Streszczenie
W opracowaniu zaprezentowano sytuacj ekonomiczn przemysłu mleczarskie-go. Korzystano z wska ników rentownoci i płynnoci finansowej. Podkrelono zna-czenie kosztów surowca oraz konkurencyjnoci przedsibiorstw. Wskazano moliwe kierunki rozwoju przedsibiorstw ze szczególnym uwzgldnieniem konsolidacji. Słowa kluczowe: przemysł mleczarski, spółdzielczo , wyniki ekonomiczne, konsolidacja 1. WstĊp
Polskie mleczarstwo od czasu swojego powstania do chwili obecnej funkcjonuje głównie w oparciu o zasady spółdzielcze. Idea spółdzielczoci wykreowana w Europie Zachodniej ponad dwa wieki temu dostrzegała przede wszystkim wartoci społeczne, samopomoc, samoodpowie-dzialno , demokracj, solidarno . Była zatem przeciwwag ówczesnego szybko rozwijajcego si kapitalizmu. Pocztkowe działania ruchu spółdzielczego miały przede wszystkim znaczenie praktyczne i ekonomiczne. Zadaniem powstajcych spółdzielni było skupowanie mleka, przetwa-rzanie tego surowca na produkty mleczarskie, korzystne sprzedawanie wyrobów i dokonywanie sprawiedliwego podziału zysków pomidzy członków spółdzielni. Celem nadrzdnym idei two-rzenia spółdzielni mleczarskich było polepszanie bytu rolników.
Ruch spółdzielczy w Polsce rozwinł si po 1860 roku. Pierwsze spółdzielnie mleczarskie na terenie Polski powstały pod zaborem pruskim, na lsku, w Wielkopolsce oraz na Pomorzu w la-tach 1871 – 1905. W Królestwie Polskim pierwsza spółka mleczarska powstała dopiero w 1909 roku.
W Polsce w 1939 roku przed rozpoczciem działa drugiej wojny wiatowej istniało 3000 za-kładów mleczarskich, w tym 1300 stanowiło spółdzielnie, pozostałe były zakładami prywatnymi lub z kapitałem mieszanym.
W okresie powojennym a do roku 1989 Polska prowadziła polityk taniej ywnoci opiera-jc si na dotowaniu rolnictwa i przetwórstwa. Systemowe wspieranie sektora mleczarskiego zakoczyło si w 1990 roku. Likwidacja dotacji oraz wprowadzone rynkowe ceny artykułów mle-czarskich spowodowały obnienie siły nabywczej społeczestwa, wzrost cen artykułów mleczar-skich i ograniczenie spoycia tej grupy produktów [Stanisławski 2006].
Zasady gospodarki rynkowej, europeizacja i globalizacja sprawiły, e zarzdy przedsibiorstw cigle zmagaj si z wyzwaniami zwizanymi z utrzymywaniem płynnoci finansowej i jakoci produktów, a w sytuacji przedsibiorstw sektora ywnociowego jeszcze dodatkowo z problema-tyk bezpieczestwa ywnociowego. Sukces gospodarczy osigaj te przedsibiorstwa, które przyjmuj właciw strategi konkurencji, uzyskuj przewag konkurencyjn, wzoruj si na przedsibiorstwach przodujcych w danym sektorze. Przewaga konkurencyjna obejmuje róne obszary działalnoci przedsibiorstwa a budowana jest poprzez elementy, które tworz system, gdzie cało jest waniejsza, ni kady z elementów modelu [Pietrzak 2002].
Celem opracowania było poznanie sytuacji finansowej w przedsibiorstwach mleczarskich i zachowa przedsibiorstw w zakresie konsolidacji jako procesu rozwoju.
2. Metody badawcze
Metody badawcze zastosowane do realizacji celów podjtych w pracy zwizane s z gromadzeniem materiału empirycznego, przetwarzaniem danych i interpretacj. W zakresie gromadzenia materiału do bada korzystano z metody dokumentacyjnej, eksperckiej, kwestiona-riuszowej. Korzystano take z informacji publikowanych przez Główny Urzd Statystyczny, Insty-tut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej, Agencj Rynku Rolnego, Krajowe Stowa-rzyszenie Mleczarzy, Krajow Rad Spółdzielcz. W wybranych celowo spółdzielniach mleczar-skich do analizy w ramach studium przypadku korzystano z dokumentacji finansowej oraz spra-wozda zarzdów, prowadzono take ukierunkowane rozmowy z prezesami spółdzielni.
3. Wyniki badaĔ
W przemyle mleczarskim wyodrbnia si przetwórnie mleka oraz zakłady wytwarzajce lo-dy. W roku 2004 notowano 292 podmioty przemysłu mleczarskiego, w których zatrudniano wicej ni 9 osób. W 2005 roku takich podmiotów było 267, a wic o 8,56% mniej [Tab.1].
Tabela 1. Podmioty gospodarcze przemysłu mleczarskiego Przemysł mleczarski
w tym:
Rok Razem %
Przetwórstwo mleka Wytwórnie lodów
2004 292 100,00 265 27
2005 267 91,44 241 26
ródło: Opracowanie na podstawie: Rynek mleka. IERiG, Nr 29. Warszawa, 2005, s.10.
W roku 2006 w Polsce zgodnie z Dyrektyw 92/46 zatwierdzono do handlu 264 przedsibiorstwa przemysłu mleczarskiego. Wikszo zakładów (85%) spełnia wymagania sanitarno-weterynaryjne, obowizujce na terytorium Unii Europejskiej, co umoliwia eksport wyrobów1.
Przedsibiorstwa przetwórczoci mleczarskiej, pomimo trudnych warunków gospodarowania w pierwszych latach gospodarki rynkowej, dobrze dostosowały si do nowych oczekiwa rynku, konsumentów i konkurencji. Uzyskiwany poziom rentownoci, akumulacji i płynnoci finansowej umoliwia terminowe regulowanie wierzytelnoci. Poziom wska ników nie jest jednak zbyt wyso-ki, co wymusza na kadrze kierowniczej profesjonalne podejcie do zarzdzania majtkiem, w tym głównie zapasami, nalenociami i rodkami pieninymi oraz kapitałami, a szczególnie zobowi-zaniami [tab.2].
1
Rozporzdzenie (WE) Nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 roku ustanawiajce szcze-gólne przepisy dotyczce higieny w odniesieniu do ywnoci pochodzenia zwierzcego.
Tabela 2. Rentowno, akumulacja i płynno finansowa w przedsibiorstwach przetwarzajcych mleko w latach 2002-2005. Rok Wska nik 2002 2003 2004 2005 – I półrocze Rentowno w %: brutto netto 1,20 0,56 1,77 1,17 2,91 2,31 2,42 1,83 Akumulacja w % przychodów netto 3,35 4,41 5,07 4,56 Płynno finansowa
Aktywa obrotowe/pasywa biece 1,31 1,29 1,25 1,34 ródło: opracowanie na podstawie: Rynek mleka. IERiG, Nr 25 s.9, Nr 27 s. 10, Nr 29 s 10. Warszawa, 2003, 2004, 2005.
Niezbdne jest obserwowanie zmian kształtujcych si w poziomie najwaniejszych wska ni-ków oceniajcych sytuacj finansow nie tylko w całej brany w ujciu rocznym, ale w krótszych okresach i w podziale na grupy wytwarzanych produktów.
Dochodzenie do osiganego obecnie poziomu produkcji wymagało podejmowania decyzji w zakresie przemian strukturalnych, organizacyjnych, technicznych i technologicznych. Zatrud-nieni na wszystkich szczeblach struktur organizacyjnych musieli zadba o szeroki krg odbiorców gwarantujcych sprzedawanie wytwarzanych produktów. Szczegółowe analizy pozwalaj twier-dzi , e w zakładach mleczarskich sukcesywnie odtwarzany jest majtek trwały, a relacje majtku trwałego do obrotowego w składnikach aktywnych s coraz korzystniejsze.
Badania prowadzone w latach 1995-2000 take wskazuj, e przedsibiorstwa z grupy spół-dzielni mleczarskich szybko znalazły swoje miejsce w przestrzeni gospodarczej, osigały dodatnie wyniki finansowe oraz rentowno netto na poziomie 0,75%-2,06% [Krzyków 2003].
W pierwszej połowie 2005 roku w porównaniu z pierwsz połow 2004 roku w przemyle mleczarskim zarejestrowano pogorszenie wyników finansowych. Rentowno brutto mierzona relacj zysku do przychodów ze sprzeday produktów uległa zmniejszeniu z 3,49% do 2,65%, a rentowno netto obniyła si z 2,76% do 2,06%. Warto podkreli , e obnienie poziomu ren-townoci brutto i netto miało miejsce tylko w przedsibiorstwach przetwarzajcych mleko, nato-miast w wytwórniach lodów w tym samym okresie zarejestrowano wzrost rentownoci. Zakłady zajmujce si wytwarzaniem lodów osignły wzrost rentownoci brutto z 5,43% do 7,32%, a ren-townoci netto z 4,54% do 6,68%.
Wska nik akumulacji mierzony sum zysku netto i amortyzacji obniył si w przetwórstwie mleka z 5,45% do 4,56% a w produkcji lodów wzrósł z 9,62% do 11,33%. Współczynnik płynno-ci finansowej w porównywanym okresie w przetwórstwie mleka i wytwarzaniu lodów utrzymy-wał si na zblionym poziomie.
Wska nik rentownoci mierzony jako relacja zysku lub ewentualnej straty do wartoci przy-chodów ze sprzeday produktów, towarów i usług informuje porednio o poziomie kosztów. W przetwórczoci mleczarskiej w strukturze kosztów najwaniejsz pozycj i o najwikszym udziale w strukturze kosztów s koszty pozyskiwania surowca. Wzrost kosztów surowca wpływa na obnienie poziomu rentownoci sprzeday wikszoci artykułów produkowanych w zakładach mleczarskich [Sokołowski, Łapiska 2003].
W scharakteryzowanych wynikach o poziomie rentownoci sprzeday w przedsibiorstwach mleczarskich statystycznie decydowały wyniki ekonomiczne przedsibiorstw najwikszych. Przedsibiorstwa mniejsze osigaj gorsze wyniki finansowe. Te mniejsze przedsibiorstwa mle-czarskie funkcjonuj w oparciu o polski kapitał i ich działanie opiera si o zasady spółdzielcze. Zebrane informacje z 42 przedsibiorstw mleczarskich spółdzielczych wskazuj, e w trzecim kwartale 2006 roku w strukturze mleka dostarczanego do mleczarni pod wzgldem jakoci, udział skupu w klasie ekstra wyniósł 96,2%, w klasie pierwszej mleka skupiono 1%, mleko pozaklasowe stanowiło 2,8% skupu.
W trzecim kwartale 2006 roku w badanej zbiorowoci płacono za mleko w klasie ekstra 0,98 zł/litr, w klasie I – 0,71 zł/litr, za mleko pozaklasowe – 0,52 zł/litr. W tym samym kwartale udział spółdzielni skupujcych dziennie poniej 20 tys. litrów mleka wynosił 4,5%, skupujcych dziennie 21-50 tys. litrów mleka było 21,4%, w przedziale skupu dziennego 51-100 tys. litrów zarejestro-wano 26,2% mleczarni, od 101 do 200 tys. litrów dziennie skupu dokonywało 21,4%, mleczarni, w przedziale skupu od 201 tys. do 300 tys. litrów było 7,1% mleczarni, powyej 300 tys. litrów mleka 19,1% mleczarni. W grupie mleczarni skupujcych dziennie mleka najwicej, tylko w jed-nej spółdzielni dzienny skup wynosił ponad 900 tys. litrów mleka.
W rankingu najwikszych i najlepszych spółdzielni mleczarskich w 2005 roku, gdzie swoje dane podało 54 podmiotów Krajowego Zwizku Spółdzielni Mleczarskich według kryterium iloci przerobionego mleka najwiksz spółdzielni okazała si Spółdzielnia Mleczarska „Mlekovita”, drugie miejsce zajła Okrgowa Spółdzielnia Mleczarska w Łowiczu i trzecie – Okrgowa Spół-dzielnia Mleczarska w Krasnymstawie.
W wielu prezentowanych klasyfikacjach spółdzielnia „Mlekovita” najczciej uzyskiwała naj-lepsze miejsce. Pierwsze miejsce „Mlekovita” zajła w równie w ocenie iloci skupowanego mleka, przychodów ze sprzeday, zysku netto, wysokoci kapitałów własnych i w wysokoci po-noszonych nakładów inwestycyjnych. Spółdzielnia „Mlekovita” znalazła si na drugim miejscu w rankingu najwyszych rednich cen skupu mleka i w ocenie najwyszej efektywnoci zatrudnienia, a na trzecim w ocenie najwikszego przerobu mleka na jednego zatrudnionego.
W całej grupie ocenianych mleczarni spółdzielczych redni wska nik rentownoci netto sprzeday uzyskał warto 0,62%. Zaledwie w co czwartym przedsibiorstwie ten wska nik prze-kraczał 1%. W Spółdzielni Mleczarskiej „Mlekovita” wska nik rentownoci netto sprzeday, mie-rzony relacj wartoci zysku netto do wartoci przychodów ogółem osignł poziom 1,41%.
Według stanu na koniec 2006 roku ustalonego w oparciu o ewidencj spółdzielni, prowadzo-n w Krajowej Radzie Spółdzielczej w kraju istniało 12311 spółdzielni rónych bran, w tym około 3 tysice spółdzielni było w stanie likwidacji. W relacji do 2005 roku liczba spółdzielni zmniejszyła si o 256, co było rezultatem procesów łczenia oraz zakoczenia procesów likwida-cyjnych. W Krajowej Radzie Spółdzielczej w roku 2005 rejestry wykazywały 257 spółdzielni mleczarskich, a w 2006 roku liczba spółdzielni mleczarskich zmniejszyła si do 240 [Tab.3].
Tabela 3. Stan organizacyjny spółdzielczoci w Polsce w latach 2005 i 2006. Liczba spółdzielni L.p. Brana spółdzielcza 2005 rok 2006 rok 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.
Spółdzielczo Spoywców „Społem” Gminne Spółdzielnie „Samopomoc Chłopska” Spółdzielnie Mleczarskie
Spółdzielnie Ogrodniczo-Pszczelarskie Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne Spółdzielnie Kółek Rolniczych Banki Spółdzielcze
Spółdzielnie Mieszkaniowe Spółdzielnie Pracy i Usług
Spółdzielnie Inwalidów i Niewidomych Spółdzielnie „Cepelia”
Spółdzielnie Rzemiosła
Spółdzielcze Kasy Oszczdnociowo-Kredytowe Inne spółdzielnie 403 1716 257 157 1370 1202 594 4379 1608 375 42 324 96 44 395 1655 240 150 1354 1151 594 4374 1552 361 42 312 88 43 Ogółem 12567 12311
ródło: Sprawozdanie z działalnoci Krajowej Rady Spółdzielczej w 2006 roku. s. 27.
Prognozuje si, e sytuacja ekonomiczna i finansowa w mleczarstwie bdzie coraz trudniejsza. Wskazuje si, e czynniki, które bd w coraz wikszym stopniu kształtowały sytuacj finansow i powinny by cigle w tym sektorze monitorowane oraz analizowane, s nastpujce:
− wydłuanie terminów spływu nalenoci, co powoduje, e cykl obrotu rodkami pieninymi jest coraz dłuszy,
− nasilajca si rywalizacja o dostawców, konsekwencj takiej sytuacji na rynku jest brak mo-liwoci wydłuania okresu płatnoci za surowiec,
− wzrost kredytów z banków przeznaczanych na finansowanie majtku obrotowego, powodo-wany coraz dłuszymi oczekiwaniami na wpływy nalenoci od odbiorców i koniecznoci skracania terminów spłat zobowiza wobec dostawców,
− pogarszanie relacji dynamiki cen wanego kosztu dotyczcego pozyskiwania surowca i cen sprzeday wyrobów.
Obserwuje si koncentracj produkcji surowca do przetwórczoci mleczarskiej. W gospodarstwach rolnych krów ubywa przede wszystkim w stadach najmniejszych liczcych 3-9 sztuk. Pogłowie krów w Polsce w grudniu 2000 roku liczyło 3047 tys. sztuk, a w grudniu 2005 roku 2750 tys. sztuk, zmniejszyło si o 9,75%. W roku 2000 w 1092 tys. gospodarstwach rolnych utrzymywano krowy mleczne, a w roku 2005 liczba gospodarstw zmalała do 711 tys., zmniejszyła si o jedn trzeci.
W Polsce w 2000 roku wyprodukowano 11878 mln litrów mleka a w 2005 roku 11600 mln li-trów. Jednoczenie wzrasta mleczno krów. Wydajno mleka od jednej krowy w gospodar-stwach indywidualnych w 2000 roku wynosiła 3613 litrów a w gospodargospodar-stwach osób prawnych 4840 litrów. W roku 2005 w gospodarstwach indywidualnych wydajno wzrosła do 4100 litrów a w gospodarstwach osób prawnych uzyskała poziom 6100 litrów.
Po znacznym wzrocie cen skupu w roku 2004, od pocztku 2005 roku ceny mleka systema-tycznie obniaj si. W sierpniu 2005 roku przecitna cena skupu wynosiła 89,34 zł/100litrów
i była nisza ni w grudniu 2004 roku o 9%. Obniyły si równie ceny płacone za mleko klasy ekstra i klasy pierwszej. Cena mleka klasy ekstra w cigu omiu miesicy w 2005 roku od stycznia do sierpnia obniyła si ze 105 zł/100 kg do 97zł/100 kg, a cena mleka klasy pierwszej w tym samym okresie uległa znice z 74zł/100kg do 65zł/100 kg [Wyszkowska 2007].
W skali sektorów gospodarki, przedsibiorstwa przyjmuj najczciej jako bazowe dwie stra-tegie, jest to strategia zrónicowania i wiodcej pozycji kosztowej. Korzystanie z wiodcej pozycji kosztowej wymaga wiedzy z zakresu moliwoci obniania kosztów i racjonalnego zarzdzania kosztami na kadym etapie procesu produkcyjnego. Dla zrealizowania tego zadania niezbdne s systemy zarzdzania kosztami pozwalajce na ich planowanie i kontrolowanie [Wyszkowska 2001].
Zwykle w rozwaaniach nad popraw konkurencyjnoci przedsibiorstw, w pocztkowym etapie kierownictwo zajmuje si strategi przywództwa w zakresie kosztów i strategi zrónico-wania, nastpnie poszukuje rozwiza moliwych do wprowadzenia w strategii niszy rynkowej nastawionej na koszty i w strategii niszy rynkowej zrónicowanej koncentrycznie.
Uzyskanie znaczcej przewagi kosztowej dla wielu przedsibiorstw mleczarstwa jest trudne do osignicia i wymaga co najmniej:
− precyzyjnego monitorowania kosztów i poszukiwania moliwoci ich obniania, − prowadzenia obok rachunkowoci finansowej rachunkowoci zarzdczej, − umiejtnoci korzystania z ekonomi skali,
− skutecznego obsługiwania kilku segmentów rynku, − posiadania nowoczeniejszych od konkurencji technologii,
− posiadania kadry przygotowanej do wprowadzania innowacyjnoci,
− znajomoci strategii cenowych stosowanych w grupie produktów spoywczych w tym mle-czarskich,
− umiejtnoci zarzdzania struktur produkcji z uwzgldnieniem skali produkowania produk-tów wysokotłuszczowych, niskotłuszczowych i beztłuszczowych,
− uwzgldnienia korzyci krzywej dowiadczenia, − dostpu do taszego surowca [Wyszkowska 2002].
Zakłady przetwórcze stosuj róne systemy zapłaty za mleko. Zawsze jednak wzrost cen sku-powanego mleka wpływa na obnienie rentownoci sprzeday artykułów mleczarskich i tworzy problemy z utrzymywaniem stałych lub rosncych cen skupu mleka w kolejnych miesicach. Jee-li zakład przetwórczy funkcjonuje na zasadach przedsibiorstwa spółdzielczego, to s wypracowa-ne zasady współpracy pomidzy dostawcami mleka, gdy rolnicy s jednoczenie udziałowcami zakładu przetwórczego [Licznerska, Wyszkowska 2002].
Sprzeda mleka stanowi dla gospodarstwa rolnego podstawow pozycj przychodów i dochodów. W zakładach przetwarzajcych mleko zakup surowca jest wan pozycj kosztów. Poprawa efektywnoci produkcji mleka poprawia sytuacj finansow i rolników i przetwórców mleka, wane jest zatem, aby poszukiwa moliwoci obniania kosztów produkcji mleka.
Jedn z pozycji kosztów zwizanych z produkcj mleka s koszty energii elektrycznej. Pro-wadzone analizy kosztów energii elektrycznej w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji mleka wskazuj, e w strukturze wydatków ponoszonych przez gospodarstwa na cele produkcyjne energia elektryczna stanowi od 2,61% do 8,96%. W gospodarstwach korzysta si z dojarek ba-kowych, dojarek z rurocigiem mlecznym oraz z hal udojowych. Ju wszystkie gospodarstwa rolne posiadaj urzdzenia do chłodzenia mleka, ale o bardzo rónym zuyciu energii elektrycznej.
Dobór odpowiednich dla gospodarstwa i jego skali produkcji schładzalników, silników pomp próniowych, podgrzewaczy wody do mycia urzdze udojowych, decyduje o poziomie zuywa-nia energii. Korzystanie z nowoczesnych i energooszczdnych urzdze do doju i schładzazuywa-nia mleka, korzystanie z taryf taszych energii elektrycznej zwizanych z porami dnia, dostosowanie urzdze udojowych do wielkoci stada i wydajnoci mlecznej krów, to czynniki, które w wielu gospodarstwach mog by miejscami, w których nadal jeszcze mona obnia koszty [Juszczyk 2003].
W przemyle mleczarskim korzystanie z strategii zrónicowania polegajcej na wprowadzeniu dla konsumenta oferty unikatowej, wyróniajcej si jakociowo przez dłuszy czas, jest bardzo trudne do zrealizowania. Jeeli jednak z tej strategii przedsibiorstwo korzysta, to otrzymuje przez okrelony czas zwrot nadzwyczajnych kosztów w postaci wyszej ceny za nowy, wyróniajcy si produkt.
W przemyle mleczarskim podobnie jak w innych przemysłach zwizanych z gospodark ywnociow wystpuj standardowo uwzgldniane czynniki okrelajce pozycj sektora i przed-sibiorstw na rynku i s to: bariery wejcia na rynek, stan konkurencji na rynku, moliwoci sub-stytucji, nabywcy i dostawcy [Ko miski, Piotrowski 1995].
Przy załoeniu, e struktura ekonomiczna sektora i mechanizmy konkurencyjne w nim funk-cjonujce, to wane aspekty decydujce o rentownoci sektora, mona sdzi , e przyczyn niskiej rentownoci sektora mleczarskiego jest jednoczesne oddziaływanie wszystkich piciu sił konku-rencyjnych. Wystpuje konkurencja pomidzy poszczególnymi podmiotami gospodarczymi mle-czarskimi, dostawcami głównie surowca, a take odbiorcami i substytutami. Wane jest zatem poszukiwanie rozwiza, gdzie zostan zachowane wszelkie korzyci, jakie niesie za sob konku-rencyjno zwizana głównie z przepływami zasobów i kapitałów z obszarów zastosowa mniej efektywnych w danym czasie do bardziej efektywnych [Wo, 2002].
Tak szerokie podejcie do konkurencyjnoci obejmuje elementy rónych teorii, których czst-kowe składniki determinuj konkurencyjno przemysłów, w tym take mleczarskiego W ramach tych teorii uwzgldnia si midzy innymi zdolno adaptacji do rynków, sprawno zaopatrzenia i zbytu, oszczdno kosztów, opłacalno kadego z produktów, wyznaczenie centrów zysków i zarzdzanie przez centra zysków. Wszystkie czynniki konkurencyjnoci s ze sob powizane i tworz system gospodarczy. Ich uporzdkowanie i klasyfikowanie zaley od celów analiz, po-zwala na wskazanie czynników kluczowych. Zwikszanie zdolnoci konkurencyjnej przemysłów uwzgldnia w załoeniach konsolidowanie na rónych poziomach działania łacucha wartoci [Szewelowa 2004].
Typowe dla brany mleczarskiej s przedsibiorstwa produkujce pełny asortyment produk-tów, co wymaga wielu linii technologicznych i rodków kapitałowych na inwestycje, a jednocze-nie powoduje rozproszenie potencjału zasobów, szczególnie czynnika ludzkiego. Przedsibior-stwa przemysłu mleczarskiego znajduj si w rónych przedziałach wielkoci przedsibiorstw i mona je generalnie okreli jako due lub małe, a w grupie małych znaczc pozycj zajmuj przedsibiorstwa funkcjonujce jako spółdzielcze. Zarzdy przedsibiorstw w zalenoci od skali produkcji, struktury kapitałowej i formy prawnej realizuj róne cele i przyjmuj róne strategie zarówno cenowe jak i konkurencyjne. Tymczasem wszystkie spotykaj si na tych samych ryn-kach, docieraj do tych samych grup konsumentów i poprzez te same kanały dystrybucji, co znacznie intensyfikuje rywalizacj w zakresie produktów, konsumentów i cen.
Przedsibiorstwa stosujce strategi koncentracji w procesie produkcji czsto koncentruj si nie tylko na wybranych grupach produktów, ale skupiaj si na okrelonej linii produktów, na
przykład produkuj mleko w rónych opakowaniach i z rón zawartoci tłuszczu, jogurty w wie-lu asortymentach, malanki o rónych smakach, sery pleniowe wie-lub twarde. Przedsibiorstwa spe-cjalizujce si w danym asortymencie i zaliczane do duych, ze znaczcym udziałem w rynku, jednoczenie narzucaj w danym segmencie produktów ceny i jako .
Jednoczenie w sytuacji, gdy przedsibiorstwa przyjmuj strategi zrónicowania, oferuj produkty dla konsumentów z wybranego segmentu, na przykład zaliczanego do zamonego, red-nio zamonego bd biedniejszego.
W ramach strategii zrónicowania bogatsze i wiksze przedsibiorstwa oferuj take produkty o wysokich walorach, gdzie jednoczenie gwarantem jakoci jest marka i s to produkty drosze. W ramach strategii zrónicowania przy wyborze strategii niskich kosztów przedsibiorstwa korzy-staj z efektów skali duych zamówie, rygorystycznie przestrzegaj nadzór produkcyjny w po-wizaniu z kontrolowaniem kosztów na kadym etapie procesu logistycznego, w tym w szczegól-noci na etapie pozyskiwania surowca, produkowania, pakowania i sprzedawania. Przy korzysta-niu z tej strategii oferuje si produkty tasze, czsto s to produkty posiadajce charakterystyczne skromniejsze opakowania.
W przedsibiorstwach mleczarskich obserwuje si koncentracj na wybranych i sprawdzonych kanałach dystrybucji. Przedsibiorstwa korzystaj z hurtowni lub sieci handlowych. Nieliczne przedsibiorstwa posiadaj własne punkty sprzeday detalicznej, ale poprzez t form sprzedaje si niewielk cz wyrobów. Coraz czciej stosuje si w zakresie sprzeday outsourcing, i w takiej sytuacji samodzielni przedsibiorcy niezbdne rodki transportu dzierawi od przedsi-biorstw mleczarskich, korzystaj z przedsiprzedsi-biorstw leasingowych, lub posiadaj rodki transpor-towe własne.
4. Idea konsolidacji przedsiĊbiorstw przemysłu mleczarskiego
Konsolidacja zakładów spoywczych i jednoczenie marek produktów po rozszerzeniu Unii Europejskiej jest nieuchronnym procesem, który bdzie kreowany w najbliszych latach. Zakłady produkcyjne bd łczone, realokowane, bd te zmieniały swoje siedziby centralnych orodków zarzdzania. Wynikiem tych zmian bdzie moliwe korzystanie z finansowych efektów skali a dziki koncentracji produkcji i właciwej lokalizacji, coraz waniejsza bdzie take umiejtno korzystania z dostpnej infrastruktury logistycznej i czynników kulturowych.
W regionie Europy rodkowo-Wschodniej, kraje, które weszły do Unii Europejskiej, automa-tycznie znalazły si w centrum zainteresowania jako rynki zbytu dla marek i produktów, take ywnociowych.
Produkty ywnociowe, w tym mleczarskie zaliczane s do produktów masowych, trudno uzyskiwa w tych grupach wyrobów bardzo wysokie mare. Jednoczenie w tej działalnoci go-spodarczej koszty stałe i koszty pozyskiwania surowca s wysokie. Koszty bd wzrastały na kadym etapie procesu produkcyjnego, ale przede wszystkim trzeba uwzgldni wzrost kosztów zwizanych z bezpieczestwem ywnociowym produktów, procesem przygotowania surowca do produkcji i sprzeday wyrobów.
W przedsibiorstwach skonsolidowanych sprawno zarzdzania zwiksza si. Łatwiej wprowadza si zmiany zwizane z transferem technologii, synergi przedsibiorczoci, organiza-cj cigania nalenoci. Wystpuje moliwo skuteczniejszego doskonalenia nowych i elimino-wania starych paradygmatów zarzdzania.
Analiza łacucha wartoci w przedsibiorstwach skonsolidowanych wskazuje, e istnieje moliwo lepszego dostosowania ze wzgldu na skuteczno zarzdzania konfiguracji
poszcze-gólnych funkcji przedsibiorstw do decyzji strategicznych. Najczciej w tak zorganizowanych podmiotach gospodarczych pierwsze ogniwa łacucha wartoci s scentralizowane i obejmuj midzy innymi decyzje dotyczce kierunków bada i rozwoju. Dalsze poziomy zarzdzania na kolejnych etapach łacucha wartoci dotyczce zakupów, produkcji, logistyki, marketingu, marki lokalnej, regionalnej czy midzynarodowej, sprzeday, nie s ju scentralizowane chocia koordy-nowane przez centrum zarzdzania, filie wiodce lub odpowiedzialne za dane działanie.
Zaobserwowano, e w przedsibiorstwach skonsolidowanych w zakresie produkcji w prze-myle mleczarskim ma miejsce specjalizacja według kryterium produktu w podziale na zasadnicze grupy, wystpuje autonomia na poziomie filii, korzystanie z dowiadcze najlepszych i kontrola centralna. Na poziomie sprzeday wystpuje lokalne zarzdzanie dystrybucj i ryzykiem, jedno-czenie kontrolowanie przybiera klasyczne, midzynarodowe standardy oceny wyników sprzeda-y.
W zakresie marketingu w przedsibiorstwach zalenych wystpuje koordynacja na poziomie centralnym szczególnie w obszarze eksportu i zawierania umów transakcyjnych z sieciami handlu detalicznego. Na poziomie lokalnym wystpuje kooperacja nieformalna, dzielenie si wiedz i porównywanie do najlepszych. Obserwowano powielanie rozwiza, które pozwoliły innym przedsibiorstwom osign sukces. Uwzgldniajc działania marketingowe najlepsz pozycj wyjciow maj przedsibiorstwa zlokalizowane na pograniczu wschodnim i zachodnim, i te, które sprawnie i szybko potrafi przedefiniowa swoj strategi. Przedsibiorstwa zlokalizowane na pograniczach sprawniej poruszaj si po rynkach swoich ssiadów, szybciej i lepiej pokonuj bariery kulturowe [Tarnowski 2006].
Integracja kapitałowa nie jest na wiksz skal inspirowana przez dotychczasowe zarzdy, ale czsto nad tym problemem dyskutuje si. Kadra kierownicza wykazuje znaczny opór psycholo-giczny i społeczny przed ewentualnym wchłoniciem przez przedsibiorstwo z wikszym kapita-łem, co oznacza utrat pakietu kontrolnego w zarzdzaniu. Takie wchłonicia maj miejsce na terenie kraju, ale wystpuj w sytuacji braku utrzymywania płynnoci finansowej, braku moliwo-ci inwestowania w nowe linie technologiczne z rodków własnych, braku moliwomoliwo-ci wejmoliwo-cia na nowe rynki głównie z powodu braku rodków finansowych na opracowanie, wyprodukowanie i wypromowanie nowych produktów. W nowej strukturze organizacyjnej przydzielane s nowe role i cele wchłanianemu zakładowi w zakresie działalnoci produkcyjnej i inne zadania s stawia-ne przed kierownictwem i pozostałymi zatrudnionymi [Brilman 2002].
W wyniku konsolidacji na bazie kapitałowej w zakładach mleczarskich tworz si take nowe relacje z dostawcami surowca do produkcji. Pozytywne przykłady skonsolidowanych przedsi-biorstw pozwalaj sdzi , e w obecnej sytuacji w przestrzeni gospodarczej ten kierunek rozwoju w mleczarstwie, w tym w spółdzielniach mleczarskich, bdzie wybierany przez zarzdy i właci-cieli.
5. Podsumowanie
Współczesne tendencje w rozwoju teorii zarzdzania powstały wraz ze zmian postrzegania roli struktur hierarchicznych i dostrzeenia pozycji klientów w osiganiu sukcesów przedsi-biorstw. Nowe warunki informatyczne, narastajca konkurencyjno i konieczno stosowania strategii najlepszego dopasowania do warunków rynkowych uaktywniły w przedsibiorstwach. zmiany organizacyjne Obserwuje si w przedsibiorstwach fuzje, przejcia, likwidacje, konsolida-cje, zmiany form prawnych. Chocia mona ocenia , e przedsibiorstwa przetwarzajce mleko osigaj zadowalajce wyniki ekonomiczne, to jednak w zmieniajcych si i coraz trudniejszych
warunkach gry rynkowej musz rozpatrywa korzyci z wprowadzania nowych struktur organiza-cyjnych, form prawnych i własnociowych. Analiza zgromadzonego materiału empirycznego pozwoliła stwierdzi , e działania konsolidacyjne odnosz pozytywny efekt ekonomiczny. Kie-rownictwo kolejnych mniejszych zakładów rozwaa i przygotowuje si do zastosowania zmian w strukturach kapitałów i nowych rozwiza konsolidacyjnych.
Bibliografia
1. Brilman J., 2002: Nowoczesne koncepcje i metody zarzdzania. PWE, Warszawa, 456-457.
2. Juszczyk S., 2003: Moliwoci zmniejszania kosztów energii elektrycznej w gospodar-stwach mlecznych. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 4, 100-102.
3. Ko miski A., Piotrowski W.,1995: Zarzdzanie, teoria i praktyka. PWN, Warszawa, 134-135.
4. Krzyków S., 2003: Baza surowcowa i efektywno ekonomiczna spółdzielni mleczar-skiej województwa wielkopolskiego. w: Zarzdzanie w przedsibiorstwach agrobiznesu w aspekcie integracji z Uni Europejsk. Praca zbiorowa pod red. Wyszkowska Z., ATR Bydgoszcz, s. 103.
5. Licznerska A., Wyszkowska Z., 2002: Koszty, a decyzje cenowe w przetwórczoci mle-czarskiej. ywienie człowieka i inynieria maszyn. Wydawnictwo Midzynarodowe Targi SAWO, Bydgoszcz, 134-135.
6. Pietrzak M., 2002: Strategie konkurencji przodujcych przedsibiorstw w sektorze prze-twórstwa mleka. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2-3, 107-110.
7. Sokołowski T., Łapiska A.: 2003: Wpływ dopłat za jako mleka na koszty artykułów mleczarskich. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Nr 983. Wro-cław. 2003. s. 298.
8. Stanisławski K.: 2006: Mleczarstwo w Polsce w 2006 roku. Wydawnictwo „Czarno-Biała” Bydgoszcz, 4-6.
9. Szewelowa S., 2004: Zdolno konkurencyjna w sektorze mleczarskim – aspekty teorii oraz pomiaru. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1, 69.
10. Tarnowski M., 2006: Szukanie nowych moliwoci. Harvard Business review. Listopad 2006, Warszawa, 98.
11. Wo. A., 2002: Konkurencyjno wewntrzna rolnictwa. w: „Konkurencyjno polskie-go rolnictwa w kontekcie europejskim i globalnym”, ATR, Bydpolskie-goszcz, 5.
12. Wyszkowska Z.:2001: Rachunek kosztów w przedsibiorstwach przetwórstwa ywno-ciowego jako element konkurencyjnoci. Zeszyty Naukowe Politechniki Poznaskiej. Pozna. Nr 32, 373.
13. Wyszkowska Z., 2002: Rola rachunku kosztów w konkurencyjnoci przedsibiorstw. w: „Konkurencyjno polskiego rolnictwa w kontekcie europejskim i globalnym”, ATR, Bydgoszcz, 17.
14. Wyszkowska Z., 2007: Stan i perspektywy rynku mleka. Inynieria i aparatura chemicz-na. Nr 1/2007 IZACAX 46(38) . Wydawnictwo czasopism i ksiek technicznych. SIGMA-NOT, Warszawa, 131.
Biuletyny i sprawozdania:
1. Rynek mleka. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej. Nr 25 (2003) 2. Rynek mleka. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej. Nr 27 (2004) 3. Rynek mleka. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej. Nr 29 (2005) 4. Sprawozdanie z działalnoci Krajowej Rady Spółdzielczej w 2006 roku.
5. Lista najwikszych i najlepszych spółdzielni mleczarskich. 2005 rok. Krajowy Zwizek Spółdzielni Mleczarskich Zwizek Rewizyjny. Warszawa
6. Sytuacja na rynku mleka, fakty, analizy, prognozy. KZSMZR, Warszawa. Nr 3, 2006 rok.
ECONOMICAL SITUATION IN DAIRY INDUSTRY IN POLAND Summary
The study presents the economic situation of milk-processing industry. Profit-ability and cashflow indicators have been used. The significance of cooperatives in milk-processing industry, the cost of raw materials and companies’ competitiveness have been emphasised. Possible directions of companies’ development have been in-dicated, especially consolidation.
Key words: milk-processing industry, cooperation, cooperative, economic results, consolidation,
Zofia Wyszkowska
Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy
Katedra Ekonomiki, Organizacji i Zarzdzania w Gospodarce ywnociowej ul. Kaliskiego 7 bud. 3.1. 85-789 Bydgoszcz
tel. (052) 340 80 59
