M ICH AŁ Ł ESIÓW
N AZEW N ICTW O H AG IO N IM ICZN E W POEZJI SZEWCZENKI
Zagadnienie użycia imion osobowych w ziętych z Pisma św ., żyw otów świętych i kalendarza chrześcijańskiego w poezji Tarasa Szewczenki, który w historii narodu ukraińskiego jest symbolem świadomości narodowej*, może mieć ważne znaczenie dla dyskutowanego od dawna problemu jego stosunku do Boga i religii2.
Jest rzeczą niewątpliwą, że imiona św iętych (hagionim y)1 w ystępują w poezji T. Szewczenki dość często, o czym się rzadko pisze albo fakt ten zbyw any jest milczeniem w literaturze naukowej czy publicystycznej na temat twórczości i stylu poety. Nie byłby to bowiem argument za często lansowaną tezą o ateizmie Szewczenki4.
N ie wdając się w dyskusję o tym , czy poeta w ierzył w Boga, czy był re ligijny, czy też był „wojującym ateistą”, chcę zwrócić uwagę na użycie hagio- nimów w jego utworach poetyckich, co m ożna b y leb y uznać za w ażn y na macalny element jego m yślenia chrześcijańskiego.
Odnotować można różne sposoby użycia imion św iętych, które odnoszą się wprost do postaci znanych z Pisma św. Starego i N owego Testamentu oraz z innych źródeł, znaczą nazw y świąt cerkiew nych i jednocześnie okre ślają mniej lub bardziej ściśle porę roku, nazyw ają św iątynie i obrazy, okre ślają odpowiednie pieśni.
1 P. Zajcew we wstępie do wybranych tłumaczeń utw orów Szewczenki na język polski pisał w roku 1936: „W dziejach narodu ukraińskiego jest to postać niewątpliwie największa. Genialny wieszcz narodowy odczuł i wyśpiewał wszystkie bóle i krzyw d y swego ujarzmionego narodu i płomiennym słowem powołał naród ten z upadku do walki o lepszą przyszłość. Spra wuje więc dotąd w narodzie swym rządy dusz jako w ódz ideowy i sędzia sumienia narodowe go” (T. S z e w c z e n k o. Poezje. Pod red. P. Zajcewa. Warszawa 1936 s. 3).
2 Por. Ł. B i ł e ć k y j . Wirujuczyj Szewczenko. Winnipeg 1949.
5 W rosyjskiej terminologii onomastycznej używ any jest w yraz agionim w znaczeniu ‘imię świętego’ (N. W. P o d o l s k a j a . Słowar russkoj onomasticzeskoj tierminołogii. Moskwa 1978 s. 26).
4 W Ukrajińskiej Encyklopedii Radzieckiej stwierdzono: „T. H. Szewczenko był wojującym ateistą” (Ukrajinśka Radianśka Encykłopedija. T. 16. K yjiw 1964 s. 294).
1 0 6 M ICH AŁ LESIÓ W .
W poezji T. Szewczenki odnajdujem y liczne imiona postaci z Biblii Sta rego Testamentu. Są to M y cb a jił ‘M ichał’, J e w a ‘Ewa’, A w ra a m , l a k ó w ‘Jak u b ’, Izrajil, I o s y f, A aron, S am ujił ‘Sam uel’, Saut, W en ia m in ‘Beniamin’,
D a w y d , H u rij ‘U riasz’, W irsaw ija ‘Betsabea’, A nafan ‘N atan’, F am ar
‘Tam ar’, A m o n ’Am non’, S a m a n tia n y n a ‘Szum enitka A biszag’, Isaij ‘Iza jasz’, I j e r e m i j ‘Jerem iasz’, I jez ek ijil ‘Ezechiel’ .
Imiona postaci starozakonnych pojaw iają się w miejscach, gdzie się opo wiada o zdarzeniach z owego czasu, a mianowicie w poemacie C ari i w w ierszu Sauł.
W wierszu Sauł wspom niany jest Samuel zgodnie z tym , co zostało na pisane w I K s ię d z e S a m u e la :
Poprosyły Taky staroho Samujiła,
Szczob win, de chocze, tam i wziaw, A daw by jim staryj caria
s. 6465
W e wspom nianym wierszu opisuje Szewczenko pierwszego króla izrael skiego Saula, „postać tragiczną, początkowo wielce obiecującą, później jednak zdecydowanie odrzuconą przez Jah w e”6. M ówiąc o Saulu miał poeta na uwadze cara rosyjskiego7. W ym ienia się tu również cz a b a n D a w y d ‘pastuch D aw id’ :
Zarewła
Sywoboroda, wołoch ata, Ridnia Saułowa puzata, Ta szcze j huslara pryweła Jakohoś c z a b a n a D a w y d a .
s. 647
Poemat Cari, napisany w r. 1858, został oparty na 11 K s ię d z e S am uela . W iele miejsca poświęcono tu D awidowi, niezbyt sym patycznem u „carowi”, którego lud przeklina za prowadzoną wojnę. U riasza (H u rija ) w ysyła Dawid na wojnę, a żonę jego Betsabeę (W irsaw ija) zw odzi:
[...] mow kotiuha pozyraje Na sało, na zełenyj sad Susidy H u r i ja . A w sadi W swoim weselim wertohradi,
W ir sa w ija kupałasia.
s. 423
5 C ytaty z utw orów T. Szewczenki pochodzą z wydania: T. S z e w c z e n k o . T w o r y
w t r i o c h t o m a c h . T. 1: P o e z i j i . K yjiw 1961.
6 P i s m o ś w i ę t e S t a r e g o i N o w e g o T e s t a m e n t u w p r z e k ł a d z i e z j ę z y k ó w o r y g i n a l n y c h . Poznań-Warszawa 1971 s. 257.
N AZEW N ICTW O HAGION IM ICZN E W POEZJI SZEWCZENKI 1 0 7
W spomniany jest tu również prorok N atan (A n a fa n ), którego Dawid stara się oszukać przy pomocy w yśpiewanego psalmu:
A potim car pered narodom Zapłakaw trochy, oduryw Psałmom staroho Anafanas.
s. 424
W drugiej części poematu C ari opisuje Szewczenko w ydarzenia znane z I I K s ię g i S a m u e la (13, 1-22): syn Dawńda Amnon (A m on ) gwałci siostrę przyrodnią Tamar (F a m a r):
Dawyd, swjatyj prorok i car, Ne duże buw błahoczestywyj, Buła doczka w joho Famar I syn Amon [...]
s. 424 n.
Wspomina też kobietę Szumenitkę Abiszag, która, według I K s ię g i
K r ó le w s k ie j (1, 1-4), miała się opiekować starym Dawidem:
Obłyzawś staryj kotiuha, I rozpustyw słyny, I pazuri prostiahaje Do Samantianyny.
s. 426
Imiona biblijne pojawiają się niekiedy w pewnych utartych zwrotach frazeologicznych, np. za k on A w r a a m a i za k o n M ojseja w znaczeniu ‘religia starohebrajska’ :
Skazaw meni: „Swjatyj zakonl I Awraam a, i Mojseja9 W ozobnowlat mużi jeseji.
Poemat M a ń ja s. 614
W yrażenie B e n i a m i n o w i w n u c z a t a znaczy ‘pasterze’ i nawiązuje do faktu, że Beniamin ( B e n i a m i n ) , najmłodszy syn patriarchy Jakuba, zajmował się pasieniem trzo d y10:
8 Por. 2 Sm 12,1: „Jahwe posłał do Dawida [proroka] Natana”.
9 A b r a h a m patriarcha uważany jest za przodka narodu izraelskiego. Ok. 1800-1750 r. przed narodź. Chr. powołany był do wiary i do opuszczenia ojczyzny, udaje się, więc do ziemi Kanaan. M o j ż e s z prorok. Ok. 1250-1230 r. przed narodź. Chr. pod jego wodzą Izraelici w y chodzą z Egiptu. Był przywódcą i prawodawcą narodu izraelskiego.
108 M ICH AŁ LESIÓW Czabany,
Weniaminowi wnuczata
Telcia otrokam prynesły.
Sauł, s. 647
W e wierszu „Wo Iudeji” posłaniec króla Heroda informuje swego władcę: „Klatę p ł e m ja D a w y d o w e u nas zijszło” (s. 605). P łem ja D a w y d o w e
z n a c z y tu „potomek rodu królew skiego”.
W poemacie M arija używ a się w yrażeń p r o r o c z e s t w o I je r e m ija i p r o r o -
c z e s t w o Isaija s. 615. •
Imiona wzięte ze Starego Testamentu służą też jako porównania do przed staw ianych zdarzeń, np. „Mow u raji J e w a ” (s. 413), co znaczy ‘zupełnie nago’. W porównaniu wspom niany jest Józef (I o s y f ), patriarcha, zarządca Egiptu ok. 1650 r. przed nar. C hr., w utworze napisanym przez Szewczenkę po rosyjsku:
Ona spała, a mat sidieła 1 ticho, grustno ticho pięła, Kak piel Iosif pro swoj rod, Sidia w jegipietskoj tiemnice.
S lepaja s. 162
Do proroka Ezechiela przyrów nuje poeta Jana H usa w poemacie J e r e t y k :
I staw jesy Na wełykych kupach, Na rozputti wseswitniomu
Ijezekijiłem.
s. 241
Imię zaś archanioła Michała jako patrona Rusi Kijowskiej wspomniane zostało w poemacie H a jd a m a k y :
Ne płaczte bratija: za nas I duszi prawednych, i syła Archistratyha Mychajiła.
s. 95
Szewczenko opatruje stosunkowo często swe wiersze mottami, wziętym i
z P s a l m ó w D a w i d o w y c h (117,22 w poemacie J e r e t y k , 43, 14-15 w utworze W etyk yj L o ch ), z Księgi Izajasza (5,1 w poemacie N eo fity ), z K s ię g i J e r e m ia sz a (9,1 w poemacie K auk az ), a pewne utw ory mają nawet tytuły biblijne: P o d r a ż a n ije 11 P sa lm u (1859), Isaija. H ła w a 35 (1859), P o d r a ż a n ije I je z e - kijilu. H ła w a 19 (1859), Osiji. H ła w a XIV. P o d r a ż a n ije (1859). W ydaje się
w ięc, że rok 1859 był dla Szewczenki rokiem intensywnej zadum y nad lekturą Starego Testamentu.
N AZEW N ICTW O HAGION IM ICZN E W POEZJI SZEWCZENKI 109
N ależy zwrócić uwagę na to, że imiona starozakonne w ystąpiły też w wierszach poety, które są naśladownictwem tekstów Pisma św. Imię patriar chy Jakuba, który nosił drugie miano Izrael (ok. 1700 r. przed C hr.), pojawiło się w wierszu naśladującym 32 P salm D a w i d o w y . „Gdy Bóg odmieni los swego narodu, Jakub się uraduje, Izrael się uci eszy” U Szewczenki brzmi to nieco inaczej :
Woschwałymo tebe, Boże, Chwałenijem wsiakym: Wozradujefsia Izrail I swiatyj lak ó w '2.
s. 321
Imię brata M ojżesza i pierwszego arcykapłana z pokolenia Lewi — A arona1’ wspomniane zostało przez poetę w jego w olnym tłumaczeniu 132 P sa lm u
D a w i d o w e g o : „brodę Aarona, która spływa na brzeg jego szaty” :
Na borodu Aaroniu14 Spadaje rosoju i na szytiji omety R yzy dorohoji.
s. 324
Imię Saut pojawiło się w wierszu K u m a m o ja i ja (1860) w cytowanej pieśni cerkiewnej :
I chor po maniju łakeja, C zy to żercia: - Wo Iudeji
By si car Saut,
s. 657
W poezji Szewczenki w ystąpiły też osobowe nazw y własne, w zięte z Pisma św. Nowego Testamentu, a więc imiona ewangeliczne: C h rystos,
Iisus, N a z o r ej (o Jezusie), E m m a n u jil ‘Emmanuel’ (o Jezusie), M arija, J o s y p
i Io sy f, J e l y s a w e t a ‘Elżbieta’, I w a n i I w as ‘Jan ’, Z a ch a rij, S e m io n , P etr o i P aw io.
Jezusa Chrystusa poeta najczęściej nazyw a C h ry sto s, w całej twórczości poetyckiej 23 ra z y !', np.:
11 Ps 53,7.
"’ Jest to forma imienia używana w języku cerkiewno-słowiańskim. Jej użycie świadczy niewątpliwie o tym, że poeta czytał Pismo św. w tym właśnie języku.
15 Por. Podręczna Encyklopedia Biblijna t. 1 s. 605.
14 Jest to przymiotnik dzierżawczy utw orzony za pomocą sufiksu *-jb. 15 Slownyk mowy Szewczenka. T. 2. K yjiw 1961 s. 388-389.
1 1 0 M ICH AŁ LESIÓW Tojdi powisyły Chrysta
J teper ne wtik by syn Mariji.
N e h rije s o n c e n a cz u ż yn i
Imię Jezus w jego cerkiewnosłowiańskiej formie Iisus pojawiło się tylko raz w poemacie M arija w przytoczonych okrzykach radości ludu z tej okazji, że narodził się M esjasz:
U Wifłejemi na majdani:
„Mesijal Iisusl O sanna!”
I lud rozchodywś.
s. 615
Z faktu, że w całej twórczości poetyckiej Szewczenki nie znajdujem y tego imienia ani razu więcej, można w yw nioskow ać szczególny szacunek dla imienia Jezusa. Ponadto w poemacie N e o fity nazwano Chrystusa mianem
Na z o r e j :
Szczo win zrobyw jim, toj swjatyj, Toj Nazorej, toj syn jedynyj, Bohom izbrannoji Mariji
s. 575
a w poemacie M arija - Emmanuełem:
A czabany joho ubohi
Emmanujiłom narekły.
s. 638
Imię M arija pojawiło się w wierszach Szewczenki 46 razy i zawsze odnosi się ono tylko do M atki Boskiej, głównie w poemacie M arija i N eo fity . Imię to w odniesieniu do innych osób występuje w poezji Szewczenki w swych formach hipokorystycznych M arusia, M arysia, M ania, M asza i Mariuła}b. Św iadczy to o w yjątko w ym szacunku pisarza do imienia M atki Bożej, która nazyw ana jest przez niego również jako S w ja ta ja D iw a, M a ter Boża, P r e n e -
p o r o c z n a ja , M a ty S w ja taja .
W poemacie M arija nazwane zostały postacie z najbliższego otoczenia Jezusa C hrystusa, a więc J o s y p i I o s y f ‘Józef’, J e ł y s a w e t a ‘Elżbieta’, I w a n ‘Jan ’ i I w a ś ‘w odniesieniu do małego Jana Chrzciciela’ 17, Z ach arij ‘Zacha riasz’, S e m i o n ‘Szym on’.
16 Por. M. L e s i ó w . Imena ludej u Szewczenkowych tworach. „Nasza Kultura” 1981 nr 3 (275) s. 12.
17 W poemacie Marija w odniesieniu do św. Jana Chrzciciela:
Staryj narek joho I w a n o m [...] Z małym synkom swojim żyła, T aky z fw a s e m .
N AZEW N ICTW O H AGION IM ICZN E W POEZJI SZEWCZENKI 1 1 1
Dość często pojawia się imię P e tr o ‘św. Piotr’ :
Bo tak skazaw Petrowi Boh.
W e ł y k y j L o c h
A Boh tojdi z Petrom chodyw
Po świtu ta dywa tw oryw .
U B o b a z a d w e r m y
Ide swiatyj Petro.
N e o f i t y i t p .
Jeden raz obok św. Piotra wspom niany jest również św. Paweł, jakoby w cytacie z tekstu bulli papieskiej w poemacie Jeretyk:
W o imia hospoda Chrysta, Za nas rozpjatoho na drewi, I wsich apostoliw swiatych,
Petra i Pawia osobływe,
M y rozriszajcmo hrichy Swiatoju bułłoju sijeju.
s . 243
Imiona innych świętych, nie znanych z Pisma św ., spotykam y w poezji Szewczenki rzadziej. Poeta nazyw a ich kilka razy ogólnie „swiati u h o d n yk y”, „wsi sw iati”, „wincenosnaja hrom ada”. Osobno wspomina tylko M ikołaja, Barbarę i Włodzimierza.
T ylko w odniesieniu do św. M ikołaja użył poeta form y M yk o ła jlH.
Treba bude Akafist najniaty
Mykołajewi swiatomu. N a j m y c z k a
Również W arw ara ‘Barbara’ wystąpiła tu jako ta święta, do której m odli się lud:
Najniałasia nosyf wodu, Bo hroszej ne stało Na mołebstwije Warwari.
N a j m y c z k a
Święty W łodzimierz zaś wspom niany został w poemacie G m , w historii powtórzonej za L a topisem , w cerkiewnosłowiańskiej formie W ł a d y m y r
18 Inne postacie o tym imieniu mają ukraińską formę ludową Mykola (por. L e s i ó w , jw. s. 10-11).
112 M ICH AŁ LESIÓW
i wschodniosłowiańskiej zukrainizowanej W o l o d y m y r Św. W łodzimierz W ielki w poezji Szewczenki pokazany został jako jeden z despotów. Opowieść o św. W łodzim ierzu i jego czynach, nie licujących z późniejszym zaszeregowaniem go w poczet świętych, przedstawił poeta stosując styl S łow a o w y p r a w i e I g o r a 19.
M ożna więc stwierdzić, że stosunkowo niemałej liczby hagionimów używ a Szewczenko, gdy m ówi o sprawach związanych z w ydarzeniam i biblij nym i wprost lub dla porównań. Św iadczy to o dużym oczytaniu poety w Biblii. O tym oczytaniu świadczą motta zaczerpnięte również z Pisma św. N owego Testamentu, a więc z E w a n g e lii św . J a n a , z Listu św . P iotra, z Listu
św . J a n a , a także z m odlitw cerkiewnych, np. z Akafistu d o Matki B o ż ej
w poemacie M arija. N iekiedy nadaje Szewczenko swym wierszom formę m odlitw y, a jeden z cykli jego w ierszy nosi tytuł M o ł y tw a 20.
N azw y świąt cerkiewnych zaw ierają w sobie również imiona świętych. W wierszach Szewczenki pojawiają się one na ogół jako określenia dnia czy okresu, kiedy ma miejsce opisywane zdarzenie. Są to zgodne z tradycją ludow ą określenia czasu. Do takich należą nazw y świąt stałych: P etra ‘św. Pio tra i Pawła, 12 Lipca’ :
Chocz hodoczok, chocz liteczko, Chocz Petra diżdaty.
S h p y j
M a k o w ija ‘święto męczenników M akabeuszy, 14 sierpnia’ :
I toj mynuw - deń Makowija Wełyke swiato w Ukrajini.
H ajdam ak y
P r e c z y s ta ‘święto W niebowzięcia Najświętszej M aryi Panny, 28 sierpnia’ lub P ersz a P r e c z y s t a :
Pisla Preczystoji w nedilu, Ta pisla perszoji, Trochym Staryj sydiw w soroczci bilij, W bryli na pryźbi.
N ajm yczk a
Spasa ‘święto Przemienienia Pańskiego, 19 sierpnia’ :
Na Spasa, A bo Makowija I dosi tam wodu swiatiaf.
M osk ałew a K ryn yeta
19 Szewczenkiwśkyj slownyk t. 2 s. 329-330.
N AZEW N ICTW O H AGIO N IM ICZN E W POEZJI SZEWCZENKI 1 1 3
O sin n ij M y kota ‘św. M ikołaja na jesieni’ :
Koło osinnioho Mykoły Benderśkym szlachom unoczi Iszły cyhane.
W i d m a
Ze świąt ruchomych pojawiają się w poezji Szewczenki takie nazw y, jak W etyk deń ‘W ielkanoc’, Z ełen a N edila, Z ełen i S w iatk y, Z ełeni ‘Zielone Świątki’, K tecz a ln a N edila ‘niedziela Zielonych Św iątek’ bez określeń hagio- nimicznych.
N azw y postów zawierają w swych osnowach imiona św iętych: P etr iw k a ‘post przed świętem Piotra i Pawła w lipcu’, Spa siw k a ‘post przed świętem Przemienienia Pańskiego (Spasa) w sierpniu’, P y ł y p iw k a ‘post przed Bożym Narodzeniem’, odpowiednik Adwentu, od im ienia P y ty p ‘F ilip’ (św. Filipa przypada na 27 listopada).
A w petriwku i spasiwku Ne spoczyne w szkoli [...] A w pylypiwku siroma Chrysta rady prosyt.
M o s k a ł e w a K r y n y c i a
W ym ienione nazw y świąt i postów zaw ierają imiona takich św iętych, jak P etr o ‘Piotr’, M a k o w ij ‘M achabeusz’, M yk o la ‘M ikołaj’, P y l y p ‘F ilip’.
W poezji Szewczenki są określenia obrazów św iętych lub św iątyń:
M a ter B oż a ‘obraz M atki Bożej’ :
Wziały z soboju M ater Bożu
I r e ż a w e ć
P recz y sta ‘obraz M atki Bożej’ :
Ta Preczystij postawyla Swiczeczku za syna.
P o u l y c i w i t e r w i j e
P o k r o w a ‘cerkiew na Siczy Zaporoskiej pod wezwaniem święta cerkiewnego
1 października według starego stylu, wprowadzonego w XII w ieku na cześć M atki Boskiej, która uratowała Konstantynopol od Saracenów w połowie X w ieku’ :
I rozkazuju£ [...] Jak Moskali srebro, złato I swiczi zabrały
U Pokrowy.
1 1 4 M ICH AŁ LESIÓW
Spas, M e ż y h o r ś k y j Spas ‘klasztor (monaster) założony jeszcze w r. 988 nie
daleko Kijowa, zw iązany później z Siczą Zaporoską i Kozakami’ :
Oj, Spasę nasz czudotwornyj,
Meżyhorśkyj Spasę.
S lipyj
M o try n M o n a sty r21 ‘klasztor (monaster) w lesie niedaleko C zehryna istnieją
cy od r. 1568, będący w XVIII w. centrum ruchu hajdamackiego’ :
To j buła doroha Z Monastyria Motrynoho Do jaru strasznoho.
C h o ł o d n y j J a r
Ś w ia t y j I w a n ‘cerkiew pod wezwaniem św. Jana’ :
Kupyła [...]
Światu szapoczku w peszczerach U Jw an a swiatoho.
N ajm yczk a
W a rw a ra ‘cerkiew pod wezwaniem św. B arbary’ :
I perstenyk u Warwary Newistci dostała.
N ajm yczk a
Z tych określeń obrazów i miejsc kultu religijnego w yzierają takie imiona św iętych, jak M otria, czyli M o tro n a , I w a n , W arwara. Poeta użył nazw naj bardziej znanych miejsc kultu religijnego na U krainie, w ażnych w dodatku dla historii tego kraju.
H agionim y w ystępują też w nazwach pieśni przytaczanych przez poetę w jego wierszach:
Isu s ‘nazwa psalm u’ :
A tym czasom staryj kobzar
Isusa spiwaje.
K a teryn a
Lazar: Zaspiwaje [...]
Na bazari - pro Łazaria.
P ereh en d ia
21 Pełna nazwa klasztoru - Motronynśkyj Trojićkyj Monastyr (Ukrajinśka Radianśka Ency-
N AZEW N ICTW O H AGIO N IM ICZN E W POEZJI SZEWCZENKI 1 1 5
Isaija (Izajasz):
Czerez tyżdeń w Łebedyni U cerkwach spi wały:
Isaija, łykuj! Wranci
Jaremu winczały.
H ajdam ak y
Przy okazji warto wspomnieć, że spotykam y tam też nazw y pieśni i m odlitw cerkiewnych bez hagionimii, np. O t c z e nasz ‘Ojcze nasz’
I nyszczeczkom staryj czytaje Perechrestywszyś, Otcze nasz.
I d o si sn ytsia
So ś w ia t y m y :
I So swiatymy ne spiwała.
C zum a
Tak przedstawiają się zakres i funkcje użycia hagionim ów w poezji Szew czenki, najwybitniejszego poety ukraińskiego okresu rom antyzm u. Jest to niew ątpliw y dowód powiązania pisarza z Pismem św. i religijnością trad ycyj ną ludu ukraińskiego.
