U. nr 17 poz. 3. 10. Dopiero nowa ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych (Dz.U. nr 041 poz. 325) zniosła ten warunek. 11 12. E. Wojnicka, op. cit., s. 34.. T. Małecka, Przedsiębiorstwa zagraniczne w Polsce, „Handel Zagraniczny” 1989, nr 12, za E. Wojnicka, op. cit., s. 33..

(9) 13. Uwarunkowania procesów internacjonalizacji…. 5) niskie koszty siły roboczej, 6) zdyskontowanie posiadanej przewagi organizacyjnej, 7) oczekiwanie wysokich zysków, 8) silna konkurencja w kraju macierzystym, 9) wykorzystanie posiadanej przewagi technologicznej, 10) posiadanie technologii szczególnie przydatnych w Polsce, 11) stworzenie przyczółka dla eksportu do innych krajów RWPG, 12) chęć sprawdzenia swych umiejętności w nowych warunkach, 13) trudności wejścia z eksportem na rynek polski. Wskazywane przez przedsiębiorców zagranicznych powody podejmowania działalności w Polsce nie wynikały z konkurencyjności gospodarki rozumianej jako zdolność do stworzenia i utrzymania otoczenia społeczno-gospodarczego sprzyjającego rozwojowi podmiotów w niej funkcjonujących. Podstawowymi wskaźnikami stopnia otwarcia gospodarki na współpracę międzynarodową są udział eksportu i importu w dochodzie narodowym. W tabeli 3 przedstawiono te wielkości dla Polski oraz kilku innych krajów, w tym wysoko rozwiniętych krajów demokratycznych oraz krajów socjalistycznych. Tabela 3. Udział eksportu i importu w dochodzie narodowym wybranych krajów w latach 1960 i 1985 Wyszczególnienie. Eksport. Import. 1960. 1985. 1960. 1985. 4,8. 7,4. 5,4. 7,3. 10,4. 13,1. 9,8. 13,2. Hiszpania. 5,4. 14,3. 5,3. 17,7. ZSRR. 2,5. 4,4. 2,5. 3,9. NRD. 9,7. 13,8. 9,6. 12,8. RFN. 15,2. 29,5. 13,6. 25,4. Węgry. 8,2. 16,8. 9,1. 16,2. Francja. 13,6. 19,9. 12,4. 21,2. 5,4. 14,3. 5,3. 17,7. Polska Czechosłowacja. Hiszpania Źródło: L.J. Jasiński, op. cit., s. 196–197.. Wielkości udziału importu i eksportu w dochodzie narodowym wskazują na mały stopień otwarcia polskiej gospodarki na współpracę zagraniczną, także w porównaniu z krajami byłego obozu socjalistycznego. Zmiana ustroju politycznego w 1989 r. przyczyniła się do wielu zmian w organizacji systemu społeczno-gospodarczego kraju, skutkujących m.in. jego znacznie większym otwarciem na współpracę międzynarodową. Ponadto na procesy trans-.

(10) 14. Patrycja Brańka. formacji gospodarczej zapoczątkowanej na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku wpływ miały także zmiany w zewnętrznym otoczeniu Polski (podział Czechosłowacji na dwa niezależne państwa, rozpad ZSRR oraz zjednoczenie Niemiec). Według A. Budnikowskiego w odniesieniu do otoczenia międzynarodowego rozpoczęcie transformacji w Polsce wiązało się przede wszystkim z13: – możliwością korzystania z kredytów zagranicznych, – otrzymaniem pokaźnej zagranicznej pomocy bezzwrotnej, – redukcją zadłużenia zagranicznego, – łatwiejszym dostępem do rynków zachodnich, – nawiązaniem bliższych więzi instytucjonalnych z europejskimi organizacjami integracyjnymi, – wzrostem zaufania kapitału zagranicznego do polskiej gospodarki. Dla procesów internacjonalizacji gospodarki największe znaczenie miało istotne zwiększenie możliwości przepływu ludzi przez granice kraju, obustronne otwarcie granic dla przepływu kapitału, możliwość kandydowania Polski do członkostwa w międzynarodowych organizacjach społecznych oraz gospodarczych. Członkostwo w organizacjach międzynarodowych zwiększa stopień integracji danego kraju z gospodarką światową, co w większym stopniu pozwala mu partycypować w korzyściach ogólnoświatowego rozwoju14. „Następstwa integracji mają dla ekspansji handlowej i absorpcji kapitału znaczenie fundamentalne. Rosnący import i eksport zapewniają dostęp do nowych rynków, zagraniczna konkurencja wymusza podnoszenie jakości krajowych technologii i doskonalenie metod zarządzania”15. Polska jest członkiem takich organizacji międzynarodowych, jak: Unia Europejska (2004), Światowa Organizacja Handlu (1995), Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (1996), Środkowoeuropejska Strefa Wolnego Handlu (1992), Rada Europy (1991), Międzynarodowy Fundusz Walutowy (1986), Międzynarodowy Bank Odnowy i Rozwoju (1986), Pakt Północnoatlantycki (1999), Organizacja ds. Oświaty Nauki i Kultury (1945), Organizacja Narodów Zjednoczonych (1945). Jednym z największych wyzwań dla polskiej polityki społeczno-gospodarczej było przystąpienie do Unii Europejskiej. Chęć uczestnictwa w tej organizacji dla 13. A. Budnikowski, Rola handlu zagranicznego w gospodarce w okresie transformacji systemowej [w:] Transformacja handlu zagranicznego w Polsce. Od monopoli i reglamentacji do wolnego handlu i wymienialności, red. J. Schroeder, AE w Poznaniu, Poznań 1996, s. 14–15. 14. Zważywszy na występujące czasem zastoje oraz kryzysy gospodarcze w skali ponadnarodowej, zdarza się, że kraj może na integracji stracić. Powszechnie uważa się jednak, że współpraca kraju w ramach międzynarodowych porozumień przyczynia się do jego lepszego rozwoju oraz wzrostu prestiżu. 15. G.W. Kołodko, Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999, s. 269..

(11) Uwarunkowania procesów internacjonalizacji…. 15. krajów przechodzących transformację systemową stanowiła jedną z głównych sił napędowych przekształceń systemu gospodarczego i politycznego. Konieczność wypracowania i wdrożenia wolnorynkowych mechanizmów gwarantujących efektywny rozwój gospodarki oraz osiągnięcie odpowiedniego poziomu najważniejszych wskaźników makroekonomicznych z jednej strony stymulowało do podejmowania efektywnych działań na rzecz rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, z drugiej strony zapewniało członkostwo w tej organizacji, a co za tym idzie – równouprawnienie w tworzeniu wspólnotowej polityki rozwoju opartej na współpracy jej członków i uczestnictwo w korzyściach z niej wynikających. 4. Ustrojowe uwarunkowania internacjonalizacji polskiej gospodarki Do uwarunkowań ustrojowych wpływających na procesy internacjonalizacji gospodarki w Polsce zaliczyć należy przede wszystkim: funkcjonujący od 1989 r. demokratyczny ustrój z rozwijającą się gospodarką wolnorynkową oraz system administracji terytorialnej kraju powstały w wyniku reformy w 1999 r. Demokratyczny ustrój kraju stanowi niejako warunek internacjonalizacji gospodarki. Przemiany systemowo-ustrojowe, które miały miejsce w Polsce, ukształtowały mechanizmy rynkowe preferujące konkurencję, otwarcie na rynki zagraniczne oraz napływ kapitału zagranicznego, w efekcie czego w istotnym stopniu przyczyniły się do jej integracji społeczno-gospodarczej z innymi krajami. Do najważniejszych zmian decydujących o umiędzynarodowienia kraju należą m.in.: – powstanie i rozwój sektora prywatnego, którego podmioty kreują znaczną część powiązań międzynarodowych, – ochrona własności prywatnej zwiększająca zaufanie oraz chęci podmiotów zagranicznych do prowadzenia wszelkiego rodzaju działalności w Polsce, – otwarcie rynku krajowego dla przedsiębiorstw zagranicznych, – rozwój instytucji międzynarodowych na terenie kraju, – znacząco większa swoboda w przekraczaniu granic kraju zarówno przez jego mieszkańców, jak i obcokrajowców, – rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach, sprzyjającej podejmowaniu współpracy międzynarodowej. Funkcjonujący od 1999 r. system terytorialnej administracji kraju stwarza dogodne warunki umacniania międzynarodowych powiązań społecznych i gospodarczych. Składa się on z dwóch podukładów: lokalnego, który stanowi szczebel gminny i powiatowy, oraz regionalnego, który stanowi poziom województw. Istotą systemu administracji terytorialnej jest nadanie poszczególnym szczeblom.

(12) 16. Patrycja Brańka. odpowiednich kompetencji oraz przyznanie im narzędzi do prowadzenia własnej, w dużym stopniu uspołecznionej polityki rozwoju. Najważniejszym zadaniem podukładu lokalnego jest świadczenie powszechnych usług publicznych na rzecz mieszkańców danej gminy bądź powiatu. Głównym zadaniem samorządów województw jest dbanie o rozwój gospodarczy oraz cywilizacyjny. Ustawa o samorządzie województwa przyznała województwom samorządowym swobodę w kreowaniu własnej polityki rozwoju. Mogą one w tym celu wykorzystywać16: – możliwości programowo-negocjacyjne, dzięki istnieniu podmiotu polityki regionalnej stanowiącego ośrodek integracji regionalnego układu podmiotowego odpowiedzialnego za procesy negocjacji celów i scenariuszy rozwoju, jak również dzięki daleko idącej zbieżności kategorii regionu administracyjnego i ekonomicznego oraz dużemu stopniowi zespolenia terenowej administracji publicznej, co ułatwia budowanie kompleksowej strategii regionu; – możliwości uruchamiania nowoczesnych mechanizmów rozwoju gospodarczego, który wynika z wystarczająco dużego endogenicznego potencjału każdego z województw oraz nadanych mu kompetencji; – możliwości rozwijania bezpośrednich kontaktów międzynarodowych, w tym współpracy transgranicznej i przygranicznej. Województwa o wyżej wymienionych cechach stanowią względnie samodzielne podmioty w rozwijaniu współpracy z regionami innych krajów. 5. Uwarunkowania polityczne procesów umiędzynarodowienia polskiej gospodarki Jak wspomniano wcześniej, ustrój kraju stwarza jedynie możliwości do szybkiego rozwoju społeczno-gospodarczego, w tym do rozwijania współpracy międzynarodowej. O pełnym sukcesie decyduje jednak efektywność polityki prowadzonej na szczeblu rządowym oraz na szczeblach administracji terytorialnej. Przejawem oraz efektem prowadzenia przez Polskę polityki ukierunkowanej na rozwój kontaktów międzynarodowych jest członkostwo w najważniejszych ponadnarodowych organizacjach gospodarczych oraz społecznych, co w dzisiejszych czasach wydaje się podstawą prowadzenia efektywnej polityki rozwoju oraz czerpania z korzyści, jakie niosą procesy globalizacji. Atrakcyjność międzynarodowa kraju zależy jednak od wielu różnych czynników, takich jak: rozwój gospodarki opartej na wiedzy, kapitał ludzki, dobrze rozwinięta infrastruktura transportowa, zachęty dla inwestorów, dobrze rozwinięty system instytucji finan16. T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 85–86..

(13) Uwarunkowania procesów internacjonalizacji…. 17. sowych, doradczych oraz szkoleniowych. Celem polityki społeczno-gospodarczej powinno być kreowanie warunków sprzyjających procesom umiędzynarodawiania gospodarki. Problemy innowacyjności gospodarki, rozwoju infrastruktury transportowej oraz społecznej stanowią priorytety rozwoju zapisane w najważniejszych dokumentach strategicznych kraju17. Do działań bezpośrednio wspierających inwestycje zagraniczne prowadzonych na szczeblu krajowym można natomiast zaliczyć: – programy wieloletnie wsparcia finansowego18, – specjalne strefy ekonomiczne19, – wsparcie dla inwestorów zagranicznych w ramach programu operacyjnego „Innowacyjna gospodarka” 2007–201320, – zwolnienia z podatku od nieruchomości21. Ponadto w sferze polityki na szczeblu krajowym mieszczą się działania promujące kraj podejmowane zarówno przez Ministerstwo Gospodarki, Polską Agencję Informacji i Inwestycji Zagranicznych SA, jak również inne instytucje promujące polską kulturę. Istotne znaczenie mają działania podejmowane na rzecz wsparcia internacjonalizacji przedsiębiorstw krajowych. Należą do nich m.in.: – wsparcie przedsiębiorców krajowych na rynkach zagranicznych22, – realizacja branżowych projektów promocyjnych dotyczących eksportu23,. 17. Strategia Rozwoju Kraju 2007–2015, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006; Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006. 18. Uchwalone przez Radę Ministrów na podstawie art. 117 Ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych, Dz.U. nr 249 poz. 2104. 19. Ustawa z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych, Dz.U. nr 118 poz. 746. 20. Możliwość skorzystania ze wsparcia w ramach czwartej osi priorytetowej – Inwestycje w innowacje, obejmującej inwestycje o dużym potencjale innowacyjnym, ważne dla gospodarki ze względu na oddziaływanie społeczno-ekonomiczne. 21. Na podstawie art. 7 ust. 3 Ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz.U. z 2006 r. nr 121 poz. 844) oraz Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23 lipca 2007 r. w sprawie udzielania przez gminy zwolnień od podatku od nieruchomości, stanowiących regionalną pomoc inwestycyjną (Dz.U. nr 138 poz. 969). 22. Np. w ramach działania 6.1 „Paszport do eksportu” program operacyjny „Innowacyjna gospodarka” 2007–2013. 23. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 października 2007 r. w sprawie udzielania pomocy de minimis na realizację branżowych projektów promocyjnych w zakresie eksportu lub sprzedaży na Jednolitym Rynku Europejskim, Dz.U. nr 211 poz. 1542..

(14) 18. Patrycja Brańka. – program dotacji dla przedsiębiorców na dofinansowanie kosztów uzyskania certyfikatu wyrobu24, – kredyty rządowe dla krajów importujących polskie wyroby bądź przyjmujących polskie inwestycje, – poręczenia i gwarancje na przedsięwzięcia proeksportowe25. Jak wspomniano wcześniej, również województwa są uczestnikami międzynarodowego rynku, na którym konkurują o partnerów zagranicznych (w tym o przedsiębiorstwa, prestiżowe instytucje oraz organizacje międzynarodowe), a także o turystów. Władze wojewódzkie, stanowiąc podmiot polityki regionalnej, odgrywają tutaj istotną rolę. Od nich bowiem w dużym stopniu zależy, jak podmioty zagraniczne będą postrzegać województwo, czy zostały wykreowane efektywne narzędzia pozyskiwania zagranicznych partnerów, takie jak: – działania mające na celu rozpoznanie oczekiwań inwestorów zagranicznych, pozwalające na podejmowanie efektywnych kroków w procesie ich pozyskiwania, – pomoc w przezwyciężaniu barier administracyjnych, prawnych, kulturowych, językowych przez kompleksową obsługę inwestora zagranicznego przez wyspecjalizowane podmioty, – efektywna promocja regionu za granicą, – rozwój niezbędnej infrastruktury transportowej i informacyjnej, – wsparcie finansowe lub organizacyjne projektów mających na celu kojarzenie partnerów zagranicznych oraz krajowych w zakresie realizacji konkretnego przedsięwzięcia. Podobnie władze wojewódzkie przez prowadzenie odpowiedniej polityki mogą pozytywnie wpływać na zainteresowanie turystów zagranicznych, rozwój współpracy międzynarodowej w zakresie kultury, jak również wymiany międzynarodowej uczniów oraz studentów. Badania ankietowe prowadzone wśród samorządów gminnych, jak również przedsiębiorstw dowodzą o prowadzeniu przez nie polityki ukierunkowanej na rozwój stosunków zagranicznych również na szczeblu gminy. Badania ankietowe przeprowadzone przez W. Dziemianowicza26 w urzędach gminnych w całej Polsce pozwoliły na rozpoznanie podejmowanych przez nie działań na rzecz inwestorów zagranicznych. Do najczęstszych należą: 24. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 października 2007 r. w sprawie udzielania pomocy de minimis na uzyskanie certyfikatu wyrobu wymaganego na rynkach zagranicznych, Dz.U. nr 210 poz. 1522. 25. Ustawa z dnia 8 maja 1997 r. o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa i niektóre osoby prawne, Dz.U. z 2003 r. nr 174 poz. 1689, nr 123 poz. 1291, Dz.U. z 2004 r. nr 145 poz. 1537, nr 281 poz. 2785. 26. W. Dziemianowicz, Konkurencyjność gmin w kontekście relacji władze lokalne – inwestorzy zagraniczni, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2008..

(15) Uwarunkowania procesów internacjonalizacji…. 19. – poprawa dostępności komunikacyjnej, – rozwój infrastruktury związanej z ofertą inwestycyjną, – budowa baz danych o przedsiębiorstwach, – szkolenie administracji w zakresie pozyskiwania inwestorów, – podnoszenie jakości obsługi w urzędzie, – poprawa oferty wypoczynkowej. Niestety te same badania ujawniły, że gminy, najczęściej ze względów finansowych, nie podejmują wielu możliwych działań na rzecz podnoszenia atrakcyjności inwestycyjnej swojego obszaru. Innymi inicjatywami podejmowanymi na rzecz umacniania kontaktów zagranicznych są umowy o współpracy partnerskiej z gminami za granicą. Chociaż efektywność realizacji tego typu umów zawieranych zarówno na szczeblu gminnym, jak i wojewódzkim budzi wiele wątpliwości, te z nich, które skutkują podejmowanymi wspólnie projektami, często stanowią efektywne narzędzie służące rozwijaniu wiedzy społeczeństwa, a w szczególności młodych ludzi, na temat innych kultur, podnoszeniu kwalifikacji językowych, niejednokrotnie zwiększeniu tolerancji dla obcych narodowości. Współpraca partnerska jednostek terytorialnych daje ponadto możliwości zdobywania wiedzy o efektywnych sposobach rozwiązywania problemów finansowych, administracyjnych, socjalnych, z którymi często borykają się władze lokalne. Literatura Budnikowski A., Rola handlu zagranicznego w gospodarce w okresie transformacji systemowej [w:] Transformacja handlu zagranicznego w Polsce. Od monopoli i reglamentacji do wolnego handlu i wymienialności, red. J. Schroeder, AE w Poznaniu, Poznań 1996. Dziemianowicz W., Konkurencyjność gmin w kontekście relacji władze lokalne – inwestorzy zagraniczni, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2008. Gorynia M., Internacjonalizacja gospodarki a polityka gospodarcza w warunkach integracji i globalizacji [w:] Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa i gospodarki, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 930, Wrocław 2002. Grupa Lizbońska, Granice konkurencji, Poltext, Warszawa 1996. Jasiński L.J., Stosunki gospodarcze z zagranicą w PRL, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 1994. Kołodko G.W., Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999. Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, Monitor Polski 2001, nr 26, poz. 432. Kudłacz T., Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. Misala J. Istota i mierniki międzynarodowej konkurencyjności gospodarki w świetle teorii wymiany międzynarodowej [w:] Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z Unią Europejską i globalizacji, red. J. Bossak, W. Bieńkowski, SGH, Warszawa 2001..

(16) 20. Patrycja Brańka. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 lipca 2007 r. w sprawie udzielania przez gminy zwolnień od podatku od nieruchomości, stanowiących regionalną pomoc inwestycyjną, Dz.U. nr 138 poz. 969. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 października 2007 r. w sprawie udzielania pomocy de minimis na realizację branżowych projektów promocyjnych w zakresie eksportu lub sprzedaży na Jednolitym Rynku Europejskim, Dz.U. nr 211 poz. 1542. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 października 2007 r. w sprawie udzielania pomocy de minimis na uzyskanie certyfikatu wyrobu wymaganego na rynkach zagranicznych, Dz.U. nr 210 poz. 1522. Rymarczyk J., Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1996. Strategia Rozwoju Kraju 2007–2015, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1986 r. o spółkach z udziałem zagranicznym, Dz.U. nr 17 poz. 3. Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych, Dz.U. nr 041 poz. 325. Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych, Dz.U. z 2006 r. nr 121 poz. 844. Ustawa z dnia 8 maja 1997 r. o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa i niektóre osoby prawne, Dz.U. z 2003 r. nr 174 poz. 1689, nr 123 poz. 1291, Dz.U. z 2004 r. nr 145 poz. 1537, nr 281 poz. 2785. Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych, Dz.U. nr 249 poz. 2104. Ustawa z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych, Dz.U. nr 118 poz. 746. Wojnicka E., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, IBnGR, Gdańsk 1997. The Foundations of the Internationalisation of Poland’s Economy In the literature on the subject, growth in international trade and direct foreign investment are the two most commonly identified processes of economic internationalisation. However, it seems that processes arising not only from economics, but also the social and cultural spheres exert an influence on the extent of economic internationalisation. When seeking to determine the manifestations and degree of economic internationalisation, the widest possible spectrum of indicators, characterising not only purely economic aspects, but also social and cultural ones, must be taken into consideration. Economies are internationalising ever more rapidly, a fact which can be seen in the intensification of international activity of various types of entities as well as the shifting of these processes into areas that until recently had only weak international connections. While these trends have indeed been taking place essentially “forever”, the degree of internationalisation of national and regional economies differs considerably. This fact results above all from the specific conditions – geographic, historical, systemic, and political – of particular areas that determine the possibilities for building international ties and the benefits derived from them..

(17)