Profesor Tadeusz Wiœniowski – pionier badañ dziejów
nauk geologicznych w Polsce
Jerzy B. Miecznik
1Professor Tadeusz Wiœniowski – a pioneer in the research of the history of geological sciences in Poland. Prz. Geol., 63: 1256–1261.
A b s t r a c t. Tadeusz Wiœniowski (1865–1933), Polish geologist and paleontologist, graduated from the Jagiello-nian University in Kraków and professor at the Lviv University of Technology. He conducted geological studies of the Flysch Carpathians, especially on the Cretaceous stratigraphy, and micropalaeontological studies of Jurassic deposits in the Kraków Upland. He was the first to undertake systematic broad-scale studies of the history of geolo-gical sciences in Poland. Wiœniowski was a respected popularizer of the natural sciences and an author of some textbooks.
Keywords: geology of the Flysch Carpathians, Lviv University of Technology, history of geology in Poland, the principle of uniformi -tarism in geology, Hugo Ko³³¹taj
Swoje nader interesuj¹ce studium „Materia³y do dzie-jów mineralogii w Polsce” Karol Koziorowski (1925) roz-pocz¹³ s³owami: „Historja uprawy w Polsce poszczegól-nych nauk przyrodzoposzczegól-nych nale¿y u nas do najbardziej za-niedbanych dziedzin pracy naukowej. Ju¿ Staszic w r. 1820 zwraca³ uwagê na koniecznoœæ ¿ywszego nieco poœwiêce-nia siê badaniu tej historji”. Przechodz¹c do nauk geolo-gicznych, Koziorowski wspomnia³ o zas³ugach Józefa Mo-rozewicza i Józefa Bieliñskiego w tej dziedzinie i doda³: „W ostatnich latach wreszcie prof. Wiœniowski zamieœci³ w lwowskim »Kosmosie« studja swoje nad Staszicem i Ko³-³¹tajem, które stanowi¹ wa¿ne przyczynki do historji geo-logji w Polsce” (Wiœniowski, 1915, 1917). By³y to dopiero pocz¹tki jego historycznej aktywnoœci. Z czasem profesor Tadeusz Wiœniowski sta³ siê pierwszym w Polsce bada-czem dziejów nauk geologicznych, który prowadzi³ swoje badania w sposób systematyczny i na szerok¹ skalê, na podstawie wnikliwych studiów materia³ów Ÿród³owych i bardzo dobrze zorganizowanego warsztatu badawczego. Odrêbny dorobek stanowi¹ jego badania geologiczne w Karpatach fliszowych, szczególnie stratygrafii kredy, oraz w okolicach Krakowa, na Podkarpaciu i Podolu. Wielce siê zas³u¿y³ jako dydaktyk, autor wielu podrêczników nauk przyrodniczych dla szkó³ œrednich. Realizacji wszystkich zamierzeñ, zw³aszcza w zakresie historii nauk geologicz-nych, przeszkodzi³a przedwczesna œmieræ Wiœniowskiego (Krajewski, 1934; Pol. Tow. Geol., 1934; Jakubowski, 1971; Wójcik, 1990; Garbowska, 2000; http://pl.wikipe-dia.org/wiki/TadeuszWiœniowski).
Tadeusz Wiœniowski urodzi³ siê 18 kwietnia 1865 r. w Stanis³awowie w zubo¿a³ej rodzinie szlacheckiej Wiœ-niowskich herbu Prus. Jego ojciec Marceli Wiœniowski, s³uchacz Akademii Technicznej we Lwowie (póŸniej Poli-technika Lwowska), pracowa³ jako nauczyciel muzyki i organista w Ko³omyi oraz Stanis³awowie, zaœ matka – Filipina z Bry³ów – zajmowa³a siê domem. Mia³
m³odsze-go brata Teofila (1869–1936), znanem³odsze-go potem architekta oraz dwie siostry Stefaniê i Zofiê. By³a to rodzina o boga-tych tradycjach patriotycznych. Pradziadek Tadeusz Wiœ-niowski uczestniczy³ w konfederacji barskiej, natomiast stryj Jan – w powstaniu na Wêgrzech w 1848 r., a nastêpnie po wyjeŸdzie do Nowego Jorku zosta³ dzia³aczem i preze-sem Towarzystwa Polskiego. Szczególnie ¿ywa by³a pamiêæ o dziadku stryjecznym Teofilu Wiœniowskim (1805?–1847), powstañcu listopadowym, konspiratorze oraz dowódcy od-dzia³u powstañczego w Galicji w 1846 r., ujêtym i straco-nym przez Austriaków we Lwowie (pl.wikipedia...). Tadeusz wychowywa³ siê w atmosferze umi³owania ojczyzny i wra¿-liwoœci spo³ecznej, a panuj¹ce idee pozytywistyczne pchnê³y go ku nauce. Warunki bytowe w domu Wiœniowskich by³y skromne, w latach gimnazjalnych Tadeusz przeszed³ powa¿n¹ chorobê p³uc (gruŸlicê), która przez trzy lata uniemo¿li-wia³a mu pobieranie nauki w gimnazjum. Wczesna œmieræ ojca – ch³opiec mia³ wtedy 12 lat – sprawi³a, ¿e sytuacja materialna sta³a siê ciê¿ka i wkrótce by³ zmuszony poma-gaæ matce w utrzymaniu rodziny dawaniem korepetycji. W latach gimnazjalnych prze¿y³ fascynacjê socjalizmem, w jego patriotycznej odmianie. Za demonstracjê przeciw w³adzy austriackiej w Dzieñ Zaduszny przy grobie powstañca i poety Maurycego Gos³awskiego na cmentarzu w Sta-nis³awowie zosta³ wraz ze swoim przyjacielem Feliksem Daszyñskim (starszym bratem Ignacego) zatrzymany i oskar-¿ony o zdradê stanu oraz zak³ócanie porz¹dku publicznego. Ch³opcy zostali szybko wypuszczeni, jednak Daszyñskie-go usuniêto ze szko³y, Wiœniowski dziêki wstawiennictwu kilku profesorów uchowa³ siê, ale z opini¹ niebezpieczne-go konspiratora.
Po uzyskaniu matury w 1884 r. Tadeusz Wiœniowski podj¹³ studia medyczne na Uniwersytecie Jagielloñskim. O wyborze kierunku zadecydowa³ humanistyczny aspekt zawodu lekarza i chêæ zdobycia niezale¿noœci. Z czasem jednak zwróci³ siê ku naukom przyrodniczym, które by³y
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; jerzy.miecznik@pgi.gov.pl.
bogato reprezentowane w programie studiów medycznych, ³¹cznie z mineralogi¹ u profesora Alojzego Altha. Osta-tecznie ukoñczy³ Wydzia³ Filozoficzny, który obejmowa³ nauki przyrodnicze. Skromne stypendium nie uchroni³o Wiœniowskiego przed ¿yciem w ubóstwie, co skutkowa³o nawrotem gruŸlicy. Profesor Antoni Wierzejski, na którego wyk³ady z zoologii Wiœniowski uczêszcza³, urlopowa³ go na leczenie w domu, za³atwiaj¹c w Komisji Fizjograficznej fundusze na badania faunistyczne jezior w Czarnohorze podczas wakacji. Dwa sezony prac terenowych w górskim klimacie mia³y zapewne podreperowaæ zdrowie Wiœniow-skiego, ich rezultatem by³a jego pierwsza publikacja nauko-wa zamieszczona w Sprawozdaniach Komisji Fizjografi-cznej Akademii Umiejêtnoœci (Wiœniowski, 1888a). W 1886 r. zosta³ demonstratorem przy katedrze mineralogii, przejêtej po œmierci Altha przez profesora W³adys³awa Szajnochê, a po oddzieleniu gabinetu geologicznego od mineralogicz-nego w 1888 r. obj¹³ stanowisko asystenta geologii u Szaj-nochy. Kierownictwo gabinetu mineralogicznego przypad³o profesorowi Feliksowi Kreutzowi.
Swoj¹ dzia³alnoœæ geologiczn¹ Wiœniowski rozpocz¹³ od badañ mikropaleontologicznych utworów jury okolic Krakowa. Najpierw zaj¹³ siê organizmami z krzemieni malmu, potem bogat¹ faun¹ otwornic wapiennych z i³ów ornatowych keloweju (Wiœniowski, 1888b, 1890, 1891b). Nale¿y wspomnieæ, ¿e by³a to pierwsza polska praca na temat otwornic jurajskich (Bieda, 1976). Osobn¹
publika-cjê Wiœniowski poœwiêci³ metodyce badañ mikroorganiz-mów wystêpuj¹cych w bu³ach krzemiennych (Wiœniowski, 1889b). Z inicjatywy Szajnochy i czêœciowo z jego udzia³em odby³ tak¿e wycieczkê geologiczn¹ na Podole, wyniki której zamieœci³ w Sprawozdaniach Komisji Fizjograficznej Aka-demii Umiejêtnoœci (Wiœniowski, 1891a). Pierwsze kroki Wiœniowskiego u Szajnochy wypad³y zatem obiecuj¹co. Jednak ju¿ w 1890 r. przeniós³ siê on do Muzeum Komisji Fizjograficznej AU, gdzie zajmowa³ siê porz¹dkowaniem zbiorów geologicznych, zosta³o to z uznaniem przyjête przez akademiê. W 1892 r. obj¹³ asystenturê w Katedrze Botaniki profesora Rostafiñskiego po swoim przyjacielu, s³awnym wkrótce paleobotaniku Marianie Raciborskim, który wyjecha³ na studia za granicê. W tym¿e roku uzyska³ na Uniwersytecie Lwowskim stopieñ doktora na podstawie rozprawy „Otwornice górnego Kellowaya w Grojcu” (Kra-jewski, 1934).
Te czêste zmiany etatów by³y skutkiem poszukiwañ materialnej stabilizacji podejmowanych przez Wiœniow-skiego. Ju¿ w drugim roku swojej asystentury w gabinecie geologii sprowadzi³ rodzinê ze Stanis³awowa do Krakowa, bior¹c na siebie powa¿ne zobowi¹zanie s³u¿enia jej wspar-ciem. Wed³ug profesora Szajnochy (1926) jego miesiêczne uposa¿enie w Gabinecie Geologicznym wynosi³o 30 z³otych reñskich, czyli oko³o 12 dolarów USA (Bieda, 1976). Wobec niepewnoœci bytu, Wiœniowski podj¹³ w koñcu decyzjê Ryc. 1. Tadeusz Wiœniowski, Kraków 1888 r. Ryc. 2. Tadeusz Wiœniowski jako asystent botaniki – Ogród
o rezygnacji z dzia³alnoœci uniwersyteckiej na rzecz pracy nauczycielskiej w szko³ach œrednich. W 1893 r. zosta³ za-stêpc¹ nauczyciela przyrody (suplentem) w znanym kra-kowskim Gimnazjum œw. Anny. W nastêpnym roku o¿eni³ siê z Mart¹ Podlesk¹ z rodziny o podobnie patriotycznych tradycjach jak jego w³asna, z któr¹ mia³ troje dzieci, syna Jerzego oraz dwie córki: Mariê i Janinê. Ma³¿onkowie przenieœli siê do Chyrowa w zwi¹zku z now¹ posad¹ Wiœ-niowskiego w miejscowym gimnazjum jezuitów. Wkrótce na podstawie z³o¿onego w Krakowie egzaminu uzyska³ on pe³ne uprawnienia nauczycielskie. W latach 1896–1898 pracowa³ w gimnazjum w Ko³omyi, aby w koñcu
otrzy-maæ posadê w filii III Gimnazjum we Lwowie. Oddalenie od oœrodków akademickich i obowi¹zki nauczycielskie z pewno-œci¹ nie sprzyja³y uprawianiu przez Wiœniowskiego pracy naukowej, ale jednoczesna bliskoœæ interesuj¹cych geo-logicznie obszarów pozwala³a mu na prowadzenie obser-wacji terenowych oraz gromadzenie materia³ów do przy-sz³ych opracowañ i publikacji. Podczas pobytu w Chyrowie rozpocz¹³ badania okolic Dobromila i odkry³ w Sopotniku faunê neokomu, zaœ w Ko³omyi zajmowa³ siê utworami wêgla brunatnego w miocenie podkarpackim (Krajewski, 1934).
Przeprowadzka do Lwowa stanowi³a prze³om w ¿yciu Wiœniowskiego. W tym samym czasie jego m³odszy brat Teofil zdoby³ jako architekt dobr¹ pozycjê w Warszawie i zapewni³ oparcie materialne rodzinie w Krakowie, œci¹-gaj¹c j¹ nastêpnie do Warszawy. Tadeusz pracowa³ we wzorowej szkole, kierowanej przez prof. Danysza, którego zna³ z Gimnazjum œw. Anny w Krakowie i uzyska³ mo¿li-woœci rozwijania dzia³alnoœci naukowej. Wykorzysta³ je do kontynuacji badañ w Karpatach œrodkowych, a zebrane w rejonie Dobromila materia³y paleontologiczne opraco-wa³ podczas rocznego urlopu na Uniwersytecie Wiedeñ-skim, pod kierunkiem znanego profesora Viktora Uhliga. Rezultatem tych wieloletnich badañ jest arkusz Dobromil Atlasu Geologicznego Galicji (Wiœniowski, 1908), ucho-dz¹cy obok map Stanis³awa Zarêcznego za jeden z najle-piej wykonanych arkuszy ca³ego atlasu (Krajewski, 1934; Ksi¹¿kiewicz, 1974; Czarniecki, 1987; Alexandrowicz, 2008). W za³¹czonym tekœcie objaœniaj¹cym Wiœniowski przed-stawi³ obszerne omówienie stratygrafii oraz tektoniki rejo-nu, w znacznej mierze opartej na w³asnych badaniach, z uwzglêdnieniem p³aszczowinowej budowy Karpat, co nie by³o wówczas przez wszystkich uznawane (Wiœniow-ski, 1908). Jednoczeœnie opublikowa³ szereg artyku³ów, z których trzy zas³uguj¹ na szczególn¹ uwagê: o wieku warstw inoceramowych, o faunie ³upków spaskich i wieku piaskowca bry³owego oraz o faunie z Leszczyn k. Dobro-mila (Wiœniowski, 1906a, b, 1907a). Nie wszystkie przed-stawione w nich wyniki znalaz³y potwierdzenie w póŸ-Ryc. 3. Tadeusz Wiœniowski na wycieczce geologicznej ze
stu-dentami
Ryc. 4. W Glinianach, paŸdziernik 1913 r. Siedz¹ od lewej: prof. Tadeusz Wiœniowski, Jerzy Wiœniowski, dr Bronis³aw Rydzewski (póŸniejszy profesor USB)
Ryc. 5. Profesorowie Politechniki Lwowskiej w 1914 r. Od lewej: Wac³aw Suchowiak, Stefan Niementowski, NN, Leon Syroczyñski, Tadeusz Wiœniowski, Adolf Szyszko-Bohusz, Maksymilian Thullie, Kazimierz Mi³kowski, Bronis³aw Pawlewski, Ignacy Moœcicki, Stanis³aw Anczyc, NN
niejszych badaniach, np. zaliczone do dolnego senonu ³upki spaskie uznano potem za neokom. Prace te stanowi³y jed-nak istotny postêp w rozpoznawaniu fauny i stratygrafii kredy karpackiej. By³o to bardzo wa¿ne wobec rosn¹cego zainteresowania poszukiwaniami nafty w Karpatach i reali-zacji s³u¿acego tym poszukiwaniom Atlasu Geologicz-nego Galicji (Krajewski, 1934; Œwidziñski, 1947; Ksi¹¿kie-wicz, 1951, 1974; Czarniecki, 1987). Tadeusz Wiœniowski interesowa³ siê tak¿e zagadnieniami paleogeograficznymi utworów górnej kredy Karpat, zaliczaj¹c je do prowincji œrodkowoeuropejskiej (hercyñskiej), co wywo³a³o bardzo ¿yw¹ polemikê z Rudolfem Zuberem (Wiœniowski, 1909a; Zuber, 1910). W okresie lwowskim rozpocz¹³ równie¿ pra-cê nad polskim s³ownictwem geologicznym, jej wstêpne wyniki opublikowa³ z okazji „X Zjazdu lekarzy i przy-rodników we Lwowie” (Wiœniowski, 1907b).
Jednoczeœnie Wiœniowski rozszerzy³ swoj¹ dzia³alnoœæ nauczycielsk¹, pisz¹c z powodzeniem szkolne podrêczni-ki. Najwiêksz¹ popularnoœæ uzyska³y „Zasady mineralogji i geologji dla wy¿szych klas szkó³ œrednich”, w których mineralogiê i geologiê uj¹³ ca³oœciowo w celu mo¿liwie jasnego przedstawienia budowy skorupy ziemskiej, jej sk³adu i rozwoju. By³o to w owym czasie podejœcie nowa-torskie. Podrêcznik zosta³ wydany piêciokrotnie w latach 1902, 1906, 1912, 1918 i 1923 (Krajewski, 1934). Pochleb-nie wyra¿a³ siê o nim profesor Józef Morozewicz (1912) w przedmowie do polskiego wydania „Dziejów Ziemi” Melchiora Neumayra. Wiœniowski wyda³ tak¿e podrêcznik mineralogii dla klas ni¿szych szkó³ œrednich (w 1903 r.), zaœ wspólnie z profesorem Duchowiczem podrêcznik che-mii i mineralogii, a z profesorem Nusbaumem-Hilarowi-czem podrêcznik zoologii, który doczeka³ siê piêciu wydañ w latach 1904–1919. Przegl¹daj¹c te stare ksi¹¿ki nie spo-sób nie myœleæ z szacunkiem o ludziach, którzy je napisali. Œwiadcz¹ one o wysokiej klasie autorów, rzetelnoœci, skru-pulatnoœci, dba³oœci o jêzyk i jasnoœci wyk³adu, a jedno-czeœnie stanowi¹ œwiadectwo du¿ego znaczenia nauk przy-rodniczych w ówczesnym programie nauczania w szko³ach œrednich. Wiœniowski mia³ w tym swój udzia³ jako uczest-nik dyskusji i autor propozycji programowych. Warto przy-pomnieæ, ¿e Józef Nusbaum-Hilarowicz by³ ju¿ wtedy wy-bitnym uczonym, z czasem okreœlanym jako twórca lwow-skiej szko³y zoologicznej. Aktywnoœæ Wiœniowskiego w literaturze podrêcznikowej przejawia³a siê i w latach póŸ-niejszych, napisa³, m.in. rozdzia³y „Geologja in¿ynierska”
i „Kamienie naturalne” do powa¿nego, czterotomowego „Podrêcznika in¿ynierskiego” przygotowanego przez zes-pó³ autorów pod kierunkiem profesora Stefana Bry³y, wy-danego w latach 1927–36 (Wiœniowski, 1927; Jab³oñski & Wiœniowski, 1927).
W 1908 r. Tadeusz Wiœniowski zosta³ powo³any na sta-nowisko profesora zwyczajnego w katedrze geologii i mi-neralogii Politechniki Lwowskiej (wówczas Szko³y Poli-technicznej), zwolnionej przez profesora Juliana NiedŸ-wieckiego. Szybki rozwój uczelni, która w kategorii uczelni technicznych, obok Politechniki Wiedeñskiej i Politechniki Budapesztañskiej, zajê³a w monarchii austro-wêgierskiej trzecie miejsce pod wzglêdem liczby studentów, wymaga³ stosownej reorganizacji i rozbudowy katedry. Profesor Wiœ-niowski podj¹³ siê tego z w³aœciw¹ mu konsekwencj¹ i sumiennoœci¹. W tym samym roku obj¹³ tak¿e stanowisko prezesa Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Koper-nika we Lwowie. Poza prac¹ nad reorganizacj¹ katedry przyst¹pi³ równie¿ do rozbudowy i nowej organizacji wy-dzia³owego muzeum geologicznego. W dzia³alnoœci aka-demickiej da³ siê poznaæ jako inicjator licznych terenowych wycieczek geologicznych dla studentów, wykorzystuj¹c w tym swoje doœwiadczenia zdobyte jeszcze podczas pracy nauczycielskiej. Wyjazdy by³y œwietnie przygotowane i pro-wadzone, nierzadko jego samego inspirowa³y do nowych badañ lub stanowi³y przedmiot publikowanych sprawo-zdañ naukowych (Wiœniowski, 1909b, 1911, Krajewski, 1934). W latach 1912/1913 i 1913/1914 Wiœniowski pe³ni³ funkcjê dziekana Wydzia³u Chemii Technicznej (Schroeder, 1993). Na krótko przed wybuchem wojny w Glinianach pod Lwowem odkry³ stanowisko paleolityczne z koœæmi mamutów (Wiœniowski, 1919), ale z powodu wydarzeñ wojennych do jego szczegó³owych badañ ju¿ nie przyst¹pi³.
Lata wojny profesor Wiœniowski spêdzi³ we Lwowie. Szanse na wskrzeszenie pañstwa polskiego widzia³ w zbli-¿eniu z Rosj¹ i zachodnimi koalicjantami, czym ró¿ni³ siê od wielu kolegów profesorów, którzy stawiali na wspó³pra-cê z pañstwami centralnymi, zw³aszcza z Austro-Wêgrami. Nie mia³o to wszak¿e ¿adnego wp³ywu na zajmowanie przez niego stanowiska prodziekana wydzia³u w latach 1915/1916, 1916/1917 i 1919/1920 oraz dziekana w roku akademickim 1918/1919 (Schroeder, 1993). By³ to okres rozwoju jego dzia³alnoœci w dziedzinie historii nauk geolo-gicznych. Na pocz¹tek, z okazji 100-lecia wydania dzie³a Stanis³awa Staszica „O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i równin Polski” i mapy „Carta geologica totus Polo-niae, Moldaviae, Transylvaniae et partie Hungariae et Vala-chiae”, napisa³ studium o dorobku geologicznym Staszica (Wiœniowski, 1915a) oraz szkic historyczny o kartografii geologicznej na ziemiach polskich po czasy Atlasu Geolo-gicznego Galicji (Wiœniowski, 1915b). Nastêpnie zwróci³ uwagê na prawie nieznane, a maj¹ce wielk¹ wagê, dokona-nia Hugona Ko³³¹taja w rozwoju myœli geologicznej, ory-ginalne rozwa¿ania nad procesami kszta³tuj¹cymi powierzch-niê Ziemi i sformu³owanie zasady aktualizmu w geologii, niemal jednoczeœnie i niezale¿nie od Jamesa Huttona (Wiœ-niowski, 1917). We wstêpnej czêœci rozprawy Wiœniowski napisa³ (pisownia oryginalna): „Oczywista, ¿e wobec Ko³³¹taja, autora »Anonyma Listów«, usuwa siê w cieñ Ko³³¹taj, który pisze rzecz o »O potopach«, jak Lionardo da Vinci, t³ómacz¹cy naturê skamienia³oœci, wobec twórcy »Wieczerzy« i »Giocondy« lub Goethe, geolog, przed auto-Ryc. 6. Tadeusz Wiœniowski ze wspó³pracownikami i studentami.
Od lewej: Gorecki, Kazimierz Zuber, prof. Wiœniowski, Danek, Ryszard Laskowski, Emil £azoryk. Politechnika Lwowska, lipiec 1916 r. Fot. 4–6 ze zbiorów rodzinnych A. Suchardy-Sobczyk
rem nieœmiertelnego »Fausta«. Ale mimo wszystko, ¿adna historya nauki nie pomija ani genialnego przedstawiciela renesansu w³oskiego ani poety-filozofa z Weimaru, zaœ twórca Konstytucyi 3-ego Maja musi zainteresowaæ geolo-ga polskiego tembardziej, ¿e traktat »O potopie« jest w owej dobie w ka¿dym razie jedn¹ z nie wielu polskich rze-czy geologicznych, a okazuje nie tylko ogromn¹ erudycjê autora, ale myœli oryginalne a g³êbsze”. Mo¿na dodaæ, ¿e dzie³o Ko³³¹taja (Ko³³¹taj, 1972), pisane w wiêzieniu i wyda-ne w 30 lat po œmierci autora, praktycznie niezauwa¿owyda-ne, w innych korzystniejszych okolicznoœciach mog³oby mu za-pewniæ trwa³e miejsce wœród twórców wspó³czesnej geologii. Po zajêciu Lwowa przez armiê rosyjsk¹ w 1914 r. syn profesora Wiœniowskiego – Jerzy ur. w 1895 r. – zosta³ wcielony do wojska i wys³any do Moskwy, gdzie wkrótce podj¹³ dzia³alnoœæ w tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), zajmuj¹c siê m.in. obserwacj¹ wojskowych trans-portów kolejowych z Dworca Bia³oruskiego na zachód. Wobec rosn¹cego zagro¿enia dekonspiracj¹ wraz z koleg¹ zdecydowa³ siê na ucieczkê do Lwowa, który tymczasem przeszed³ w rêce Austriaków. Obaj przedarli siê szczêœli-wie przez Ukrainê, niestety pilnie strze¿on¹ granicê sforso-wa³ tylko kolega, zaœ Jerzy zagin¹³ bez wieœci. Zdarzenie to wstrz¹snê³o profesorem Wiœniowskim, który do koñca ¿ycia nie móg³ siê pogodziæ z utrat¹ ukochanego syna.
W latach 1919–1922 Tadeusz Wiœniowski bra³ udzia³ w ró¿nych przedsiêwziêciach organizacyjnych na politechni-ce, która mimo d³ugo nies³abn¹cych odg³osów wojennych by³a przygotowywana do nowych zadañ w odradzaj¹cej siê Polsce, m.in. w tworzeniu Wydzia³u Rolniczo-Lasowego
i Wydzia³u Ogólnego dla kszta³cenia nauczycieli w szko-³ach technicznych. Pe³ni³ tak¿e funkcjê prodziekana na Wydziale Chemii (1920–1921) i redaktora „Kosmosu”. Po podziale katedry geologii i mineralogii, dokonanym z jego inicjatywy, w 1920 r. obj¹³ kierownictwo wyodrêbnionej katedry geologii i paleontologii, które sprawowa³ do paŸ-dziernika 1924 r., kiedy na w³asn¹ proœbê przeszed³ na emeryturê. Zawa¿y³y na tym jego problemy zdrowotne, ale zapewne tak¿e chêæ oddania siê bez reszty pracy nad histo-ri¹ geologii. W 1925 r. Wiœniowski wraz z ¿on¹ przeniós³ siê do Warszawy. W nastêpnym roku Politechnika Lwow-ska nada³a mu tytu³ profesora honorowego.
Celem historycznych badañ profesora Wiœniowskiego by³o opracowanie s³ownika biograficznego polskich geo-logów, retrospektywnej bibliografii geologicznej Polski i obszernej monografii historii geologii w Polsce. Œwiadec-twem tych zamierzeñ jest spuœcizna rêkopiœmienna Wiœ-niowskiego w zbiorach Muzeum Ziemi PAN w Warszawie, niestety niekompletna, gdy¿ czêœæ materia³ów sp³onê³a wraz z ksiêgozbiorem podczas II wojny œwiatowej (Jaku-bowski, 1971; Garbowska, 2000). Przed wojn¹ tworzy³a ona podstawê biblioteki i archiwum Towarzystwa Muzeum Ziemi (Ma³kowski, 1971). Wiœniowski, z ró¿n¹ intensyw-noœci¹, przez wiele lat gromadzi³ i opracowywa³ te mate-ria³y. Po przejœciu na emeryturê przyj¹³ propozycjê na-pisania dwóch historycznych rozdzia³ów dla redakcji „Poradnika dla Samouków”, do tomu geologicznego tego wa¿nego, wielotomowego wydawnictwa. W jego tworzeniu uczestniczyli najwybitniejsi polscy uczeni. Z powodu kil-kakrotnego przesuwania terminu wydania tomu i wybuchu wojny, przygotowane do druku w 1928 r. rozdzia³y: „Histo-ria nauk geologicznych w ogóle” oraz „Histo„Histo-ria nauk geo-logicznych w Polsce” zosta³y opublikowane dopiero po wojnie przez Muzeum Ziemi (Wiœniowski, 1971; Jakubowski, 1971). Wiœniowski jest autorem artyku³ów o Aleksandrze Michalskim, Marianie £omnickim, Julianie NiedŸwiedz-kim i Rudolfie Zuberze. W 1926 r. powróci³ do postaci Sta-szica, publikuj¹c w ksiêdze zbiorowej, wydanej z okazji setnej rocznicy jego œmierci, artyku³ pt. „Staszic – geolog” (Wiœniowski, 1928). Na 50-lecie Towarzystwa Polskich Przyrodników im. Kopernika przedstawi³ zwiêz³y przegl¹d dziejów polskiej geologii w latach 1875–1925 (Wiœniow-ski, 1931a), zaœ z okazji VII Miêdzynarodowego Kongresu Nauk Historycznych w Krakowie – szkic historii geologii w Polsce w jêzyku francuskim (Wiœniowski, 1933). Jedno-czeœnie podejmowa³ dyskusje na temat polskiej terminolo-gii geologicznej (Wiœniowski, 1929, 1931b).
Z lat pobytu w Warszawie Wiœniowski by³ wspomina-ny jako organizator spotkañ towarzyskich z warszawskimi geologami w cukierni na Placu Zamkowym (Krajewski, 1934). Spotkania by³y z pewnoœci¹ dobr¹ okazj¹ do pozna-wania sto³ecznego œrodowiska geologicznego, szczególnie w aspekcie historyczno-biograficznych zainteresowañ ich organizatora.
Niestety, swoich g³ównych celów profesor Tadeusz Wiœniowski nie osi¹gn¹³. Œmieræ przysz³a nagle 12 grudnia 1933 r. i wszystkich zaskoczy³a, mimo ¿e od dawna nie domaga³ na serce. Stanis³aw Krajewski (1934) wspomina³: „Odszed³ od nas cz³owiek dobry i m¹dry, pracowitya cichy”. W pamiêci rodzinnej Wiœniowski pozosta³ jako cz³o-wiek niezale¿ny, zamkniêty, doœæ ch³odny w obejœciu i ascetyczny. Oboje z ¿on¹ ¿yli bardzo skromnie, tak¿e w Ryc. 7. Profesor Tadeusz Wiœniowski, Warszawa 1932 r. Fot. 1–3, 7
czasach jego profesury, kiedy materialnie wiod³o im siê dobrze. Ich g³ówn¹ pasj¹ by³y ksi¹¿ki.
Profesor Wiœniowski zosta³ pochowany na Starych Po-w¹zkach. Miejsce jego pochówku nie jest dzisiaj znane, poniewa¿ wskutek walk powstañczych w sierpniu 1944 r. nagrobek uleg³ zniszczeniu, zaœ archiwum cmentarza sp³onê³o.
Pani dr Annie Suchardzie-Sobczyk serdecznie dziêkujê za cenne rozmowy o Dziadku oraz udostêpnienie zdjêæ i innych materia³ów z rodzinnych zbiorów. Za pomoc w korzystaniu z archiwum Muzeum Ziemi PAN w Warszawie dziêkujê Paniom: dr Agnieszce Pietrzak i mgr Marii W¹sik.
LITERATURA
ALEXANDROWICZ S.W. 2008 – Sekcja Geologiczna Komisji Fizjo-graficznej TNK i AU – dzia³alnoœæ i osi¹gniêcia. [W:] 140 rocznica utworzenia Komisji Fizjograficznej TNK oraz AU i PAU. Wyd. PAU, Kraków: 63–145.
BIEDA F. 1976 – Zarys dziejów paleontologii w Krakowie. Pr. Geol. PAN Oddz. w Krakowie, 94, s. 128.
CZARNIECKI S. 1987 – Nauki geologiczne. [W:] Historia nauki pol-skiej (Suchodolski B. red.) t. IV, cz. III: 191–214.
GARBOWSKA J. 2000 – Materia³y Tadeusza Wiœniowskiego. [W:] Materia³y archiwalne z zakresu historii nauk o Ziemi w zbiorach Muzeum Ziemi PAN. Inwentarz spuœcizn naukowych. Cz. IV, Muzeum Ziemi PAN, Warszawa: 119–135.
JAB£OÑSKI W. & WIŒNIOWSKI T. 1927 – Kamienie naturalne [W:] Podrêcznik in¿ynierski (red. nacz. S. Bry³a). T. I, cz. 1. Lwów–Warsza-wa: 16–22.
JAKUBOWSKI K. 1971 – O opracowaniach Tadeusza Wiœniowskiego z zakresu historii nauk geologicznych. Pr. Muz. Ziemi, 18 (2): 55–73. KO££¥TAJ H. 1972 – Rozbiór krytyczny zasad historii pocz¹tkowej wszystkich ludów. Opracowa³ i wstêpem opatrzy³ Henryk Hinz. Bibl. Klasyków Filozofii. PWN, Warszawa, s. 896.
KOZIOROWSKI K. 1925 – Materia³y do dziejów mineralogji w Pol-sce. [W:] Poradnik dla samouków. T. V Mineralogja i petrografja, wskazówki metodyczne dla studiuj¹cych. Wyd. A. Heflicha i St. Michalskiego, Warszawa: 627–701.
KRAJEWSKI S. 1934 – Œ. P. Prof. Tadeusz Wiœniowski 1865–1933. Wspomnienie poœmiertne. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., VIII, 1: 16–27. KSI¥¯KIEWICZ M. 1951 – Kreda Karpat zewnêtrznych. [W:] Regio-nalna geologia Polski. T. I Karpaty, z. 1 Stratygrafia. Pol. Tow. Geol., Kraków: 86–113.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1974 – Geologia w pracach i dzia³alnoœci Akade-mii Umiejêtnoœci. [W:] Polska Akademia Umiejêtnoœci 1872–1952. Nauki lekarskie, œcis³e, przyrodnicze i o Ziemi. Ossolineum, Wroc³aw–Warszawa–Kraków–Gdañsk: 329–349.
MA£KOWSKI S. 1971 – Polscy badacze Ziemi w przesz³oœci. Oprac. i przygotowa³ do druku Z. Wójcik. Pr. Muz. Ziemi, 18 (2): 75–118. MOROZEWICZ J. 1912 – Przedmowa do wydania II-go. [W:] Neumayr M. Dzieje Ziemi. T. I Geologia ogólna. Wyd. II w oprac. K. Koziorowskie-go z zapomogi Kasy im J. MianowskieKoziorowskie-go. Warszawa: 11–14.
Polskie Towarzystwo Geologiczne 1934 – Tadeusz Wiœniowski. Rocz. Pol. Tow. Geol., 10: 586–587.
SCHROEDER J. 1993 – Historia Wydzia³u Chemicznego. [W:] Poli-technika Lwowska 1844–1945. Wyd. Politechniki Wroc³awskiej, Wroc³aw: 231–295.
SZAJNOCHA W. 1926 – Czterdziestolecie Gabinetu Geologicznego Uniwersytetu Jagielloñskiego (1886–1925). Rocz. Pol. Tow. Geol., 3: 1–60.
ŒWIDZIÑSKI H. 1947 – S³ownik stratygraficzny pó³nocnych Karpat fliszowych. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 37, s. 124.
WIŒNIOWSKI T. 1888a – Sprawozdanie z wycieczek faunicznych do jeziór czarnohorskich w r. 1885 i 1886. Spraw. Kom. Fizjograf. AU. XXII z r. 1887: 71–79.
WIŒNIOWSKI T. 1888b – Beitrag zur Kenntniss der Mikrofauna aus den oberjurassischen Feuersteinknollen der Umgegend von Krakau. Jb. Geol. Reichsanst., 38: 657–702.
WIŒNIOWSKI T. 1889 – Einige Bemerkungenòber die Technik der mikroskopischen Untersuchungsmethode der Hornsteine. Verh. Geol. Reichsanst.: 195–197.
WIŒNIOWSKI T. 1890 – Mikrofauna i³ów ornatowych okolicy Krako-wa. Cz. 1. Otwornice górnego keloweju w Grojcu. Pam. Akademii Umiejêtnoœci. Wydz. III, 17: 181–242.
WIŒNIOWSKI T. 1891a – Zapiski geologiczne z Podola (Sprawozda-nie z wycieczki na Podole w r. 1888). Sprawozda(Sprawozda-nie Kom. Fizyjogra-ficznej AU, 24 (2): 1–15.
WIŒNIOWSKI T. 1891b – Mikrofauna i³ów ornatowych okolic Krakowa. Cz. 2. G¹bki górnego keloweju w Grojcu oraz nowe otwornice tych samych warstw. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. AU, 21: 317–33.
WIŒNIOWSKI T. 1906a – O wieku karpackich warstw inoceramo-wych. Rozpr. Akademii Umiejêtnoœci, Wydz. III, ser. B, 45: 132–152. WIŒNIOWSKI T. 1906 b – O faunie ³upków spaskich i wieku piaskow-ca bry³owego. Rozpr. AU, Wydz. III, ser. B, 46: 315–344.
WIŒNIOWSKI T. 1907a –¥ber die obersenone Flyschfauna von Lesz-czyny. Beitrage zur Pal¬ontologie und Geologie Osterreich-Ungarns und des Orients, 20: 191–205.
WIŒNIOWSKI T. 1907b – Materia³y do polskiego s³ownictwa geolo-gicznego. Odbitka ze Sprawozdania C.K. Gimnazjum VI za r. 1906/7. Nak³. autora, Lwów, s. 40.
WIŒNIOWSKI T. 1908 – Tekst do zeszytu XXI – arkusz Dobromil. Atlas Geologiczny Galicji. Wyd. Kom. Fizyograf. Akademii Umiejêt-noœci. Kraków, s. 104.
WIŒNIOWSKI T. 1909a – O górnej kredzie fliszu karpackiego, w odpowiedzi p. prof. Drowi R. Zuberowi. Kosmos, 34: 1188–1205. WIŒNIOWSKI T. 1909b – Z szkolnych wycieczek geologicznych w r. 1909, kilka uwag i spostrze¿eñ. Kosmos, 34: 662–669.
WIŒNIOWSKI T. 1911 – Przyczynki do znajomoœci systemu wêglowe-go w Krakowskiem (z wycieczki szkolnej w lecie 1910). Spraw. Kom. Fizjograf. AU, 45: 3–7.
WIŒNIOWSKI T. 1915a – O Staszicu jako geologu. Kosmos, 40 (1–6): 1–39.
WIŒNIOWSKI T. 1915b – W setn¹ rocznicê pierwszej mapy geolo-gicznej Polski Stanis³awa Staszica (Parê kart z dziejów geologii u nas). Nak³. Autora, Lwów, s. 30.
WIŒNIOWSKI T. 1917 – Z dziejów geologii w Polsce. Kilka s³ów o Ko³³¹taju. Kosmos, 41: 209–230.
WIŒNIOWSKI T. 1919 – O odkryciu paleolitu z faun¹ ssawców dylu-wialnych pod Glinianami. Mat. Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, 14: 1–10.
WIŒNIOWSKI T. 1927 – Geologja in¿ynierska. [W:] Podrêcznik in¿y-nierski (red. nacz. S. Bry³a). T. I, cz. 1. Lwów–Warszawa: 1–16. WIŒNIOWSKI T. 1928 – Staszic – geolog. [W:] Stanis³aw Staszic 1755–1826. Ksiêga zbiorowa (pod red. Z. Kukulskiego). Lubelski Kom. Obchodu Setnej Rocznicy Zgonu S. Staszica. Lublin: 225–246. WIŒNIOWSKI T. 1929 – Projekt polskiego s³ownictwa geologicznego. Kosmos, seria B, LIV, 4: 601–607.
WIŒNIOWSKI T. 1931a – Geologja polska w ostatnich latach piêæ-dziesiêciu (1875–1925). Kosmos, tom jubileuszowy, cz. II: 3–43. WIŒNIOWSKI T. 1931b – Dalsze uwagi o naukowej, mianowicie geo-logicznej terminologii polskiej. Przyroda i Technika, 10: 267–270. WIŒNIOWSKI T. 1933 – Esquisse d`une histoire de la g¾ologie en Pologne. [W:] Histoire sommaire des sciences en Pologne. VII CongrÀs International des Sciences Historiques, Cracovie: 87–106.
WIŒNIOWSKI T. 1971 – Zarys historii nauk geologicznych w Polsce i na œwiecie (Przypisami i anglojêzycznym streszczeniem opatrzy³ K. Jakubowski). Pr. Muz. Ziemi, 18 (2): 3–53.
WÓJCIK Z. 1990 – Historia geologii w Polsce – wa¿niejsze osi¹gniê-cia i perspektywy rozwojowe. Kwart. Hist. Nauki i Techniki, 35 (4): 603–624.
ZUBER R. 1910 – W sprawie geologii fliszu karpackiego. Odprawa moim oponentom. Kosmos, 35: 145–157.
Praca wp³ynê³a do redakcji 16.09.2015 r. Akceptowano do druku 17.09.2015 r.
nauk geologicznych w Polsce (patrz str. 1256)
Ryc. 8. Grono pedagogiczne kolegium (gimnazjum) OO Jezuitów w Chyrowie. Tadeusz Wiœniowski w drugim rzêdzie, drugi od lewej (ok. 1895 r.). Fot. 8 i 11 ze zbiorów PAN Muzeum Ziemi w Warszawie
Ryc. 9. Tadeusz Wiœniowski z matk¹ i rodzeñstwem. Siedz¹, od lewej: matka Filipina, siostra Stefania, Tadeusz, ¿ona Teofila Bronis³awa, stoj¹: m¹¿ Stefanii Jan Kwaœnicki, brat Teofil, siostra Zofia
Ryc. 11. Tadeusz Wiœniowski z ¿on¹ Urszul¹ Mart¹ z Podlewskich i córkami: Mari¹ (potem Suchardow¹) i Janin¹ (Czarneck¹) (stoi), Lwów, ok. 1915 r.
Ryc. 10. Tadeusz Wiœniowski ze studentami, Katedra Geologii i Mineralogii Politechniki Lwowskiej, 1913 r. Fot. 9 i 10 ze zbiorów rodzinnych A. Suchardy-Sobczyk
