Instrumenty prawnej ochrony konsumenta w umowach zawieranych na odległość

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 657. 2004. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Piotr Kukuryk Katedra Prawa. Instrumenty prawnej ochrony konsumenta w umowach zawieranych na odleg∏oÊç 1. Wprowadzenie Ustawą z dnia 2 marca 2000 r.1 wprowadzono do polskiego systemu prawnego nowe regulacje, których funkcją jest szeroko pojmowana ochrona interesów ekonomicznych konsumenta. Uchwalona ustawa jest ważnym etapem na drodze dostosowania polskich standardów ochrony konsumenta do wymagań obowiązujących w tym zakresie we Wspólnotach Europejskich. Obowiązek takiego dostosowania został wyrażony explicite w art. 68 i 69 podpisanego w dniu 16 grudnia 1991 r. w Brukseli Układu Europejskiego ustanawiającego Stowarzyszenie między Polską a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi2. W zakresie będącym przedmiotem niniejszego artykułu chodzi przede wszystkim o dyrektywę Parlamentu i Rady WE nr 97/7 o ochronie konsumenta w umowach zawieranych na odległość3. W literaturze przedmiotu wiele uwagi poświęcono charakterystyce potencjalnych zagrożeń, na jakie zostaje narażony konsument zawierając umowę przy zastosowaniu środków porozumiewania się na odległość. Podstawowe niebezpieczeństwo wiąże się z brakiem jednoczesnej obecności obu stron przy zawarciu umowy. 1. Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (dalej w tekście cytowana jako ustawa OchrKonU), Dz.U. nr 22, poz. 271 z późn. zm. 2 3. Dz.U. 1994, nr 11, poz. 38 (załącznik).. OJ L 144/19 z dnia 4 czerwca 1997 r. Polskie tłumaczenie dyrektywy [w:] E. Łętowska, Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów, C.H. Beck, Warszawa 2000, s. 185 i nast..

(2) 62. Piotr Kukuryk. W konsekwencji konsument ma znacznie utrudnioną możliwość należytego zapoznania się zarówno z przedmiotem świadczenia (rodzajem towaru, jakością usługi), jak i z innymi warunkami transakcji. Praktycznie do minimum zostaje ograniczona możliwość indywidualnego wpływu konsumenta na treść zawieranej umowy. Powszechną praktyką jest bowiem posługiwanie się przez oferenta-przedsiębiorcę sformułowanymi przez niego wzorcami umownymi. Brak jednoczesnej obecności obu stron może rodzić także trudności z ustaleniem tożsamości przedsiębiorcy oraz miejsca prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. Ma to doniosłe konsekwencje nie tylko na wypadek dochodzenia przez konsumenta roszczeń z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Problemem może być także kwestia narzuconego konsumentowi wyboru prawa obcego, w sytuacji gdy siedziba przedsiębiorcy znajduje się poza terytorium Polski. Do tych niejako „klasycznych” zagrożeń, znanych na zachodzie Europy od dziesięcioleci, doszły w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia zagrożenia nowe, związane z rewolucją teleinformatyczną, a przede wszystkim z pojawieniem się i upowszechnieniem nowego medium komunikowania się na odległość, jakim jest internet. W tym kontekście zwraca się między innymi uwagę na znaczne poszerzenie możliwości nieetycznej lub natarczywej działalności marketingowej prowadzonej przez przedsiębiorców działających w sieci. Wszelkie informacje dotyczące aktywności indywidualnych konsumentów – „użytkowników” internetu („surfowanie”, zawieranie transakcji w internecie) mogą być na obecnym etapie zaawansowania technologicznego gromadzone i przetwarzane, a następnie wykorzystywane w akcjach marketingu bezpośredniego adresowanego do indywidualnego klienta. Brak jednoczesnej obecności obu stron przy zawieraniu umowy poprzez sieci komputerowe stwarza możliwość „podszywania się” pod inne osoby, których dane osobowe wykorzystuje nierzetelny kontrahent zawierający umowę. Techniczne uproszczenie procedury zawierania umów, sprowadzające się czasami do pojedynczego „kliknięcia” myszką na ekranie monitora, powoduje zwiększenie liczby transakcji, w których konsument przez omyłkę zamawia niechciany towar. W umowach zawieranych w sieciach komputerowych szczególnego znaczenia nabiera ich transgraniczny charakter i związana z tym kwestia wyboru prawa właściwego dla oceny skutków prawnych takich transakcji. W kontekście ewentualnych sporów sądowych na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania wzajemnych świadczeń przez strony umowy szczególnie istotna staje się problematyka dowodowa. Częsta modyfikacja materiałów marketingowych publikowanych przez przedsiębiorcę na stronach www. oraz okoliczność, że konsumenci często nie dysponują informacjami, które były podstawą do zawarcia przez nich umowy, może spowodować wzrost liczby procesów sądowych na tym tle4. 4 K. Abramowicz, Zawieranie umów z konsumentem na odległość, http://www.vagla.pl/skrypts/ sprzedaz_na_odleglosc.htm.

(3) Instrumenty prawnej ochrony konsumenta…. 63. Wszystkim tym niebezpieczeństwom, a przede wszystkim należytemu wzmocnieniu interesów konsumenta, stara się sprostać regulacja normatywna zawarta w dyrektywie 97/7 oraz wzorowanej na niej polskiej ustawie. Przedmiotem analizy niniejszego artykułu będzie omówienie polskich regulacji w tej dziedzinie zawartych w rozdziale 2 powoływanej ustawy. 2. Zakres regulacji. Poj´cie umowy zawieranej na odległoÊç Zgodnie z art. 6 ust. 1 OchrKonU przez umowy zawierane na odległość rozumie się: „umowy zawierane z konsumentem bez jednoczesnej obecności obu stron, przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość, w szczególności formularza zamówienia niezaadresowanego lub zaadresowanego, listu seryjnego, reklamy prasowej z wydrukowanym formularzem zamówienia, katalogu, telefonu, radia, telewizji, automatycznego urządzenia wywołującego, wizjofonu, wideotekstu, poczty elektronicznej, telefaksu […] jeżeli kontrahentem konsumenta jest przedsiębiorca, który w taki sposób zorganizował swoją działalność”. Definicja zawarta w art. 6 OchrKonU nie wystarcza wszakże do należytego zakreślenia zakresu przedmiotowego omawianej ustawy. Należy rozpatrywać ją łącznie z art. 16 OchrKonU, w którym ustawodawca enumeratywnie wyliczył poszczególne umowy, specyficzne ze względu na przedmiot lub sposób ich zawarcia, do których reżimu prawnego właściwego umowom kwalifikowanym prawnie jako zawierane na odległość nie stosuje się5. Podsumowując ten wątek rozważań, należy stwierdzić, że warunkiem koniecznym do zastosowania przepisów omawianej ustawy jest łączne spełnienie następujących przesłanek: – umowa musi zostać zawarta przy jednoczesnej nieobecności obu stron, – przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość6, – kontrahentem konsumenta musi być przedsiębiorca, który w taki sposób zorganizował swoją działalność7, 5 Warto zaznaczyć, że art. 16 ust. 1 OchrKonU dotyczy sytuacji pełnego wyłączenia, ust. 2 zaś zawiera wyjątki jedynie fragmentarycznie wyłączające stosowanie reżimu umów zawieranych na odległość. Zob. szczegółowo E. Łętowska, op. cit., s. 67 i nast. 6 Wyliczenie technik porozumiewania się na odległość zawarte w art. 6 OchrKonU ma charakter przykładowy. 7 E. Łętowska dobitnie podkreśla, że „przedsiębiorca musi przy tym zorganizować swe przedsiębiorstwo tak, aby z wykorzystania tych technik i braku jednoczesnej obecności stron umowy przy jej zawarciu uczynić zasadę funkcjonowania”. Dlatego czysto okazjonalne czy przypadkowe skorzystanie ze środka porozumiewania się na odległość przy zawarciu umowy nie sprawia jeszcze, by umowę tę traktować jako poddaną reżimowi prawnemu ustawy. Ibidem, s. 47..

(4) Piotr Kukuryk. 64. – nie zachodzi wyłączenie zastosowania ustawy na mocy art. 16 OchrKonU. Z art. 6 OchrKonU wynika wyraźnie, że omawiana ustawa znajdzie zastosowanie jedynie w relacjach między dwiema kategoriami podmiotów: przedsiębiorcami i konsumentami. Pojęcie „przedsiębiorcy” należy rozumieć tak, jak uczyniono to w innych aktach prawnych formułujących definicję legalną tego pojęcia8. Drugą stroną umowy zawieranej na odległość jest „konsument”. Pojęcie konsumenta zostało co prawda zdefiniowane w art. 384 § 3 kodeksu cywilnego9, ale pozostaje kwestią dyskusyjną, czy definicja ta znajduje zastosowanie w przypadku umów zawieranych na odległość. W doktrynie wykształciły się w tym zakresie dwa przeciwstawne stanowiska. Pierwsze z nich przyjmuje, że definicja legalna konsumenta zawarta w art. 384 § 3 kc ma charakter uniwersalny i określa to pojęcie na użytek całego prawa cywilnego10. Drugie odwołuje się przede wszystkim do wewnętrznej systematyki kodeksu cywilnego. Definicja konsumenta nie została bowiem zamieszczona w księdze pierwszej kodeksu, ale w grupie przepisów regulujących problematykę wzorców umownych. Dlatego zdaniem B. Gneli: „wydaje się, że tak zdefiniowane pojęcie «konsumenta» nie odnosi się do ustaw szczególnych”11. Na potwierdzenie słuszności tej tezy warto zwrócić uwagę, że uchwalona przez Sejm w lipcu 2001 r. ustawa o kredycie konsumenckim12 wprowadziła w art. 2 ust. 4 własną, autonomiczną definicję konsumenta13. 8 Podstawowe znaczenie ma tu zwłaszcza definicja zawarta w art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej (Dz. U. nr 101, poz. 1178 z późn. zm.). Zob. M. Jagielska, Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa i na odległość, „Monitor Prawniczy” 2000, z. 9, s. 559. Por. także uwagi zawarte w przypisie 15. 9. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm., dalej w tekście cytowany jako kc). Zgodnie z nim: „za konsumenta uważa się osobę, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio nie związanym z działalnością gospodarczą”. Omawiana definicja została wprowadzona do kodeksu cywilnego na mocy art. 18 OchrKonU. 10 Tak np. E. Łętowska, op. cit., s. 84. Szczegółową analizę pojęcia „konsument” przeprowadziła autorka w swojej książce Prawo umów konsumenckich, C.H. Beck, Warszawa 1999, s. 35 i nast. 11. B. Gnela, Tworzenie nowego systemu ochrony konsumenta w prawie polskim, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie. Prace Naukowe 2000, nr 5, s. 64. Już na etapie prac przygotowawczych w Sejmie wyrażano wątpliwości co do generalnego charakteru tej definicji. Wskazywano, że trafniejsze byłoby jej zamieszczenie w przepisach części ogólnej k.c. Zob. J. Sadomski, K. Zaradkiewicz, Wybrane zagadnienia prawa konsumenckiego, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1999, z. 1, s. 158. 12 13. Dz.U. nr 100, poz. 1081.. Zgodnie z nią: „konsumentem jest osoba fizyczna, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio niezwiązanym z działalnością gospodarczą”..

(5) Instrumenty prawnej ochrony konsumenta…. 65. Wybór jednego z dwóch scharakteryzowanych powyżej stanowisk rodzi poważne konsekwencje praktyczne. Zwolennicy stanowiska pierwszego skłonni są objąć ochroną właściwą dla konsumenta nie tylko osoby fizyczne, ale i osoby prawne, zawierające z przedsiębiorcą umowę w celu nie objętym bezpośrednim związkiem z ich działalnością gospodarczą14. Zwolennicy opcji przeciwstawnej powołują się na regulacje obowiązujące w prawie wspólnotowym, gdzie problematyka konsumencka ujmowana jest stosunkowo wąsko, a zakres ochrony ograniczony jest wyłącznie do osób fizycznych. Należy podkreślić, że art. 2 pkt 2 dyrektywy nr 97/7 expressis verbis definiuje konsumenta jako: „każdą osobę fizyczną [podkr. P.K.], która […] działa w celach nie związanych z prowadzonym przez nią handlem, działalnością gospodarczą lub wykonywaniem zawodu”. Z dwóch przedstawionych powyżej stanowisk bardziej przekonywujące jest stanowisko drugie. Nie wydaje się, by z punktu widzenia praktyki obrotu zasadne było rozciągnie reżimu ochronnego ustawy także na pewne kategorie osób prawnych15. 3. Uprawnienia konsumenta Jak już wspomniano na wstępie, omawiana regulacja ma na celu przede wszystkim ochronę ekonomicznych interesów konsumenta w jego kontaktach z przedsiębiorcami – profesjonalistami, którzy z działania na odległość z wykorzystaniem środków komunikowania się w taki sposób uczynili zasadę swojego funkcjonowania. Ustawa gwarantuje konsumentowi szereg instrumentów ochronnych, mają-. 14. Tak E. Łętowska, Ustawa o ochronie…, s. 85–86. Na kontrowersje związane z omawianym zagadnieniem zwrócił uwagę W. Kocot, Nowe zasady zawierania i wykonywania umów z udziałem konsumentów (I), „Przegląd Prawa Handlowego” 2000, nr 11, s. 47. 15 Należy ponadto zaznaczyć, że uchwalona przez Sejm w dniu 14 lutego 2003 r. kolejna nowelizacja Kodeksu cywilnego (Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. nr 49, poz. 408) skreśla dotychczasowy art. 384 § 3 k.c. i wprowadza do części ogólnej kc nowy artykuł 221, zgodnie z którym: „za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową”. W uzasadnieniu rządowego projektu zmian w Kodeksie cywilnym (druk sejmowy nr 666 z dnia 2 lipca 2002 r., s. 20–21) wskazano, że definicja konsumenta jest zagadnieniem o podstawowej doniosłości dla całego systemu prawa cywilnego i dlatego powinna zostać umieszczona w Księdze I kc, wśród przepisów odnoszących się do osób fizycznych (Tytuł II Dział I). Ograniczenie pojęcia konsumenta wyłącznie do osób fizycznych odzwierciedla najnowsze tendencje występujące w prawie Wspólnoty Europejskiej oraz ujednolica terminologię stosowaną w k.c. i w ustawie o kredycie konsumenckim. Nowela wprowadza ponadto do Księgi I Tytuł II nowy Dział III (Przedsiębiorcy i ich oznaczenia, art. 431–4310 k.c.). W przedstawionym powyżej zakresie nowela wejdzie w życie w dniu 25 września 2003 r. (zob. art. 10)..

(6) Piotr Kukuryk. 66. cych przywrócić zachwianą równowagę kontraktową16. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje przyznane konsumentowi w art. 7 OchrKonU prawo odstąpienia od umowy oraz szeroko zakreślone w art. 9 OchrKonU obowiązki informacyjne spoczywające na przedsiębiorcy. Ich fundamentalne znaczenie sprawia, że właśnie od nich rozpoczniemy szczegółową analizę uprawnień konsumenta. 3.1. Odstàpienie od umowy. Odstąpienie konsumenta od umowy zawartej na odległość ma z cywilistycznego punktu widzenia charakter prawa kształtującego. Oznacza to, że podmiotowi uprawnionemu (konsumentowi) przysługuje kompetencja do zmiany lub zgaśnięcia już istniejącego stosunku prawnego przez jednostronną czynność prawną. Wiąże się to oczywiście z ingerencją w sytuację prawną drugiego podmiotu (przedsiębiorcy)17. Stosownie do art. 7 ust. 1 ustawy konsument, który zawarł umowę na odległość, może od niej odstąpić bez podania przyczyn, składając stosowne oświadczenie na piśmie, w terminie dziesięciodniowym. Termin ten liczy się od dnia wydania rzeczy, a gdy umowa dotyczy świadczenia usługi – od dnia jej zawarcia (art. 10 ust. 1 OchrKonU). Sposób, w jaki zostały sformułowane powyżej przytoczone przepisy, rodzi liczne wątpliwości interpretacyjne. Dotyczą one sposobu ustalenia granic przedziału czasowego, w których konsument może złożyć oświadczenie woli o odstąpieniu od umowy. Prawidłowe rozstrzygnięcie tego zagadnienia ma istotne znaczenie, ponieważ termin na wykonanie prawa odstąpienia od umowy ma charakter terminu zawitego – jego upływ oznacza definitywne zniweczenie przysługującego konsumentowi prawa. Zgodnie z art. 10 ust. 1 OchrKonU początek biegu terminu wyznacza w wypadku świadczenia o charakterze rzeczowym moment wydania rzeczy, a w wypadku usług – zawarcie umowy. Nie jest jasne, czy przepis ten należy interpretować przy uwzględnieniu brzmienia art. 544 § 1 k.c., czy też nie18. Pojawia się zatem wątpliwość, czy termin ten rozpoczyna się z chwilą, kiedy przedsiębiorca wydaje rzecz przewoźnikowi, czy też dopiero gdy trafi ona do kupującego. W wypadku umów 16. Podkrteślić należy, że zgodnie z art. 17 ustawy przypisy regulujące umowy zawierane na odległość mają charakter semidyspozytywny. Nie jest zatem dopuszczalne umowne wyłączenie lub ograniczenie przez przedsiębiorcę uprawnień konsumenta. Dotyczy to zarówno umów, jak i wzorców umownych. 17 18. Zob. Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, C.H. Beck, Warszawa 1996, s. 81.. Art. 544 § 1 k.c.: „ jeżeli rzecz sprzedana ma być przesłana przez sprzedawcę do miejsca, które nie jest miejscem spełnienia świadczenia, poczytuje się w razie wątpliwości, że wydanie zostało dokonane z chwilą, gdy w celu dostarczenia rzeczy na miejsce przeznaczenia sprzedawca powierzył ją przewoźnikowi trudniącemu się przewozem rzeczy tego rodzaju”..

(7) Instrumenty prawnej ochrony konsumenta…. 67. zawieranych na odległość wydanie rzeczy nie pokrywa się bowiem z jej fizycznym odbiorem przez konsumenta – nabywcę. Ten ostatni odbierze ją zazwyczaj kilka dni później19. Wydaje się jednak, mając na względzie ochronny charakter ustawy, że w wypadku świadczenia rzeczowego początek biegu terminu powinno wyznaczać wejście przez konsumenta w faktyczne władanie rzeczą. Jak wynika z art. 7 ust. 1 ustawy, oświadczenie konsumenta o odstąpieniu od umowy powinno być złożone na piśmie – chodzi tu o formę pisemną zastrzeżoną tylko dla celów dowodowych (ad probationem). Za typową należy uznać sytuację, w której oświadczenie konsumenta zostanie zawarte w liście przesłanym za pośrednictwem poczty. Szczególnie istotnego znaczenia nabiera w tym kontekście odpowiedź na pytanie, czy na gruncie omawianej ustawy do zachowania dziesięciodniowego terminu do wykonania prawa odstąpienia konieczne jest, by oświadczenie o odstąpieniu dotarło do adresata (przedsiębiorcy) przed jego upływem. Brak precyzji w sformułowaniach ustawy również i w tym wypadku wywołał rozbieżne głosy w doktrynie. Zdaniem E. Łętowskiej takiego wymogu nie ma. Druga strona umowy musi oczywiście dowiedzieć się o odstąpieniu od umowy, ale może to nastąpić później, ponieważ „termin zawity dotyczy wykonania uprawnienia emitenta oświadczenia, a nie jego złożenia innej osobie”20. Odmienne stanowisko, jeszcze na etapie prac przygotowawczych nad projektem ustawy, zajęli J. Sadomski i K. Zaradkiewicz wskazując, że do oświadczenia konsumenta o odstąpieniu od umowy będą miały zastosowanie ogólne zasady dotyczące oświadczeń woli, w tym art. 61 k.c., zgodnie z którym oświadczenie woli złożone jest innej osobie z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią21. Oznacza to w konsekwencji, że oświadczenie o odstąpieniu wysłane przed upływem dziesięciodniowego terminu, które dotarło jednak do przedsiębiorcy po jego upływie, nie może być uznane za skutecznie 19. Por. H. Fedorowicz, Wycofać się łatwo, lecz trzeba wiedzieć kiedy, „Rzeczpospolita” z 4 stycznia 2001, s. c2. 20. E Łętowska, Ustawa o ochronie…, s. 32–33. Do stanowiska E. Łętowskiej przychyla się M. Bączyk. Zdaniem tego autora termin dziesięciodniowy należy tak interpretować, że ustawa przyznaje konsumentowi odpowiedni „czas do namysłu”, „czas na zastanowienie się”, „czas do kalkulacji prawno-ekonomicznej” zawartej transakcji. W ciągu owych 10 dni konsument powinien podjąć definitywny zamiar co do odstąpienia od umowy, natomiast inną kwestią jest spowodowanie przez konsumenta dotarcia oświadczenia zawierającego odstąpienie od umowy do kontrahenta. Przyjęcie innego stanowiska interpretacyjnego prowadziłoby do ograniczenia omawianego przywileju poprzez skracanie tego terminu, często spowodowane indywidualnymi okolicznościami konkretnego wypadku (odległość od siedziby przedsiębiorcy, funkcjonowanie poczty itd.). Zob. obszerniej M. Bączyk, Dziesięć dni czy mniej?, „Prawo Bankowe” 2001, nr 3, s. 81–85. 21. J. Sadomski, K. Zaradkiewicz, op. cit., s. 161..

(8) Piotr Kukuryk. 68. złożone22. Argumentu przemawiającego za słusznością tego stanowiska dostarcza również brzmienie art. 6 ustawy z dnia 13 lipca 2000 r. o ochronie nabywców prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku, oraz o zmianie ustaw Kodeks cywilny, Kodeks wykroczeń i ustawy o księgach wieczystych i hipotece23. W art. 6 ust. 4 tej ustawy wyraźnie zastrzeżono, że „termin do odstąpienia od umowy […] jest zachowany, jeżeli nabywca przed jego upływem wyśle na wskazany adres oświadczenie woli o odstąpieniu od umowy”. Choć obie ustawy wprowadzają konstrukcję odstąpienia od umowy, to jednak sposób jej ujęcia jest w tym względzie odmienny. Różnym sformułowaniom nie powinno się przecież zgodnie z przyjętymi regułami wykładni tekstu prawnego nadawać tożsamego znaczenia24. Obok argumentów natury prawnej należy cały czas mieć na uwadze fundamentalną zasadę bezpieczeństwa obrotu prawnego. Przyjęcie stanowiska pierwszego prowadzi do przedłużenia po stronie przedsiębiorcy stanu niepewności co do dalszych losów prawnych zawartej umowy. Przedsiębiorca powinien wiedzieć, czy zawarta umowa ma charakter definitywny, czy też konsument ma zamiar ją ubezskutecznić25. Nie dziwi więc, że w praktyce obrotu przedsiębiorcy wyraźnie preferują opcję drugą26. Skutkiem odstąpienia od umowy jest obowiązek wzajemnej restytucji świadczeń. Umowa jest uważana za niezawartą, a konsument jest zwolniony z wszelkich zobowiązań. Co do zasady wzajemne świadczenia ulegają zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Jeżeli konsument dokonał jakichkolwiek przedpłat, należą mu się odsetki ustawowe od dnia dokonania przedpłaty (art. 7 ust. 3 OchrKonU). Kolejny problem wiąże się z udzieleniem odpowiedzi na pytanie, kogo obciążają koszty zwrotu świadczeń. E. Łętowska podkreśla, że dyrektywa nr 97/7 przewiduje możliwość obciążenia nimi konsumentów. Wybór pozostawiony został poszczególnym państwom implementującym dyrektywę do krajowych systemów prawnych. Skoro polski ustawodawca nie skorzystał z tej możliwości, to koszty te, zdaniem autorki, spoczywają na przedsiębiorcy27. Przeciwstawne stanowisko opiera się na założeniu, że skoro tylko w wypadku zwrotu świadczenia zastępczego (art. 12 ust. 4) ustawa wyraźnie mówi, że 22. Tak M. Łaszczuk, J. Szpara, Terminy odstąpienia od umowy w ustawie o ochronie niektórych praw konsumentów, „Palestra” 2001, nr 3–4, s. 56. 23. Dz.U. nr 74, poz. 855.. 24. M. Łaszczuk, J. Szpara, op. cit., s. 57–58.. 25. M. Bączyk, op. cit., s. 85.. 26. Zob. H. Fedorowicz, Rezygnacja do ostatniej chwili, „Rzeczpospolita” z 13 maja 2003, s. c1.. 27. E. Łętowska, Ustawa o ochronie…, s. 50..

(9) Instrumenty prawnej ochrony konsumenta…. 69. następuje ono na koszt przedsiębiorcy, to we wszystkich pozostałych wypadkach (a contrario) płaci za to konsument28. Potencjalne niebezpieczeństwo dla interesów ekonomicznych przedsiębiorcy wiąże się także z nałożonym na niego obowiązkiem zapłaty konsumentowi odsetek ustawowych od uiszczonej przez niego przedpłaty. Zgodnie z art. 7 ust. 3 OchrKonU należą się one od daty jej dokonania. Za ratio legis tego rozwiązania uznano potrzebę wynagrodzenia za korzystanie przez przedsiębiorcę z pieniędzy konsumenta w okresie pomiędzy wniesieniem przedpłaty a odstąpieniem od umowy. Chodziło także o stworzenie mechanizmu przeciwdziałającego nadmiernemu przedłużaniu przez przedsiębiorcę terminu zwrotu pieniędzy wpłaconych przez konsumenta29. Regulacja ta może być wszakże źródłem nadużyć. Dojdzie do nich w sytuacji, gdy równocześnie z zawarciem umowy konsument uiści przedpłatę (np. 50% ceny), a następnie od umowy odstąpi, żądając jednocześnie zwrotu ceny wraz z wysokimi odsetkami ustawowymi30. W razie odstąpienia od umowy przez konsumenta przedsiębiorca ma obowiązek poświadczyć na piśmie zwrot świadczenia, jakie zostało spełnione przez przedsiębiorcę w wykonaniu umowy zawartej na odległość (art. 13 ust. 1 OchrKonU). Wymóg pisemnej formy potwierdzenia wiąże się z zamiarem ułatwienia sytuacji dowodowej konsumenta na wypadek ewentualnego sporu między stronami. Jeżeli świadczenie konsumenta miało być spełnione z wykorzystaniem kredytu lub pożyczki udzielonych przez przedsiębiorcę albo gdy umowa przewidywała wykorzystanie kredytu udzielonego na podstawie porozumienia kredytodawcy z przedsiębiorcą, wykonanie przez konsumenta prawa odstąpienia powoduje jednoczesne wygaśnięcie zobowiązań wynikających z umów kredytu lub pożyczki (art. 13 ust. 2 OchrKonU). Ustawodawcy chodziło zatem o uniknięcie sytuacji, gdy kredyt i jego koszty w dalszym ciągu obciążałyby konsumenta mimo upadku umowy obsługiwanej31. W doktrynie nie ma natomiast zgody co do wzajemnego stosunku pomiędzy umową kredytową i umową główną. Zdaniem W. Kocota zobowiązania wynikające z umów kredytu lub pożyczki mają charakter akcesoryjny względem umowy głównej – ich byt prawny zależy od istnienia ważnej i skutecznej wierzytelności wynikającej z umowy na odległość. W następstwie złożenia przez konsumenta oświadczenia o odstąpieniu od umowy na odległość 28. M. Jagielska, op. cit., s. 563.. 29. Ibidem.. 30. Zgodnie z § 1 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 2003 r. w sprawie określenia wysokości odsetek ustawowych (Dz.U. nr 14, poz. 137) odsetki ustawowe ustala się od dnia 1 lutego 2003 r. w wysokości 13% w stosunku rocznym. 31. E. .Łętowska, Ustawa o ochronie…, s. 63..

(10) Piotr Kukuryk. 70. wygasają także wierzytelności wynikające z umów kredytowych 32. W opinii E. Łętowskiej obie umowy najczęściej tworzą pakiet – jedną umowę złożoną rodzącą wielość stosunków prawnych. Przesądza o tym łączność czasu, miejsca i funkcjonalnej więzi zaciągnięcia obu zobowiązań. Odstąpienie od takiego pakietu wymaga złożenia jednego tylko oświadczenia woli33. Na zakończenie rozważań poświęconych prawu odstąpienia od umowy należy zaznaczyć, że ustawa przewiduje odstępstwa od opisanego powyżej mechanizmu. W art. 10 ust. 2 OchrKonU przewidziano przedłużenie terminu, w którym konsumentowi przysługuje prawo odstąpienia od umowy, jeżeli przedsiębiorca nie wywiązał się należycie z ciążących na nim obowiązków informacyjnych. Termin ten może ulec wówczas maksymalnemu przedłużeniu do trzech miesięcy, licząc od dnia wydania rzeczy, a gdy umowa dotyczy świadczenia usług – od dnia jej zawarcia. W art. 10 ust. 3 OchrKonU wyłączono z kolei stosowanie ustawowego prawa odstąpienia w stosunku do wyliczonych tam enumeratywnie umów. 3.2. Prawo do informacji. Ochronie konsumenta służy także szczegółowo uregulowany w ustawie obowiązek informacyjny spoczywający na przedsiębiorcy. Zasadą powinno być udzielanie tych informacji w sposób spontaniczny, nie zaś jedynie umożliwienie konsumentowi ich uzyskania w razie jego inicjatywy. Kwestia ma istotne znaczenie w razie ewentualnego sporu sądowego i oceny, czy zobowiązanie przedsiębiorcy zostało należycie wykonane (art. 471 i nast. k.c.)34. Już w stadium przedkontraktowym przedsiębiorca kierując propozycję zawarcia umowy w postaci oferty, zaproszenia do składania ofert lub zamówień albo do podjęcia rokowań powinien w sposób jednoznaczny i zrozumiały poinformować konsumenta o zamiarze zawarcia umowy (animus contrahendi, art. 6 ust. 2 OchrKonU). Najpóźniej w momencie złożenia propozycji zawarcia umowy przedsiębiorca jest zobowiązany udzielić konsumentowi wyczerpujących informacji zarówno o sobie, jak i o zamierzonej umowie (właściwości świadczenia, cena, koszty oraz termin i sposób dostawy, prawo odstąpienia od umowy, miejsce i sposób składania reklamacji)35. Na obszarze Polski informacje te powinny zostać sformułowane w języku polskim36. 32. W. Kocot, Nowe zasady zawierania i wykonywania umów z udziałem konsumentów (II), „Przegląd Prawa Handlowego” 2000, nr 12, s. 33. Tak też M. Jagielska, op. cit., s. 564. 33. E. Łętowska, Kredyt i sprzedaż w jednym, „Rzeczpospolita” z 5 października 2000, s. c3.. 34. E. Łętowska, Ustawa o ochronie…, s. 53–54. Należy przypomnieć, że obowiązek ten jest wyłączony w stosunku do umów, o których mowa w art. 16 ustawy. Zob. też art. 9 ust. 4 ustawy. 35 36. Kwestie te reguluje szczegółowo art. 9 ust. 1 ustawy.. Por. art. 7 ustawy z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim (Dz.U. nr 90, poz. 999 z późn. zm.)..

(11) Instrumenty prawnej ochrony konsumenta…. 71. W praktyce obrotu informacje te są udzielane z reguły równocześnie ze złożeniem propozycji zawarcia umowy. Zdaniem W. Kocota doręczenie takiego „pakietu” (propozycja plus informacja) pod konkretny adres (miejsca zamieszkania lub e-mail) konsumenta powinno być traktowane jak złożenie oferty. Dlatego konsument powinien ze szczególną ostrożnością podchodzić do wszelkich stanowczych propozycji zawarcia umowy na odległość37. Po zawarciu umowy, najpóźniej w momencie rozpoczęcia spełniania świadczenia, przedsiębiorca jest zobowiązany na piśmie potwierdzić te informacje. Zastrzeżenie formy pisemnej potwierdzenia ma istotne znaczenie dowodowe. W praktyce bowiem informacje wyprzedzające udzielane są za pomocą środków porozumiewania się na odległość (telefon, strona www. na ekranie monitora komputerowego itp.). Niedopełnienie przez przedsiębiorcę obowiązku pisemnego potwierdzenia informacji, o których mowa w art. 9 ust. 1 ustawy, powoduje wydłużenie terminu do skorzystania przez konsumenta z prawa odstąpienia od umowy. 3.3. Inne uprawnienia konsumenta. Ochronie prywatności konsumenta służy regulacja zawarta w art. 6 ust. 3 ustawy. Zgodnie z nią wykorzystanie przez przedsiębiorcę w celach komercyjnych wizjofonu, telefonu, telefaksu, poczty elektronicznej i automatycznego urządzenia wywołującego może nastąpić wyłącznie po uzyskaniu uprzedniej zgody konsumenta (tzw. opt in system)38. Kontrowersyjna z perspektywy praktyki obrotu jest wyrażona w art. 11 ust. 1 OchrKonU zasada pierwszeństwa świadczenia rzeczowego przed świadczeniem pieniężnym, która zakazuje nakładania na konsumenta obowiązku zapłaty ceny lub wynagrodzenia przed otrzymaniem świadczenia. W literaturze podkreśla się, że zasada ta stoi w sprzeczności z praktyką obrotu, w tym i umów zawieranych on-line (chodzi np. o płatności realizowane za pośrednictwem banków z wykorzystaniem kart kredytowych). Z drugiej jednak strony w innych przepisach ustawy wyraźnie dopuszcza się możliwość dokonywania przez konsumenta na rzecz przedsiębiorcy świadczeń pieniężnych jeszcze przed otrzymaniem świadczenia rzeczowego39. 37. W. Kocot, Nowe zasady… (II), s. 30.. 38. Alternatywą dla opt in system jest tzw. opt out system dopuszczający wykorzystywanie wymienionych środków porozumiewania się na odległość bez konieczności uprzedniego uzyskania zezwolenia konsumenta. Dopiero jego wyraźny sprzeciw tamuje stosowanie takich technik. Zob. szczegółowo K. Abramowicz, Zawieranie umów… 39. Por. art. 12 ust. 2 ustawy. Na kontrowersje związane z interpretacją art. 11 ust. 1 zwraca uwagę X. Konarski, Prawo cywilne a Internet, www.biznesnet.pl/index.phtml/ebiz/456.

(12) Piotr Kukuryk. 72. Na aprobatę zasługuje natomiast wprowadzony zakaz tzw. inertia selling, tj. przesyłania niezamówionych dóbr konsumentowi, połączony z wezwaniem do zapłaty. Obecnie spełnienie świadczenia niezamówionego przez konsumenta następuje na ryzyko przedsiębiorcy i nie nakłada na konsumenta żadnych zobowiązań (art. 15 OchrKonU). Na zakończenie warto zaznaczyć, że treść umowy zawieranej na odległość jest bardzo często współkształtowana przez wzorzec umowny opracowany jednostronnie przez przedsiębiorcę. Dlatego, analizując zakres uprawnień konsumenta, należy pamiętać także o istotnie zmodyfikowanych regulacjach prawnych dotyczących wzorców umownych zawartych w kodeksie cywilnym (art. 384–3854 k.c.). 4. Wnioski Uchwalenie przez Sejm omawianej ustawy niewątpliwie zasługuje na aprobatę. Przeprowadzona wszakże powyżej szczegółowa analiza niektórych jej przepisów wskazuje na liczne wątpliwości powstające na tle ich stosowania. Istotną rolę w ich rozstrzyganiu powinno spełniać orzecznictwo sądowe. Choć od wejścia w życie ustawy minęły trzy lata40, nie udało się odnaleźć żadnego orzeczenia Sądu Najwyższego bądź Sądów Apelacyjnych, które dotyczyłoby omawianych w niej zagadnień. Istniejące rozbieżności interpretacyjne stara się wypełnić praktyka obrotu gospodarczego, kształtując niekiedy rozwiązania sprzeczne z interesami konsumenta. Legal Instruments for Consumer Protection in Distance Contracts The Act of 2 March 2000 on the protection of certain consumer rights introduced provisions for the conclusion of distance contracts; the Polish regulation is similar to EU Directive 97/7. The most important goal of Polish and European regulations is to create mechanisms for the protection of consumer interests in dealing with entrepreneurs. Because selling goods at a distance has become a very popular way of conducting business, potentially dangerous situations are analysed in the first part of the article. The second part describes the scope of the Act. The most important issue is the definition a distance contract (art. 6) and its exceptions (art. 16). The Act regulates contractual relations between entrepreneurs and consumers. It is very important to interpret properly the concept of “consumer” due to the protective nature of the regulation. The third part of the article concerns basic consumer rights, such as the right to withdraw from a contract, the right to information, and the right to privacy. The most important among them is right to withdraw from a contract without providing any reasons (art. 7) within a 10-day period. Because the essence of art. 7 is unclear, the author attempts to clarify some doubts. In part four, the author offers conclusions. 40. Zgodnie z art. 24 ustawa weszła w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia, tj. 1 lipca 2000 r..

(13)