Ma³o znane, cenne dokumenty historii paleontologii Œl¹ska — listy Johanna
Ludwiga Gravenhorsta (1777–1857) do Aleksandra Brongniarta (1770–1847)
w zbiorach Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u
Piotr Daszkiewicz
1, Rados³aw Tarkowski
2Little-known letters of Johann Ludwig Gravenhorst (1777–1857) to Alexandre Brongniart (1770–1847) from collections of the Muséum National d’Histoire Naturelle (MNHN) in Paris — documents precious for history of paleontology in Silesia. Prz. Geol., 58: 490–494.
A b s t r a c t. Three letters of Johann Ludwig Gravenhorst to Alexandre Brongniart, dated 1812–1822, are preserved in collections of MNHN, Paris. This article analyses that correspon-dence from the point of view of the history of paleontology and geology. The letters are particu-larly interesting as material casting new light on both the origin of naturalist collections of the University of Wroc³aw and history of paleontological studies in Silesia. They are also important for history of natural sciences in the first half of the 19thcentury. They provide important details concerning exchange of specimens between Wroc³aw University and MNHN (especially exchange of imprints of plant fossils from coal mines near the city of Wa³brzych for geological collections from various parts of France). In these letters Gravenhorst presented also his ideas on systematics of invertebrates (taxonomic position of trilobites and “animal versus vegetal” character of corals) and made comments on publications of Brongniart, Cuvier and Desmarest sent from Paris. He was also asking his French colleague about credibility of claims concerning existence of human ancestors.
Keywords: history of paleontology, Silesia, Museum of Paris, Gravenhorst, Brongniart
Johann Ludwig Christian Carl Gravenhorst (ryc. 1) nale¿y do najwybitniejszych europejskich zoologów pierwszej po³owy XIX w. W 1802 r. uczony ten przyjecha³ do Pary¿a. W trakcie tego naukowego pobytu pracowa³ nad kolekcjami Narodowego Muzeum Historii Naturalnej (MNHN). Wspó³pracowa³ z Georges’em Cuvierem (1769–1832), André Latreillem (1762–1833) i Aleksan-drem Brongniartem, z którym przez lata pozostawa³ w korespondencyjnym kontakcie. Znaczenie tego ostatnie-go uczoneostatnie-go dla dziewiêtnastowieczneostatnie-go przyrodoznaw-stwa i jego zwi¹zki z polsk¹ nauk¹ by³y przedmiotem kilku publikacji autorów (Daszkiewicz & Tarkowski, 2006a–c, 2008), tak¿e na ³amach Przegl¹du Geologicznego (Dasz-kiewicz & Tarkowski, 2009).
Przechowywana w MNHN korespondencja Graven-horsta i jej rola w historii wroc³awskich zbiorów (o tym jednym z najwiêkszych zbiorów tej czêœci Europy pisa³a Wictor, 1997) ju¿ uprzednio by³y obiektem badañ (Dasz-kiewicz, 1999), a zachowane, niestety jedynie fragmenta-rycznie, listy do Brongniarta (3 listy z lat 1818–1822; Biblioteka G³ówna MNHN, MS 1966 433–435) zosta³y przypomniane i czêœciowo opublikowane (Daszkiewicz, 2002). Nigdy, jak dotychczas, korespondencja ta nie zosta³a przeanalizowana z punktu widzenia historii paleon-tologii. Stanowi ona interesuj¹c¹ dokumentacjê — nie tyl-ko dziejów wroc³awskich zbiorów paleontologicznych i geologicznych czy te¿ historii badañ Œl¹ska, ale tak¿e dla-tego, ¿e w listach Gravenhorst dyskutowa³ z Brongniartem znaczn¹ czêœæ g³ównych zagadnieñ problematyki tych nauk pierwszej po³owy XIX w.
Biogram Gravenhorsta
Gravenhorst pocz¹tkowo studiowa³ prawo na Uniwer-sytecie w Helmstadt, jednak¿e maj¹tek odziedziczony po ojcu pozwoli³ mu na poœwiêcenie siê swojej prawdziwej pasji, czyli historii naturalnej. W Getyndze s³ucha³ wyk³adów jednego z najznamienitszych niemieckich bio-logów Johanna Friedricha Blumenbacha (1752–1840). Po powrocie do Helmstadt obroni³ pracê doktorsk¹, specjali-zuj¹c siê w entomologii. Rodzinny maj¹tek pozwoli³ mu, ju¿ w czasie studiów, na zgromadzenie znacz¹cej kolekcji przyrodniczej. W 1805 r. obj¹³ katedrê w Getyndze, piêæ lat
1
Muséum national d’Histoire naturelle, Service du Patri-moine Naturel, 57, Rue Cuvier-CP 44, 75005 Paris; piotrdas@ mnhn.fr
2
Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, ul. Podchor¹¿ych 2, 30-084 Kraków; tarkowski@min-pan.kra-kow.pl
R. Tarkowski P. Daszkiewicz
Ryc. 1. Portret Johanna Ludwiga Gravenhorsta (Biograficzny s³ownik przyrodników œl¹skich)
póŸniej osiad³ we Frankfurcie nad Odr¹, by stamt¹d udaæ siê do Wroc³awia, gdzie kierowa³ uniwersyteckim muzeum zoologicznym, któremu ofiarowa³ swoje prywat-ne zbiory, bibliotekê i znacz¹c¹ kwotê pieniêdzy. Na Uni-wersytecie Wroc³awskim pe³ni³ on funkcjê rektora (1828/29) i dziekana wydzia³u filozoficznego (1832/33) (Wiktor, 1997). Odznaczy³ siê szczególnie w dziedzinie entomologii, a zw³aszcza badaniami os (Vidal, 2005) i chrz¹szczy, publikuj¹c m.in. Monographia
Coleoptero-rum micropteroColeoptero-rum, Monographia Ichneumonum
pede-strium i Consepectus generum et familiarum
Ichneumonidum. Trwa³e miejsce w historii nauki
zapew-ni³y mu tak¿e badania w dziedzinie herpetologii (Adler, 1989). Rzadziej pamiêta siê o jego zainteresowaniach pale-ontologicznych i geologicznych.
Osobista tragedia — choroba umys³owa, której pierw-sze objawy wyst¹pi³y w 1825 r., po³o¿y³a stopniowo kres pracy naukowej tego wybitnego przyrodnika. Zmar³ przesz³o trzydzieœci lat póŸniej we Wroc³awiu, 14 stycznia 1857 r. Zgromadzone przez niego zbiory przyrodnicze nale¿a³y do najwiêkszych kolekcji tego typu w Europie i po dzieñ dzisiejszy stanowi¹ wyj¹tkowo cenny materia³ dla badañ naukowych (patrz np. Horstmann, 1980; Frilli & Horstmann, 1982; Fitton, 1984; Fitton & Fergusson, 1986; Wiktor, 1997).
Wymiana kolekcji
Listy Gravenhorsta do Brongniarta s¹ szczególnie war-toœciowym dokumentem dla historii wroc³awskich zbio-rów uniwersyteckich. Pochodz¹ z okresu powstawania tej kolekcji przyrodniczej i œwiadcz¹ o bardzo o¿ywionych kontaktach i wymianie okazów z paryskim Muzeum Histo-rii Naturalnej, uznawanym za model godny naœladowania w ca³ej Europie. Ambicj¹ Brongniarta by³o zgromadzenie okazów paleontologicznych i mineralogicznych z ca³ej Europy. W tym celu paryskie muzeum rozbudowywa³o sieæ korespondentów, zazwyczaj uczonych, którzy przy-najmniej czêœæ swoich studiów odbyli we Francji, g³ównie w MNHN (Narodowe Muzeum Historii Naturalnej). Ocze-kiwano od nich przesy³ania okazów i obserwacji, w zamian oferowano dublety z paryskiego muzeum, niekiedy tak¿e francuskie naukowe czasopisma i ksi¹¿ki, pomagano w oznaczaniu okazów oraz u³atwiano publikacje rezultatów. Wœród polskich uczonych najwa¿niejszym koresponden-tem Brongniarta by³ niew¹tpliwie Ignacy Horodecki (1776–1824) (Daszkiewicz & Tarkowski, 2006a–c).
Z racji swojego wykszta³cenia, studiów odbytych czêœciowo w paryskim muzeum, bogatej kolekcji przy-rodniczej i zajmowanych stanowisk Gravenhorst by³ niew¹tpliwie dla Brongniarta idealnym kandydatem na korespondenta. Ju¿ w pierwszym z zachowanych listów, datowanym 21 maja 1818 r., bêd¹cym zapewne odpo-wiedzi¹ na propozycjê zostania korespondentem (listy Brongniarta do Gravenhorsta pozostaj¹ po dzieñ dzisiejszy nieznane), wyra¿a³ chêæ wspó³pracy i informowa³, i¿:
W zasadzie Œl¹sk nie jest zasobny w skamienia³oœci. Jedy-nie w ska³ach z Wa³brzycha (ma³e miasteczko znane u nas z kopalni wêgla) znajduje siê czêsto znacz¹ce iloœci licz-nych gatunków paproci. Pisa³, ¿e okazy paleontologiczne
zosta³y zbadane przez profesora Johanna Gottlieba Rhode-go (1762–1827), (autora jednej z najstarszych prac
pale-obotanicznych, wydanej we Wroc³awiu Beiträge zur
Pflanzenkunde der Vorwelt [Przyczynki do botaniki
daw-nego œwiata]): Posiada on du¿e okazy fragmentów
szcz¹tków ró¿nych gatunków kaktusów [chodzi tutaj
praw-dopodobnie o szcz¹tki roœlin szpilkowych], a tak¿e inne
ró¿norodne i bardzo cenne okazy. Wœród nich jeden z trze-ma wg³êbieniami, jakby zosta³y sprasowane trzy kwiaty o formie dzwonków (por. ryc. 2). Rhode by³ jednak¿e
bar-dzo przywi¹zany do swojej kolekcji i Gravenhorstowi nie uda³o siê przekonaæ go do odst¹pienia lub choæby czasowe-go przes³ania owych okazów do Pary¿a. Sugerowa³ wiêc, aby Brongniart napisa³ do niego osobiœcie lub ¿eby ograni-czy³ siê do korzystania z ilustracji, opublikowanych w ksi¹¿ce Ernsta Friedricha Freiherra von Schlotheima (1764–1832) Beschreibung merkwürdiger Kräuter--Abdrücke und Pflanzen-Versteinerungen: ein Beitrag zur Flora der Vorwelt [Opis odcisków i okazów roœlinnych
skamienia³oœci: przyczynek do flory dawnego œwiata] (por. ryc. 3).
Z historycznego punktu widzenia interesuj¹ca jest tak¿e informacja na temat okazów, jakich Gravenhorst poszukiwa³ we Francji dla wroc³awskiej kolekcji, jak rów-nie¿ na potrzeby swoich wyk³adów i zajêæ ze studentami. Pisa³ do Brongniarta, ¿e zawsze jest zainteresowany
ska-mienia³oœciami obficie wystêpuj¹cymi w ró¿nych czêœciach Francji i jako przyk³ad podawa³ muszle i koralowce z
pod-paryskiego Grignon, które pokazywa³ mu w muzeum Anselme-Gaëtan Desmarest (1784–1838). Dla celów peda-gogicznych Gravenhorstowi szczególnie zale¿a³o na ska-mienia³oœciach opisanych przez Jeana Baptiste’a Lamarcka (1744–1829), zapewne na wyk³adach wykorzy-stywa³ jego Histoire naturelle des animaux sans vertèbres [Historia naturalna bezkrêgowców], dodawa³ tak¿e i¿:
Naj-bardziej zale¿y mi na skamienia³oœciach opisanych przez pana Lamarcka. Z wszystkiego, co pragn¹³bym otrzymaæ, najwiêksz¹ wartoœæ mia³by dla mnie okaz, lub nawet kilka, z wapieni z okolic Pary¿a, w których muszle morskie i s³odkowodne s¹ wymieszane. Poniewa¿ takie zjawiska zdarzaj¹ siê niezmiernie rzadko, pragn¹³bym mieæ taki okaz jako przyk³ad dla moich wyk³adów. Informacje o
oka-zach przekazywanych z Pary¿a do Wroc³awia znajduj¹ siê tak¿e w podziêkowaniach, które Gravenhorst przesy³a³ Brongniartowi, informuj¹c go o nadejœciu przesy³ki zawie-raj¹cej m.in. skamienia³¹ ¿ywicê z La Rochelle, czerwony
utleniony cynk [chodzi prawdopodobnie o minera³ cynkit] z New Jersey, aragonit z Aosty, websteryt z Newhaven, beryl z Chanteloup, ska³y z okolic miasta Sette, utleniony chrom z Ecouhets, margeryt z Baldissero, krystaliczn¹ siarkê z St. Boe, piaskowiec z Belfastu, interesuj¹cy ze wzglêdu na podobieñstwo do piaskowca z Rammenbergu, Carpolithes thalictroides z Longjumeau, Lycopides squa-matus i Carpolithes ovulum, Chara medicaginula z Mont-morency, Nymphaea anthesuae z Longjumeau, wapieñ z Gwadelupy.
Systematyka bezkrêgowców kopalnych i wspó³czesnych
Gravenhorst interesowa³ siê systematyk¹ bezkrêgow-ców, zw³aszcza grupami uznawanymi w tamtej epoce za problematyczne. Brongniart by³ autorem lub wspó³auto-rem licznych publikacji z tej dziedziny paleontologii. W osobie wroc³awskiego korespondenta znajdowa³ wyj¹tkowo wdziêcznego czytelnika. Gravenhorst by³
prawdopodobnie jednym z pierwszych uczonych, którzy docenili rangê opublikowanej przez Brongniarta i Cuviera pracy Essai sur la géographie minéralogique des environs
de Paris [Szkic o geografii mineralogicznej okolic Pary¿a].
Dziêkuj¹c za nades³any egzemplarz, pisa³, ¿e podziwia:
zarówno bogactwo, jak i naukow¹ metodê badania skamie-nia³oœci w zale¿noœci od warstw, w jakich zosta³y one zna-lezione, poniewa¿ jedynie w ten sposób nabieraj¹ one naukowego znaczenia. Bardzo pochlebnie wypowiada³ siê
tak¿e o pracy Desmaresta i Brongniarta o kopalnych skoru-piakach Histoire naturelle des crustacés fossiles: sous les
rapports zoologiques et géologiques [Historia naturalna
kopalnych skorupiaków z uwzglêdnieniem zale¿noœci
zoo-logicznych i geozoo-logicznych], interesuj¹c siê zw³aszcza cechami taksonomicznymi i doceniaj¹c np. dokonany przez autorów nowatorski wybór niektórych z tych cech, jak morfologia skorupy: nierównoœci wzniesienia i wg³êbienia
pancerza nie s¹ dzie³em przypadku, lecz wrêcz przeciwnie, s¹ sta³e i wyraŸne, dlatego z pewnoœci¹ nale¿y je uznaæ za cechê charakterystyczn¹ dla rodzajów.
Gravenhorsta interesowa³y zarówno problemy natury ogólnej (teoretyczne podstawy systematyki, kryteria dobo-ru cech determinuj¹cych pozycjê taksonomiczn¹), jak i problemy natury szczegó³owej (klasyfikacja poszczegól-nych rodzajów). Poszukiwa³ zw³aszcza grup przejœcio-wych pomiêdzy gromadami bezkrêgowców. W tym Ryc. 2. Tablica z fragmentami roœlin karboñskich z okolic Wa³brzycha zamieszczona w pracy J.G.
kontekœcie interesowa³ siê trylobitami, wydzielonymi przez Brongniarta w odrêbn¹ grupê taksonomiczn¹. Gravenhorst traktowa³ je jako grupê poœredni¹ pomiêdzy miêczakami a pierwotnymi skorupiakami, wœród których próbowa³ odnaleŸæ najbli¿sze im formy. Zastanawiaj¹c siê nad ich pochodzeniem, pisa³: dziwnym jest to, ¿e jak
dotychczas nie odnaleziono u trylobitów ¿adnych œladów nóg i czu³ków. W latach dwudziestych XIX w. by³o to
spoj-rzenie bardzo nowatorskie.
Rozkrzewy [gorgonie — bezkrêgowce, rz¹d morskich jamoch³onów z grupy koralowców oœmiopromiennych] wzbudza³y na prze³omie XVIII i XIX w. du¿e zaintereso-wanie przyrodników; nie bardzo potrafiono te koralowce
zaklasyfikowaæ. Zastanawiano siê nad ich zwierzêcym lub roœlinnym charakterem, a dyskusja o ich pozycji systema-tycznej czêsto przekszta³ca³a siê w rozwa¿ania o szerszych zagadnieniach, jak naukowe podstawy stosowanych syste-mów klasyfikacyjnych czy te¿ istnienie grup „poœrednich”, wymykaj¹cych siê kryteriom stosowanej taksonomii. Ju¿ Linneusz uzna³ wyj¹tkowoœæ tej grupy, oceniaj¹c, ¿e nie jest ona ani zwierzêca, ani roœlinna, lecz s¹ to organizmy z³o¿one nieruchomej roœlinnej ³odygi z korzeniami, produ-kuj¹cej zwierzêce kwiatostany, zaklasyfikowa³ je jako zwierzêta roœliny — Zoophyta. Lamarck uznawa³ nato-miast, ¿e szkielet osiowy rozkrzewów jest czêœci¹ nieo¿y-wion¹, a ¿ywe s¹ jedynie „zwierzêce” polipy. W liœcie Ryc. 3. Plansza zawieraj¹ca szkice roœlin karboñskich z okolic Wa³brzycha pochodz¹ca z pracy E. von
wys³anym z Wroc³awia 15 listopada 1820 r. Gravenhorst przedstawi³ swój punkt widzenia na dyskusyjn¹ w owym czasie grupê organizmów: Skoñczy³em w³aœnie rozprawê
o gorgoniach. Wykazujê w niej, ¿e szkielet osiowy (axe) tych organizmów w momencie narodzin, jak i jego wzrost, powinny zostaæ uznane za prawdziwie roœlinne, a polipy tworz¹ce korê osiadaj¹ na nim [szkielecie osiowym] z zewn¹trz. Do przyjêcia tej opinii, zarzuconej przecie¿ ju¿ od dawna, sk³oni³a mnie obserwacja, ¿e czêsto na tym samym szkielecie gorgonii znajduj¹ siê ró¿ne gatunki poli-pów, czêsto wystêpuj¹ce naprzemiennie [chocia¿ pogl¹dy
Gravenhorsta mog¹ siê dzisiaj wydawaæ naiwne, dobrze odzwierciedlaj¹ stan wiedzy z tamtej epoki]. Do Bron-gniarta zwraca³ siê nie tylko z proœb¹ o opiniê w tej spra-wie, ale po raz kolejny pragn¹³ oprzeæ swoj¹ koncepcjê na badaniach pokaŸnych kolekcji paryskich: byæ mo¿e w
bo-gatych kolekcjach zoologicznych Pary¿a bêdzie móg³ Pan sprawdziæ moje zdanie na temat tych organizmów.
Zagadnienie istnienia kopalnych ludzi
Na pocz¹tku XIX w. toczy³a siê dyskusja na temat mo¿liwoœci istnienia cz³owieka kopalnego. By³o to wa¿ne zagadnienie, dotyczy³o bowiem ci¹gle bardzo dyskutowa-nej ewentualdyskutowa-nej niezgodnoœci odkryæ paleontologicznych z biblijn¹ wizj¹ dziejów, jak równie¿ zagadnieñ pochodze-nia i wieku gatunku ludzkiego. We Francji, której szko³a paleontologiczna nale¿a³a do najlepszych na œwiecie, dys-kusja ta by³a w tym okresie zdominowana stanowiskiem Cuviera, odrzucaj¹cego mo¿liwoœæ istnienia „kopalnych ludzi” (Laurent, 1989). Gravenhorst, uczeñ Blumenbacha, wybitnego paleontologa, ale i jednego z najwa¿niejszych pionierów antropologii, tak¿e interesowa³ siê tym zagad-nieniem. Zapytywa³ Brongniarta, czy wœród bogatych pod-paryskich kolekcji skamienia³oœci znajduj¹ siê równie¿ i szcz¹tki ludzkie, a tak¿e czy w Pary¿u s¹: Uczeni, którzy
popieraj¹ twierdzenie o istnieniu prawdziwych szcz¹tków ludzkich przedpotopowych lub z okresu przed Adamem. O ile mi wiadomo, to pan Cuvier zawsze odrzuca³ to twier-dzenie, trzeba przyznaæ, ¿e wszystko, co przedstawia siê dotychczas jako dowód tego twierdzenia, nie jest nadal wystarczaj¹ce. Jednak¿e w Niemczech pogl¹d ten jest coraz szerzej akceptowany. Stanowisko to komentowa³
z du¿¹ ostro¿noœci¹, uwa¿aj¹c, i¿ dotychczasowe znalezi-ska nie pozwalaj¹ na potwierdzenie tej hipotezy. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e opinia ta zosta³a wyra¿ona nieomal trzydzie-œci lat przed miêdzynarodowym uznaniem w 1859 r. wcze-œniejszego odkrycia — przez Jacques’a Bouchera de Perthes’a (1788–1868) — narzêdzi wytworzonych przez cz³owieka wymieszanych ze szcz¹tkami „przedpotopo-wych” zwierz¹t.
Podsumowanie
Listy Gravenhorsta do Brongniarta s¹ wyj¹tkowo cen-nym œwiadectwem dla historii nauk przyrodniczych pierw-szej po³owy XIX w. Stanowi¹ one unikaln¹ dokumentacjê obiegu informacji naukowej, a tak¿e wymiany okazów oraz historii kolekcji przyrodniczych.
Warto zauwa¿yæ znaczenie zbioru dla historii polskiej nauki. Nie tylko dlatego, ¿e w 1945 r. kolekcje Gravenhor-sta zoGravenhor-sta³y ocalone dziêki ogromnej wiedzy i poœwiêceniu
grupy przyby³ych do Wroc³awia lwowskich przyrodników, ale tak¿e i dlatego, ¿e Uniwersytet Wroc³awski by³ a¿ do pocz¹tków pierwszej wojny œwiatowej jednym z najwa-¿niejszych oœrodków kszta³cenia polskich studentów (ich liczba osi¹ga³a w pewnych okresach jedn¹ trzeci¹ wszyst-kich studentów tej uczelni), zw³aszcza z Wielkopolski i Pomorza. Liczni byli przecie¿ polscy przyrodnicy i leka-rze, którzy zdobywali wykszta³cenie, pracuj¹c na kolek-cjach zgromadzonych przez Gravenhorsta. Jak dotychczas nieznane s¹ losy listów Brongniarta do Gravenhorsta. Byæ mo¿e, podobnie jak kolekcje przyrod-nicze, przetrwa³y one wojnê i znajduj¹ siê w którymœ z wroc³awskich archiwów?
Literatura
ADLER K. 1989 — Contributions to the history of herpetology: issued to commemorate the I World Congress of Herpetology, Canterbury. Society for the Study of Amphibians and Reptiles. Oxford (Ohio). Biograficzny s³ownik przyrodników œl¹skich — wersjê elektroniczna. http://www.2007.przyroda.katowice.pl/documents/przyrodnicy_graven-horst.pdf [dostêp dn. 25.05.2010]
DASZKIEWICZ P. 1999 — Korespondencja Johanna Ludwiga Gravenhorsta z Jean Theodorem Cocteau. Przyczynek do historii wroc³awskiej kolekcji herpetologicznej. Prz. Zool., 43, 3-4: 173–176. DASZKIEWICZ P. 2002 — Korespondencja Ludwiga Gravenhorsta (1777–1857) z Aleksandrem Brongniartem (1770–1847): przyczynek do Prz. Zool., 46, 3-4: 223–228.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2006a — Implication polona-ises dans “Description géologique des environs de Paris” de Georges Cuvier (1769–1832) et Alexandre Brongniart (1770–1847). Organon, 35: 115–128.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2006b — Korespondencja Ignacego Horodeckiego z Aleksandrem Brongniartem w zbiorach rêko-pisów Biblioteki G³ównej Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u. Kwart. Hist. Nauk. i Tech., 51, 2: 145–171.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2006c — Les météorites de Vilnius, ces pierres qui on changé l’histoire des sciences. Cah. Litu., 7: 15–22.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2008 — List Ludwika Zejsz-nera (1805–1871) do Aleksandra Brongniarta (1770–1847) w zbiorach Biblioteki G³ównej Narodowego Muzeum Historii Naturalnej (MNHN) w Pary¿u. Kwart. Hist. Nauk. i Tech., 53, 1: 91–95.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2009 — Polscy uczestnicy æwiczeñ mineralogicznych Aleksandra Brongniarta (1770–1847) — nieznane informacje z rêkopiœmiennych zbiorów Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u. Prz. Geol., 57, 2: 122–124.
FITTON M.G 1984 — Gravenhorst Ichneumonidae (Hym.) in Oxford. Entomol. Mon. Mag., 20: 1–6.
FITTON M.G. & FERGUSSON N.D.M. 1986 — Gravenhorst Ichneu-monidae (Hym.) in the British Museum (Natural History). Entomol. Mon. Mag., 22: 189–194.
FRILLI F. & HORSTMANN K. 1982 — Gli Imenotteri Icneumonidi studiati da Gravenhorst e conservati nel Museo di Zoologia sistemati-ca dell’Università di Torino. Boll. Mus. Zool. Univ. Torino., 4: 47–72.
HORSTMANN K. 1980 — Ichneumonidae (Hymenoptera) aus den Sammlungen Gravenhorst und Holmgren in Musseen in Leiden und Paris. Zool. Meded., 55: 159–169.
LAURENT G. 1989 — Idées sur l’origine de l’Homme en France de 1800à 1871 entre Lamarck et Darwin. Bull. Mém. Soc. Anthropol. Paris, 1, 3-4: 105–130.
RHODE J.G. 1820 — Beiträge zur Pflanzenkunde der Vorwelt. Breslau.
SCHLOTHEIM E. 1804 — Beschreibung merkwürdiger Kräuter--Abdrücke und Pflanzen-Versteinerungen: ein Beitrag zur Flora der Vorwelt. Gotha.
VIDAL S. 2005 — The history of Hymenopteran parasitoid research in Germany. Biol. Control, 32: 25–33.
WIKTOR J. 1997 — Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wroc³awskie-go. Historia i Ludzie 1814–1994. Wyd. UWr., Wroc³aw.
Praca wp³ynê³a do redakcji 15.01.2010 r. Po recenzji akceptowano do druku 6.04.2010 r.
