Bezpieczeństwo żywności w związku z zastosowaniem organizmów modyfikowanych genetycznie

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 834. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Stanisław Popek Katedra Towaroznawstwa Żywności. Anna Podgórska Katedra Towaroznawstwa Żywności. Bezpieczeństwo żywności w związku z zastosowaniem organizmów modyfikowanych genetycznie 1. Wprowadzenie Badanie żywności modyfikowanej genetycznie to nowe zagadnienie, z którym spotykają się organy kontrolujące jakość żywności. Jest ono podyktowane zarówno potrzebą kontrolowania jakości środków spożywczych pojawiających się na rynku, jak i naciskami społecznymi. Analiza stosunku polskiego społeczeństwa do żywności transgenicznej wskazuje na dużą ostrożność konsumentów i ich poważne obawy dotyczące jej spożywania. W 2007 r. liczba rolników uprawiających genetycznie modyfikowane rośliny użytkowe na całym świecie intensywnie się zwiększała. W opublikowanym raporcie rocznym Międzynarodowego Instytutu Propagowania Upraw Biotechnologicznych (International Service for the Acquisition of Agri-Biotech Applications – ISAAA) stwierdzono nowe sukcesy w upowszechnianiu upraw biotechnologicznych. Na początku drugiej dekady wdrażania upraw biotechnologicznych ich powierzchnia powiększyła się o 13% (tj. o 12 mln ha) do 102 mln ha, przekraczając tym samym po raz pierwszy 100 mln ha. Był to drugi największy co do wielkości wzrost areału upraw biotechnologicznych w ciągu ostatnich 5 lat. W latach 1996–2006 areał tych upraw powiększył się aż 60-krotnie, co jest bezpreceden-.

(2) 98. Stanisław Popek, Anna Podgórska. sowym przypadkiem w historii – takiego tempa wzrostu nie odnotowano w przypadku żadnej innej technologii upraw. Liczba rolników uprawiających rośliny transgeniczne po raz pierwszy przekroczyła 10 mln (10,3 mln w porównaniu z 8,5 mln w 2005 r.). Obecnie prawie 40% światowego areału upraw biotechnologicznych znajduje się w krajach rozwijających się. ISAAA przewiduje utrzymanie się tendencji wzrostowych w drugiej dekadzie komercjalizacji, wskazując przy tym na potencjalne korzyści dla różnych obszarów geograficznych. Sama komercjalizacja biotechnologicznego ryżu może wpłynąć na popularyzację upraw biotechnologicznych w stopniu znacznie wykraczającym poza ostrożne szacunki, które przewidują, że liczba stosujących je rolników (obecnie ok. 20 mln) wzrośnie do ok. 80 mln. Szacunki te opierają się na stopie wzrostu obserwowanej dla 1/3 światowej populacji 250 mln plantatorów ryżu, z których większość to ubodzy rolnicy, a 90% stanowią mieszkańcy Azji. Biotechnologiczny ryż wykazujący zwiększoną plenność i odporność na szkodniki może wywrzeć znaczący wpływ na Milenijne Cele Rozwoju ONZ, które zakładają zmniejszenie skali ubóstwa o połowę do 2015 r. Wzbogacony w witaminę A złoty ryż może mieć ogromne znaczenie dla żywienia. Kolejnym stymulatorem przyrostu areałów upraw biotechnologicznych staną się biopaliwa. Biotechnologiczne rośliny będą odpowiedzią na zwiększone zapotrzebowanie na wysoko wydajne i alternatywne źródła energii. Dzięki modyfikowanym genetycznie roślinom energetycznym możliwe stanie się również wprowadzenie na rynek opartego na celulozie etanolu. Uprawy biotechnologiczne mogą więc okazać się kluczowe dla zaopatrzenia rynku w żywność i paliwo. Ponadto w ciągu 5 lat spodziewane jest wprowadzenie na rynek biotechnologicznych odmian odpornych na suszę, dzięki czemu produkcja może stać się opłacalna nawet w rejonach o suchym klimacie. Podczas gdy obie Ameryki przewodziły w pierwszej dekadzie rozwoju upraw biotechnologicznych, drugie dziesięciolecie najprawdopodobniej upłynie pod znakiem rozwijających się krajów azjatyckich, takich jak: Indie, Chiny i Filipiny, a także nowych krajów wdrażających biotechnologię, m.in. Pakistanu czy Wietnamu. W Afryce doświadczenia RPA najprawdopodobniej skłonią inne państwa (Egipt, Burkina Faso, Kenia) do rozpoczęcia upraw biotechnologicznych; przeprowadzono już obiecujące testy polowe. Wreszcie stały światowy wzrost powierzchni upraw biotechnologicznych może okazać się trendem, który zyska większe uznanie w UE. Za przykład może służyć Francja, powiększająca areał upraw kukurydzy Bt (5 tys. ha w 2006 r.). To wzrastające zapotrzebowanie, a co za tym idzie produkcja, stawia przed organami kontrolującymi jakość nowe wyzwania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa tej żywności..

(3) Bezpieczeństwo żywności…. 99. Celem niniejszej pracy jest ukazanie problemów związanych z wykorzystaniem transgenicznych organizmów do produkcji żywności pochodzenia roślinnego i zwierzęcego związanych z bezpieczeństwem żywności oraz rolą prawa żywnościowego, a w szczególności inspekcji sanitarnej w zakresie nadzoru nad żywnością genetycznie modyfikowaną. 2. Metody otrzymywania żywności transgenicznej GMO (Genetically Modified Organisms), czyli genetycznie modyfikowane organizmy, to w większości rośliny jedno- lub dwuliścienne, będące surowcem do produkcji żywności. Zwierzęta transgeniczne do niedawna w mniejszym stopniu pozyskiwane były jako baza pokarmowa. Służyły głównie do produkcji określonego typu białka o właściwościach leczniczych. Obecnie trwają jednak intensywne prace nad mocniejszym ukierunkowaniem modyfikacji genetycznych zwierząt na produkcję udoskonalonych surowców żywnościowych. Wykorzystuje się je także do obserwacji funkcjonowania genów lub jako materiał doświadczalny w badaniach nad chorobami człowieka. Rozwój badań nad roślinami transgenicznymi zapoczątkowało poznanie zjawiska transformacji, które zachodzi u roślin motylkowych w wyniku działania bakterii z rodziny Rhizobiaceae. Rośliny motylkowe żyją w symbiozie z bakteriami brodawkowymi. Plazmidy (dodatkowe, najczęściej koliste DNA) tych bakterii zawierają geny, które kodują białko. Po wniknięciu bakterii do korzeni roślin na skutek sygnału chemicznego – flawonoidu wydzielanego przez roślinę, zaczynają się odżywiać cukrami zapasowymi korzenia. Dzięki energii uzyskanej z węglowodanów bakterie zaczynają pobierać azot z powietrza i tworzyć białko zakodowane w genie plazmidu bakterii. Rhizobiaceae nie potrafią czerpać azotu z powietrza bez połączenia się z genomem rośliny motylkowej. Pierwszą rośliną transgeniczną, otrzymaną w 1984 r., był tytoń [13]. Inżynieria genetyczna opracowała techniki „wycinania” genów i przenoszenia ich do genomów „gospodarza”. Zarówno u organizmów roślinnych, jak i zwierzęcych, „nożycami” genetycznymi są enzymy restrykcyjne – restryktazy. Mają one zdolność rozpoznawania charakterystycznych miejsc DNA (określonych sekwencji zasad) i przecinania go w tych punktach oraz zostawiania tzw. lepkich końców, do których mogą być przyłączane dodatkowe geny [2]. Aby przenieść gen do organizmu biorcy, potrzebny jest środek transportu, tzw. wektor. U roślin doskonałym wektorem okazał się plazmid Ti bakterii Agrobacterium tumefaciens, wywołującej guzowatość korzeni roślin z rodziny różowatych. Ma on dużą zdolność, także w warunkach naturalnych, przenoszenia części swojego DNA i wbudowywania go do DNA komórek zranionej rośliny. Na korzeniach porażonych roślin pojawiają się narośla. W laboratorium można usunąć gen wywołujący narośla z plazmidu i wprowadzić do niego nowy gen, który ma.

(4) 100. Stanisław Popek, Anna Podgórska. być przeniesiony do rośliny. W ten sposób plazmid Ti jest wykorzystywany do przenoszenia dodatkowych genów do roślin. Zakażenie roślin dodatkowym genem to transfekcja. Ponieważ stosowanie wektora Ti jest ograniczone do pewnej liczby roślin dwuliściennych podatnych na infekcję bakterią A. tumefaciens, opracowano również inne sposoby przenoszenia genów do komórek roślinnych. Bardzo efektywną metodą jest pokrycie małych kuleczek złota lub wolframu cząsteczkami DNA, a następnie wstrzeliwanie ich do jąder komórek tkanki roślinnej z użyciem tzw. armatki genowej (gaz pod dużym ciśnieniem). Technikę tę nazwano biolistyką i stosuje się ją zwłaszcza do wprowadzania nowych genów do roślin jednoliściennych (zboża). Istnieje również cała gama bezwektorowych metod transfekcji roślin. Metody te dzielimy na chemiczne i fizyczne. Chemiczną metodą jest dodanie odpowiedniego czynnika (poprzedzone dodaniem DNA), np. glikolu polietylenowego PEG w odpowiednim stężeniu, w obecności jonów Mg i nośnikowego DNA. Fizyczną metodą transfekcji mogą być krótkotrwałe, wysokonapięciowe impulsy elektryczne lub mikroiniekcja, czyli wprowadzenie genu za pomocą igły do protoplastu lub komórek roślinnych [5]. Wektorem przenoszącym transgen do komórek zwierząt są retrowirusy (wirusy zawierające RNA zamiast DNA), którymi infekuje się komórki we wczesnym stadium rozwoju embrionalnego [1]. Zwierzęta transgeniczne uzyskuje się także bezwektorowymi metodami. Transgen, czyli przenoszony gen, jest wprowadzony przez mikroiniekcję do zapłodnionego jaja lub komórki na wczesnym etapie rozwoju embrionalnego. Zmienione zarodki wszczepia się do macicy matki zastępczej, gdzie rozwija się genetycznie zmodyfikowane potomstwo. Inną metodą bezwektorową jest pobranie i hodowanie komórki we wczesnym stadium rozwoju zarodkowego – blastocysty. Są to komórki linii zarodkowej ES (embryonic stem). Mają one zdolność różnicowania się we wszystkie inne typy komórek. Można je zmienić genetycznie w laboratorium, wszczepić do blastocysty i implantować do macicy matki zastępczej [15]. 3. Metody modyfikacji genetycznych Wyróżnia się trzy rodzaje metod modyfikacji genetycznych pozwalających na uzyskanie pożądanych cech [11, 13]: 1) zmianę aktywności genów występujących w danym organizmie. Technikę tę zastosowano w wypadku pomidora, który został jako pierwszy GMO dopuszczony w 1994 r. do sprzedaży. Zmniejszono w nim aktywność genu odpowiedzialnego za dojrzewanie i mięknięcie. Dzięki temu genetycznie zmodyfikowany pomidor lepiej znosi transport oraz dłużej zachowuje jędrność; 2) wprowadzenie do organizmu jego własnego, dodatkowego genu. Ten rodzaj modyfikacji stosuje się w celu zwielokrotnienia pożądanej cechy, np. przyspieszenia wzrostu zwierząt. Dzięki takim modyfikacjom można otrzymać bydło i trzodę.

(5) Bezpieczeństwo żywności…. 101. chlewną charakteryzujące się szybkim przyrostem masy. Wprowadzenie dodatkowego genu odpowiedzialnego za produkcję mleka umożliwia wyhodowanie krów i owiec o większej mleczności; 3) tworzenie organizmów o układach nieistniejących dotąd w naturze. Wprowadza się w tym celu do organizmu macierzystego gen pochodzący od innego gatunku. W ten sposób można łączyć: ––geny roślinne z roślinnymi, np. do genomu soi wprowadza się gen białka orzeszka ziemnego, w wyniku czego otrzymuje się soję o smaku orzeszków (białko silnie alergizujące); ––geny zwierzęce ze zwierzęcymi, np. do genomu kozy wprowadzono gen pająka, uzyskując mleko kozy z białkiem w postaci bardzo mocnych nici, nadających się do produkcji kuloodpornych kamizelek; –– geny roślinne ze zwierzęcymi lub ludzkimi, np. do genomu tytoniu wprowadza się gen robaczka świętojańskiego, w wyniku czego otrzymuje się „świecący” tytoń; gen ludzkiej albuminy wprowadzony do ziemniaka powoduje, że roślina ta zaczyna produkować ludzkie białko z osocza krwi. 4. Cele modyfikacji – transgeniczne organizmy rośline Rośliny uprawne modyfikuje się w celu [11, 14]: 1) uodpornienia ich na działanie niekorzystnych warunków, np. na mróz, suszę lub zasoloną glebę. Taką rośliną jest np. ziemniak odporny na mróz, dzięki wprowadzeniu do jego genomu genu flądry arktycznej; 2) uodpornienia na choroby wirusowe, bakteryjne, grzybice. Przez wprowadzenie genu produkującego białko płaszcza danego wirusa uodporniono wiele gatunków roślin, np. tytoń na wirusa mozaiki tytoniowej, ziemniaka na wirusa X,Y i wirusa liściozwoju ziemniaka, ogórka na wirusa mozaiki ogórka, kalafiora na wirusa mozaiki kalafiora, orzeszki ziemne na wirusa karłowatości, morele i śliwy na wirusa szarki. Stwierdzono, że wprowadzenie do genomu rośliny genu łagodnego wirusa uodpornia roślinę również na zakażenie odmianą zjadliwą; 3) uodpornienia roślin na herbicydy, czyli środki chwastobójcze. W tym celu zastosowano różne techniki, np. zwielokrotnienie genu kodującego enzym rozkładany przez herbicydy. Innym sposobem jest wprowadzenie genu bakterii produkującego zmienione białko enzymatyczne, oporne na działanie herbicydu. Najbardziej radykalnym sposobem jest wprowadzenie genu bakterii produkującego toksyczne białko, które niszczy herbicyd. Tak otrzymano oporne na działanie herbicydów tytoń, soję, rzepak, kukurydzę, pomidora, buraka cukrowego i pastewnego. Rolnik może śmiało stosować herbicydy, które zniszczą chwasty, a nie roślinę uprawną;.

(6) 102. Stanisław Popek, Anna Podgórska. 4) uodpornienia roślin na owady żerujące najczęściej na liściach zarówno w stadium dorosłym (imago), jak i larwalnym (gąsienicy). Najczęściej uzyskuje się ten efekt przez wprowadzenie genu bakterii Bacillus thuringiensis produkującego toksyczne białko niszczące owady, zwłaszcza motyle, dwuskrzydłe i chrząszcze. Takie transgeniczne rośliny, które same produkują pestycydy zabijające szkodniki, to np. ziemniak niszczący stonkę, kukurydza broniąca się przed gąsienicami motyli, pomidory, słonecznik, kapusta oraz inne warzywa i owoce zawierające różną wersję toksyny z tej samej bakterii Bt. Rośliny zmodyfikowane genetycznie są już uprawiane na obszarze 50 mln ha. Do chwili obecnej uzyskano odmiany transgeniczne w prawie wszystkich grupach użytecznych roślin dwuliściennych i niektórych jednoliściennych. Odmiany te sprawdzono w warunkach polowych (według OECD). 5. Cele modyfikacji – transgeniczne organizmy zwierzęce Zwierzęta modyfikuje się genetycznie w celu [4, 15]: 1) szybszego przyrostu masy ciała przez włączenie dodatkowego genu hormonu wzrostu. Jak się okazuje, zwiększona masa ciała zwierzęcia nie idzie jednak w parze z zyskiem ekonomicznym. Zwierzęta gospodarskie mają bowiem wysoki stosunek masy pokarmu do masy ciała (współczynnik konwersji pokarmu). Dla bydła wynosi on 12, tzn., że bardzo duże zwierzę będzie zjadało 12 razy więcej paszy niż waży. Przykładem uzyskania wartościowych zwierząt transgenicznych są szybko rosnące ryby. Charakteryzuje je korzystny, niski współczynnik konwersji pokarmu (1,5) oraz produkcja dużej ilości komórek jajowych, łatwość zapłodnienia i hodowania narybku. Dlatego duże nadzieje pokłada się w transgenizacji łososia genem hormonu wzrostu. Badania z genem hormonu wzrostu prowadzono również na królikach, świniach, owcach i innych zwierzętach gospodarskich. Transgenizacja zwierząt hodowlanych jest jednak bardzo kosztowna. Proces „tworzenia” nowego organizmu trwa długo, jest mało wydajny, a transgeniczne zwierzęta często bardziej chorują i są niepłodne; 2) zwiększenia wydajności mlecznej przez wprowadzenie dodatkowego genu odpowiedzialnego za produkcję mleka; 3) uodpornienia na choroby przez wprowadzenie genów oporności lub tolerancji na określoną chorobę. Transgeniczne zwierzęta gospodarcze otrzymuje się z myślą o wykorzystaniu ich jako producentów zrekombinowanych białek o znaczeniu farmaceutycznym. Białka te są wytwarzane w gruczołach mlecznych i wydzielane z mlekiem. W ten sposób udało się uzyskać transgeniczne owce, kozy i bydło produkujące α-1-antytrypsynę stosowaną w leczeniu rozedmy i innych chorób płuc, czynnik.

(7) Bezpieczeństwo żywności…. 103. krzepliwości krwi, erytropoetynę leczącą anemię, β-interferon zwalczający infekcje wirusowe i nowotwory oraz hormon wzrostu regulujący ten proces. 6. Regulacje prawne Konsument musi i ma prawo mieć wybór, nabywając środki spożywcze, stąd istnieje konieczność kontroli właściwego oznakowania żywności genetycznie zmodyfikowanej. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Europy nr 1829/2003 z dnia 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i środków żywienia zwierząt (Dz.Urz. UE L 268 z 18 października 2003 r., s. 1) nakłada na producentów obowiązek znakowania żywności, jeśli udział składnika wywodzącego się z organizmów modyfikowanych genetycznie w środku spożywczym przekracza 0,9% tego składnika [9, 10]. Polskie przepisy zobowiązują do etykietowania żywności i pełnej informacji o modyfikacjach. Prawo nie zabrania upraw, konieczne jest jednak wcześniejsze uzyskanie zezwolenia. Polski rząd nastawiony jest negatywnie do żywności transgenicznej. Projekt nowelizacji ustawy o GMO opracowany przez poprzednie władze został wycofany z obrad, gdyż nie był całkowicie zgodny ze stanowiskiem obecnego rządu, nie dość dobrze jego zdaniem zabezpieczał Polskę przed GMO. Aktualnie trwają prace nad nowym projektem, który uniemożliwiałby całkowicie uprawę roślin transgenicznych. Zgodnie z koncepcją Ministerstwa Rolnictwa oraz Środowiska Polska ma być krajem ekologicznym, którego największym atutem będzie produkcja żywności o wysokich walorach zdrowotnych, tradycyjnej, na którą będzie stale rósł popyt. Jedną z możliwości, jakie rozważa obecnie rząd, jest przekazanie decyzji o ustanawianiu stref wolnych od GMO samorządom. Biorąc pod uwagę fakt, że aż 75% Polaków nie chce kupować produktów zawierających składniki modyfikowane genetycznie (wynika to z badań przeprowadzonych przez PBS na zlecenie Greenpeace z września 2007 r.), przeciwne GMO są organizacje ekologiczne, także sejmiki województw (z wyjątkiem świętokrzyskiego) ogłosiły poszczególne województwa jako „strefy wolne od GMO”, stwierdzić można, że działania rządu są zbieżne z oczekiwaniami większości polskiego społeczeństwa. Polacy nie chcą kupować produktów zawierających składniki modyfikowane genetycznie. Nie zdecydowaliby się także na zakup produktów mlecznych, nabiału, mięsa ze zwierząt karmionych paszą ze składników modyfikowanych genetycznie. W większości byliby skłonni zapłacić więcej za produkty mięsne i nabiał, które zostały wyprodukowane bez użycia składników modyfikowanych genetycznie. Należy więc raczej oczekiwać bardziej restrykcyjnych propozycji rządu (nieobejmujących jednak badań naukowych). W związku z tym zachodzi obawa o brak harmonizacji nowego ustawodawstwa dotyczącego GMO z ustawodawstwem Unii Europejskiej..

(8) 104. Stanisław Popek, Anna Podgórska. 7. Rola Państwowej Inspekcji Sanitarnej Stosownie do przepisów Ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych GMO (Dz.U. nr 76, poz. 811 z późn. zm.) minister właściwy ds. środowiska sprawuje nadzór oraz kontrolę nad przestrzeganiem i stosowaniem zawartych w niej przepisów. Nad przestrzeganiem przepisów ustawy, w tym kontrolą produktów GMO, czuwają m.in. organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Do jej zadań należy sprawdzanie obecności GMO w produktach żywnościowych pochodzenia roślinnego będących przedmiotem obrotu. W tym celu w strukturach Państwowej Inspekcji Sanitarnej zostały powołane trzy laboratoria badania produktów żywnościowych pod kątem obecności GMO. Oznacza to, że Inspekcja ma możliwość przebadania we własnych laboratoriach próbek żywności pobranych w trakcie kontroli. Laboratoria urzędowej kontroli żywności przeznaczone dla produktów GMO znajdują się w Tarnobrzegu, Białymstoku oraz Poznaniu. Biorąc pod uwagę zmieniające się prawo dotyczące organizmów genetycznie zmodyfikowanych, można stwierdzić, że kontrola nad GMO przeprowadzana jest aktualnie w trzech zakresach [3, 8, 9, 10, 12]: 1) wykonywania kontroli przestrzegania przepisów Ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (GMO) i wydanej na jej podstawie zgody dotyczącej: ––prowadzenia zakładów inżynierii genetycznej, w których wykorzystuje się GMO mogące wykazywać właściwości chorobotwórcze dla człowieka oraz co do których istnieje podejrzenie, że są chorobotwórcze, ––prowadzenia zakładów inżynierii genetycznej, w których prowadzone są operacje z użyciem genetycznie zmodyfikowanych organizmów innych niż genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy, których użycie może stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi oraz tych co do których istnieje podejrzenie, że mogą stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia; 2) wykonywania kontroli przestrzegania przepisów Rozporządzenia 1829/2003/ WE z 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy (Dz.Urz. UE L 268 z 18 października 2003 r., s. 1) oraz Rozporządzenia nr 1830/2003/WE z 22 września 2003 r. dotyczącego możliwości śledzenia i oznakowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniającego dyrektywę 2001/18/WE (Dz.Urz. UE L 268 z 18 października 2003 r., s. 24) w zakresie identyfikacji GMO w żywności oraz oznakowania żywności genetycznie zmodyfikowanej; 3) wykonywania kontroli przestrzegania przepisów Rozporządzenia nr 1946/ 2003/WE z 15 lipca 2003 r. w sprawie transgenicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych (Dz.Urz. UE L 287 z 15 lipca 2003 r., s. 1,.

(9) Bezpieczeństwo żywności…. 105. z późn. zm.) w zakresie transgenicznego przemieszczania genetycznie zmodyfikowanych organizmów do bezpośredniego wykorzystania jako żywność. 8. Podsumowanie Początkowa euforia i entuzjastyczne prognozy związane z GMO ustępują pewnym obawom, ponieważ [4, 6, 7, 11, 14, 15]: ––w produkcji GMO używa się genów odporności na antybiotyki jako genów pomocniczych. Może to spowodować uodpornienie się na antybiotyki mikroorganizmów znajdujących się w przewodzie pokarmowym osób, które odżywiają się transgenicznymi produktami; ––uprawy modyfikowane genetycznie zagrażają w poważnym stopniu bioróżnorodności. Jest to różnorodność form i struktur tworzących gatunki, odmiany i rasy. Bioróżnorodność daje szanse przystosowania się do zmieniających warunków środowiska i stanowi zabezpieczenie żywnościowe na wypadek klęski lub zarazy. Ujednolicenie monokulturowe upraw i zmniejszenie liczby ich odmian stwarza niebezpieczeństwo wyginięcia gatunku w razie zadziałania niekorzystnego czynnika; ––rośliny transgeniczne produkujące białka toksyczne są silnie alergizujące. W związku z tym zakazano używania ich do produkcji żywności dla ludzi, natomiast zezwolono na karmienie nimi zwierząt. Dotyczyło to kukurydzy StarLink. Mimo tego stwierdzono obecność tego białka w wielu produktach, np. chipsach. Co gorsza, w 2/3 produktów dla dzieci marki Gerber Novartis wykazano obecność zmodyfikowanego białka; ––w pyłkach i zarodnikach roślin transgenicznych znajdują się silne alergeny, które spowodowały przypadki śmiertelne w USA; ––trudno jest oddzielić ziarna upraw czystych od transgenicznych. Certyfikaty czystości ziarna są niewiarygodne. Utracono kontrolę nad dystrybucją i oddzielaniem ziarna; ––utracono kontrolę nad uprawami: pyłki roślin modyfikowanych krzyżują się z czystymi, nawet na bardzo dużą odległość. Może to spowodować przeniesienie genów odporności na pestycydy na chwasty, co spowoduje wzrost ich odporności; ––toksyczne białka kumulują się w organizmach konsumentów I, II i III rzędu. Człowiek zjada rośliny modyfikowane genetycznie, a także zwierzęta karmione paszą transgeniczną (lucerną, koniczyną, kukurydzą). Nie da się dzisiaj przewidzieć konsekwencji spożywania żywności transgenicznej. Białko przeznaczone dla szkodników jest spożywane przez ich naturalnych wrogów, np. ptaki owadożerne. Grozi to zachwianiem równowagi w ekosystemach, a szczególnie w ogniwach łańcucha pokarmowego;.

(10) 106. Stanisław Popek, Anna Podgórska. ––monokultury transgeniczne wypierają lokalne odmiany i gatunki dostosowane do konkretnych warunków, co – zagrażając bioróżnorodności – degraduje wieś, zwiększa biedę, uzależnia rolnika od agrobiznesu. Rolnik nie może wysiewać własnego ziarna. Musi albo wykupić licencję, albo co roku nabywać nowe ziarno; ––organizmy zmodyfikowane genetycznie są własnością kilku korporacji, które opatentowały transgeny i finansują większość badań biotechnologicznych. W związku z tym modyfikacje genetyczne mają często cele wyłącznie komercyjne, czego przykładem może być wyhodowanie transgenicznej odmiany ziemniaka, z którego produkuje się frytki wchłaniające mniej tłuszczu. Pomimo braku dowodów naukowych o szkodliwości żywności modyfikowanej genetycznie w związku z wzrastającym rozmiarem jej produkcji coraz częściej mówi się o zastosowaniu zasady przezorności przyjętej podczas Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r. Mówi ona o zaprzestaniu działania, jeśli nie ma pewności o jego nieszkodliwości. Przeciwnicy tej żywności twierdzą, że skutki stosowania GMO będą znane dopiero za wiele lat i nie da się ich dzisiaj w żaden sposób przewidzieć. Niemniej jednak produkcja żywności transgenicznej jest faktem i należy podjąć wszystkie możliwe działania zmierzające do ochrony bezpieczeństwa konsumenta. Jest to możliwe dzięki działalności organów kontrolujących, tj. inspekcji sanitarnej, oraz innym rozwiązaniom legislacyjnym, które wymuszą: niezbędną jawność badań, konieczność informacji i oznakowania żywności modyfikowanej genetycznie, zagwarantowanie prawa konsumenta do wyboru między żywnością modyfikowaną a konwencjonalną. Literatura [1] Berg P., Singer M., Język genów – poznawanie zasad dziedziczenia, Prószyński i S-ka, Warszawa 1997. [2] Biotechnologia żywności, red. W. Bednarski, A. Reps, ART, Olsztyn 1993. [3] Dyrektywa 2001/18/WE w zakresie identyfikacji GMO w żywności oraz oznakowania żywności genetycznie zmodyfikowanej, Dz.Urz. UE L 268 z 18 października 2003 r. [4] Genetycznie modyfikowane organizmy. Kto ma rację?, Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2001. [5] Genetyka molekularna, red. P. Węglański, PWN, Warszawa 1995. [6] GMO zagrożeniem dla bioróżnorodności Polski, „Biuletyn Ekologiczny” 2001, nr 5. [7] Raport ISAAA nt. upraw GMO na świecie w 2006 roku, Raport ISAAA (International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications), 2006 r., www.biotechnolog.pl/ gmo-15.htm, data pobrania 14.12.2008 r. [8] Rozporządzenie nr 1946/2003/WE z 15 lipca 2003 r. w sprawie transgenicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych, Dz.Urz. UE L 287 z późn. zm..

(11) Bezpieczeństwo żywności…. 107. [9] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Europy nr 1829/2003/WE z 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy, Dz.Urz. UE L 268 z 18 października 2003 r. [10] Rozporządzenie nr 1830/2003/WE z 22 września 2003 r. dotyczące możliwości śledzenia i oznakowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie, Dz.Urz. UE L268/24, 18.10.2003. [11] Uprawy transgeniczne. Szansa czy zagrożenie dla polskiego rolnictwa?, Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, Przysiek 2002. [12] Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych GMO, Dz.U. nr 76, poz. 811 z póżn. zm. [13] Winter P.C., Hickey G.I., Fletcher H.L., Krótkie wykłady. Genetyka, PWN, Warszawa 2001. [14] Zawojska A., Wpływ rozwoju genetycznie modyfikowanych roślin na sektor rolnospożywczy, Zeszyty Naukowe AE we Wrocławiu, nr 901, Wrocław 2001. [15] Zwierzchowski L., Transgeniczne zwierzęta hodowlane – perspektywy badań i zagrożeń, „Przegląd Hodowlany” 1997, nr 8. Food Safety and the Use of Genetically Modified Organisms The testing of genetically modified food is a new field of activities of the authorities controlling the quality of food. It results both from the need to control the quality of food products introduced into the market and the pressure from the society. The objective of this work is to present the problems connected with the use of transgenic organisms to manufacture plant and animal food products, taking into consideration the safety of food, as well as to show the role of the food law, and especially that of the Sanitary Inspection as regards supervision of genetically modified food in the context of consumer protection..

(12)