Badania i rozwój jako czynnik rozwoju gospodarczego integrującej się Europy

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 787. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2008. Magdalena Zając Katedra Europejskiej Integracji Gospodarczej. Piotr Malina Katedra Europejskiej Integracji Gospodarczej. Badania i rozwój jako czynnik rozwoju gospodarczego integrującej się Europy 1. Wprowadzenie Ostatnie dziesięciolecie to okres niezwykle dynamicznych przemian dokonujących się w działalności gospodarczej integrującej się Europy. Charakterystyczną cechą jest pojawienie się nowych idei, przyczyniających się do kształtowania nowego modelu gospodarki, określanej jako gospodarka oparta na wiedzy. Głównym źródłem wartości staje się wiedza, dlatego też rozwój gospodarczy oparty jest w dużej mierze na procesach z udziałem wiedzy, a w szczególności jej tworzenia, pozyskiwania, transferu, ochrony, wykorzystania i udostępniania1. Inna definicja przedstawia gospodarkę opartą na wiedzy jako taką, „w której produkcja, dystrybucja i wykorzystanie wiedzy jest główną siłą napędową wzrostu, kreowania bogactwa i zatrudnienia”2. Określana jest ona również jako gospodarka, w której wiedza staje się ważniejszym czynnikiem determinującym tempo i poziom rozwoju gospodarczego od nakładów i stanu środków trwałych3. 1. B. Mikuła, Organizacje oparte na wiedzy, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2006.. A. Herman, Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa w gospodarce opartej na wiedzy [w:] Przedsiębiorstwo przyszłości. Nowe paradygmaty zarządzania europejskiego, Wydawnictwo Instytutu Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 2003. 2. L. Zienkowski, Gospodarka „oparta na wiedzy” – mit czy rzeczywistość? [w:] Wiedza a wzrost gospodarczy, red. L. Zienkowski, Scholar, Warszawa 2003. 3.

(2) Magdalena Zając, Piotr Malina. 6. Analizując rozwój gospodarczy integrującej się Europy, nie można jednak zapominać o elementach gospodarki klasycznej4, które mają znaczący udział w tym procesie. Główną cechą różniącą gospodarkę opartą na wiedzy od gospodarki klasycznej jest założenie, że „wiedza jest podstawowym czynnikiem wytwórczym w sensie jej decydowania o sposobie racjonalnego wykorzystania podstawowych czynników wytwórczych”5. Do najważniejszych czynników determinujących rozwój gospodarczy w ujęciu klasycznym należą6: – kapitał ludzki (zasoby pracy), – ziemia i surowce (odnawialne i nieodnawialne), – inwestycje i oszczędności służące odtwarzaniu zużytego majątku oraz jego powiększaniu, – postęp techniczny, nowoczesne technologie wytwarzania oraz organizacji pracy, zasoby informacji (naukowej, technicznej, ekonomicznej, socjologicznej). Pierwszy z wymienionych czynników zaliczamy do niematerialnych składników rozwoju. W ich skład wchodzą: praca, jej ilość, liczba zatrudnionych, przeciętny czas pracy oraz wydajność pracy mierzona w skali całej gospodarki7. Wzrost wydajności pracy zależy przede wszystkim od postępu technicznego, ulepszeń organizacji pracy, wzrostu zawodowych kwalifikacji, działania systemu motywacji oraz warunków i bezpieczeństwa pracy. Warto podkreślić, że niematerialne czynniki rozwoju w dużej mierze zależą od czynników materialnych, tj. inwestycji i postępu technicznego, te z kolei – od systemu ekonomicznego i ustroju społecznego. Do czynników materialnych zalicza się m.in. zasoby naturalne, czyli surowce, których jakość i ilość zależą w decydującym stopniu od złóż geologicznych danego regionu oraz nakładów inwestycyjnych przeznaczonych na ich wydobycie. Źródłem rozwoju gospodarczego jest również postęp techniczny rozumiany jako doskonalenie środków produkcji i metod wytwarzania oraz warunków pracy i urządzeń. Nowoczesne technologie wytwarzania oraz organizacji pracy zwiększają z reguły efekty produkcyjne lub pozwalają na osiąganie dotychczasowych efektów z użyciem mniejszych zasobów. 4 Gospodarka klasyczna rozumiana jest tu jako gospodarka oparta na trzech głównych czynnikach wytwórczych: pracy, kapitale i ziemi.. 5 K. Moszkowicz, M. Moszkowicz, Zarządzanie wiedzą i technologie informacyjno-komunikacyjne we współczesnym zarządzaniu [w:] Zarządzanie firmą w społeczeństwie informacyjnym (materiały konferencji naukowej), red. A. Stabryła, Wydawnictwo EJB, Kraków 2002. 6 Zob. Z. Szymla, Determinanty rozwoju regionalnego, AE w Krakowie, Ossolineum, Wrocław– –Warszawa–Kraków 2000.. Wydajność w skali całej gospodarki określana jest przez relację wytworzonego dochodu do liczby zatrudnionych przy uwzględnieniu długości czasu pracy. 7.

(3) Badania i rozwój jako czynnik rozwoju.... 7. Pozostałe czynniki, zaliczane do grupy tzw. nieuchwytnych, to: specyficzne cechy narodowe, mentalność społeczna, tradycje historyczne i kulturowe oraz takie cechy, jak pracowitość czy oszczędność. Czynniki „nieuchwytne” są często determinowane przez cechy środowiska geograficznego, np. klimat, ukształtowanie terenu, zasoby i bogactwa naturalne. Zgodnie z teorią ekonomii instytucjonalnej, konkurencyjność gospodarek oraz ich siła ekonomiczna są silnie uwarunkowane przez istniejący ład instytucjonalny, organizacyjny oraz struktury ekonomiczne. Pozycja konkurencyjna kraju zależy od tzw. zasobów aktywnych, a więc systemu społeczno-politycznego, rozwiązań instytucjonalnych oraz kierunku polityki ekonomicznej państwa. Innowacyjności i efektywnemu wzrostowi gospodarczemu sprzyjają przede wszystkim rozwiązania instytucjonalne, czyli zapisy konstytucyjne, organy władzy lokalnej i federalnej, niski stopień ingerencji rządu w życie gospodarcze i społeczne, jak również trwałość, jakość i stabilność instytucji. 2. Założenia strategii lizbońskiej w odniesieniu do programu badań i rozwoju w UE Obecnie w procesie integracji europejskiej czynnikiem stymulującym rozwój gospodarczy jest sfera naukowa i badawcza. Funkcja, jaką spełniają w dzisiejszych czasach badania i rozwój (B + R), jest z punktu widzenia postępu gospodarczego bardzo istotna. Potrzeby finansowania tej działalności zostały przedstawione w założeniach strategii lizbońskiej8, której istotą jest dążenie do lepszego wykorzystania potencjału Unii Europejskiej, przede wszystkim w zakresie pracy, wiedzy i kapitału, a także budowania nowych form przewagi konkurencyjnej przez wzrost nakładów na działania prorozwojowe9. Do działań tych zaliczone zostały przede wszystkim B + R, edukacja, infrastruktura społeczeństwa informacyjnego oraz metody ich skutecznego wykorzystania do celów gospodarczych10. Jednym z priorytetowych celów strategii lizbońskiej jest pobudzenie innowacyjności gospodarki europejskiej, a tym samym tworzenie gospodarki opartej na wiedzy. Zbudowany w ten sposób system ma stymulować wzrost zatrudnienia. Strategia wzrostu zatrudnienia przewiduje zwiększanie wydatków na B + R, w tym na pobudzenie innowacyjności na poziomie regionalnym i lokalnym głów8 Więcej informacji na temat realizacji strategii lizbońskiej można znaleźć na stronie internetowej: http://ec.europa.eu/growthandjobs/index_en.htm.. 9 Departament Innowacyjności Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Strategia zwiększenia nakładów na działalność „B+R” w celu osiągnięcia założeń Strategii Lizbońskiej, Warszawa, marzec 2004.. Ibidem.. 10.

(4) 8. Magdalena Zając, Piotr Malina. nie w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw11. Warunkiem koniecznym realizowania założeń strategii lizbońskiej jest przekazywanie z budżetów państw członkowskich niezbędnych środków finansowych na cele związane ze sferą B + R12. Ponadto celem strategii jest pomoc w zakresie rozwoju zasobów ludzkich przez inicjowanie szkoleń zawodowych, wprowadzanie doskonalszych systemów edukacyjnych oraz wspieranie idei związanych z zatrudnianiem młodych ludzi. Strategia obejmuje też cele związane z prowadzeniem polityki zmierzającej do zrównoważonego wzrostu, dzięki któremu chronione są naturalne zasoby przyrodnicze. Inwestycje publiczne dotyczące ochrony środowiska zostały wyraźnie ukierunkowane na rozwój nowoczesnych technologii. Strategia wzrostu i zatrudnienia odnosi się więc do problemu pobudzania rozwoju gospodarczego UE. Wykorzystuje przy tym instrumenty wsparcia publicznego, zwłaszcza w wypadku inwestycji badawczych i naukowych. Na dowód tego, jak wielką wagę przywiązuje do nauki Komisja Europejska, warto przytoczyć fragment komunikatu, w którym określono związek między rozwojem gospodarczym a wiedzą: „rzeczywiste bogactwo, rozumiane jako efektywność gospodarowania, konkurencyjność przemysłowa i zatrudnienie, pochodzi nie tylko z produkcji dóbr materialnych, ale też z produkcji, transformacji i wykorzystania wiedzy. Szczególnie w kontekście rosnącej roli odgrywanej przez sektor usług w działalności gospodarczej, wiedza posiada podstawowe i strategiczne znaczenie”13. 3. Klasyfikacja wybranych wskaźników rozwoju i pomiar stopnia innowacyjności Rosnące znaczenie dziedziny B + R jest obecnie szczególnie widoczne w integrującej się Europie. Dlatego sporo uwagi poświęca się metodom klasyfikacji pomiaru stopnia innowacyjności gospodarek poszczególnych państw. Spośród wielu istniejących mierników określających tę sferę wybrano 26 najważniejszych14. 11 T. Grosse, Polska wobec Strategii Lizbońskiej, „CFO Magazyn Finansistów” 20.06.2006 (http://cfo.cxo.pl/artykuly/52159.html, grudzień 2006).. 12 W czerwcu 2003 r. Komisja Europejska opublikowała dokument pt. Inwestycje w badania i plan działań dla Europy, promujący przeznaczanie na B + R nakładów równych 3% PKB. W wypadku Polski wskaźnik ten wynosi obecnie tylko 0,6%.. 13 Komunikat Komisji Europejskiej dla Rady Europy, Parlamentu Europejskiego i Europejskiego Komitetu Społeczno-Ekonomicznego w sprawie polityki innowacyjnej, Bruksela, 11.03.2003.. 14 Pełną listę, zaproponowanych początkowo 52 indykatorów, a następnie wyselekcjonowanych 26 wskaźników, można znaleźć w: Methodology Report on European Innovation Scoreboard 2005. European Trend Chart on Innovation, 20.05.2005. M. Sajeva, D. Gatelli, S. Tarantola, H. Hollanders, European Commission, Luxembourg 2006, s. 8–9..

(5) Badania i rozwój jako czynnik rozwoju.... 9. Z uwagi na to, że innowacyjność nie jest zjawiskiem wymiernym, a na końcowy efekt ma wpływ wiele czynników ściśle na siebie oddziałujących, wszystkie wskaźniki zostały podzielone i sklasyfikowane w pięciu kategoriach w celu wyodrębnienia różnych aspektów tego procesu. Utworzenie zaledwie pięciu kategorii umożliwia łatwiejszą i bardziej precyzyjną analizę porównawczą państw UE pod kątem stopnia zaawansowania nowoczesnych technologii. Przyjęta przez UE klasyfikacja obejmuje następujące kategorie15: – innovation drivers – rozumiane jako poziom wiedzy społeczeństwa, określają warunki strukturalne niezbędne w procesie powstawania i rozwoju innowacji; można do nich zaliczyć m.in. wskaźniki mierzące udział ludności z wykształceniem wyższym (jako procent ludności w wieku od 25 do 64 lat), czy też udział kształcących się ustawicznie w łącznej liczbie osób w wieku od 25 do 64 lat; – knowledge creation – określające wielkość inwestycji poniesionych na dziedzinę B + R, uważane za najważniejsze w zdobywaniu niezbędnej wiedzy z zakresu nowych technologii; w ich skład wchodzą m.in. wskaźniki określające wydatki poniesione na B + R (z rozróżnieniem na wydatki publiczne i wydatki w sferze przedsiębiorstw); – innovation and enterpreneurship – przedstawiające wydatki przedsiębiorstw dotyczące procesu innowacji; należą do nich m.in. wskaźniki mierzące: udział firm z sektora MŚP wprowadzających innowacje wewnętrzne, wydatki na innowacje w procesie produkcyjnym i w usługach, czy też wydatki na innowacje jako procent obrotów przedsiębiorstwa; – application – mierzące efekty wytworzenia dóbr lub usług dzięki działalności siły roboczej i przedsiębiorstwa opartej na wykorzystaniu wysoko zaawansowanych technologii; przykładem wskaźnika należącego do tej grupy może być wielkość zatrudnienia wykorzystującego wysoko zaawansowane technologie (jako procent siły roboczej ogółem); – intellectual property – mierzące osiągnięte rezultaty w dziedzinie przyjęcia wiedzy know-how, szczególnie w sektorach wykorzystujących wysoko zaawansowane technologie; zalicza się do nich m.in. wskaźniki określające liczbę nadanych patentów (w przeliczeniu na mln ludności). Warto również dodać, że powyższe kategorie zostały przyporządkowane do dwóch głównych grup, tzw. innovation input oraz innovation output. W skład pierwszej grupy weszły: innovation drivers, knowledge creation oraz innovation and enterpreneurship. Kategorie application i intellectual property znalazły się w grupie drugiej. Nietrudno zauważyć, że pierwsza grupa zawiera wskaźniki określające nakłady i wydatki poniesione w celu doskonalenia procesu innowacji. Z kolei druga grupa zawiera wskaźniki informujące o rezultatach inwestycji Zob. European Innovation Scoreboard 2005, Comparative Analysis of Innovation Performance, www.trendchart.org, grudzień 2006. 15.

(6) Magdalena Zając, Piotr Malina. 10. w sferę B + R. Tak skonstruowany podział pozwala analizować, porównywać, a także prognozować pewne tendencje związane z nakładami i możliwymi efektami tych inwestycji w poszczególnych państwach. Ostatecznym celem zastosowania powyższej klasyfikacji było stworzenie jednego głównego wskaźnika określającego stopień zaawansowania innowacji w danym państwie. Opierając się na 26 wskaźnikach innowacyjności, wchodzących w skład wyżej wymienionych pięciu kategorii, skonstruowano miernik syntetyczny, tzw. współczynnik SII16. Rezultaty wykorzystania tego wskaźnika zostały przedstawione w dalszej części artykułu w postaci rankingu państw pod względem stopnia innowacyjności (zob. tabela 3). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że w ocenie stopnia zaawansowania technologicznego państw istotny jest nie tylko ogólny wskaźnik SII, ale także pojedyncze mierniki wchodzące w skład pięciu głównych kategorii. Celem takiego podejścia jest przedstawienie znaczenia wpływu poszczególnych kategorii na rozwój gospodarki, jak również porównanie i wyodrębnienie państw, w których wskaźniki osiągnęły najkorzystniejsze wartości. Poniższa analiza obejmuje także ocenę sytuacji Polski na tle pozostałych państw UE. Ze względu na ograniczoną objętość niniejszego artykułu badaniu poddane zostały jedynie wybrane wskaźniki charakteryzujące dziedzinę B + R. Jednym z podstawowych mierników odzwierciedlających stan wiedzy społeczeństwa jest wskaźnik dotyczący ludności posiadającej wykształcenie wyższe, obliczany jako procent ludności w wieku od 25 do 64 lat. Tabela 1 przedstawia wartości tego wskaźnika dla wszystkich państw UE oraz krajów ubiegających się o członkostwo w Unii, jak również dla kilku innych wysoko rozwiniętych państw europejskich nienależących do UE. Dodatkowo – jako element porównawczy – w tabeli umieszczono także dane dotyczące Stanów Zjednoczonych i Japonii. Wśród państw Unii Europejskiej najwyższy udział ludności z wykształceniem wyższym ma Finlandia (34,2%), która zajmuje także pierwsze miejsce, jeśli weźmiemy pod uwagę cały sektor innovation drivers17. Wysoki poziom wykształcenia społeczeństwa prezentują również: Dania (32,9%), Estonia (31,4%) oraz Belgia (30,4%), zajmujące odpowiednio trzecie, dziewiąte oraz piąte miejsce w tym sektorze18. Wśród państw, w których poziom wykształcenia ludności znacznie prze16 Summary innovation index (SII) jest wskaźnikiem zawierającym ważoną sumę wspomnianych wcześniej 26 wskaźników (european innovation scoreboard indicators), badających stopień innowacyjności państw. Miernik ten pokazuje, jaką wagę przywiązuje dany kraj do budowy nowoczesnej gospodarki opartej na osiąganiu wysokiego poziomu rozwoju przy jednoczesnym zwiększaniu potencjału wiedzy swojego społeczeństwa. Dokładna metodologia liczenia tego wskaźnika znajduje się w dokumencie: European Innovation Scoreboard 2005, s. 7–9.. 17 Zob. A. Arundel, H. Hollanders, Innovation Strengths and Weaknesses, European Trend Chart on Innovation, 5.12.2005, European Commission, Brussels 2005.. Ibidem.. 18.

(7) Badania i rozwój jako czynnik rozwoju.... 11. wyższa średni poziom UE19, na uwagę zasługują ponadto Cypr, Wielka Brytania, Szwecja, Irlandia oraz Holandia (por. tabela 1). W wypadku Polski udział ludności z wykształceniem wyższym w społeczeństwie w porównaniu z innymi krajami europejskimi jest stosunkowo niski, odbiega także znacznie od średniej dla UE – wynosi zaledwie 15,6%. Polska zajmuje również odległe 18 miejsce w klasyfikacji sektora innovation drivers. Najbardziej zbliżony do Polski wskaźnik wykształcenia mają Węgry (16,7%). Dokonując analizy poziomu wykształcenia ludności, warto również poświęcić trochę miejsca państwom spoza UE. Wartości porównywalne do najwyższych wskaźników państw UE wykazują: Norwegia (32,3%), Islandia (29,2%) oraz Szwajcaria (28,2%), natomiast poziom ten zdecydowanie przewyższają Stany Zjednoczone (38,4%) oraz Japonia (37,4%) (dane dotyczą 2003 r.). Tabela 1. Ludność z wykształceniem wyższym (jako % ludności w wieku od 25 do 64 lat) UE-25. Austria Belgia Cypr. Czechy Dania. Państwo. 2001. 2002. 2003. 2004. 14,8. 15,7. 15,7. 18,3. 20,1. 20,4. 27,6. 28,1. 11,7. 26,8 28,4. 21,3. 29,0. 30,4. 11,9. 12,0. 12,3 31,4. 29,1. 29,6. 29,5 31,9. Estonia. 30,2. 30,5. 30,6. Francja. 22,6. 23,5. 23,2. 23,7. 24,5. 25,2. 23,6. 24,8. 26,3. 18,1. 18,8. 14,9. Finlandia Grecja. Hiszpania. 32,3 17,3. Holandia. 24,1. Litwa. 22,2. Łotwa. 18,2. Niemcy. 23,5. Irlandia. Luksemburg. Malta. 09,6. 21,9. 32,4 18,0. 25,0 21,9. 19,3. 08,7. 22,3. 29,8. 32,9. 33,2. 34,2. 18,5. 20,5. 27,5. –. 23,2 18,1. 09,2. 24,0. 23,9. 26,4 27,8. 25,2. 22,8 20,0 11,1. 24,9. Średni poziom UE w niniejszej analizie został wyznaczony z uwzględnieniem wszystkich obecnych 25 członków. 19.

(8) Magdalena Zając, Piotr Malina. 12. cd. tabeli 1 2001. 2002. Portugalia. 09,2. 09,4. Słowenia. 14,4. Polska. Państwo. Słowacja Szwecja. Węgry. Wielka Brytania Włochy. 11,8. 10,9. 25,6 14,0 29,7. 09,8. 12,5. 2003. 2004. 11,0. 12,5. 17,8. 19,0. 14,1. 15,6. 10,9. 11,8. 26,4. 27,2. 28,2. 29,4. 29,2. 29,2. 15,2 14,2. 10,2. 15,4 10,7. 12,8. 16,7 11,6. Szwajcaria. 25,4. 25,4. 26,9. 28,2. Norwegia. 34,0. 33,9. 31,3. 32,3. Rumunia. 09,8. 09,8. 09,6. 10,6. 37,3. 38,1. 38,4. –. Islandia. Bułgaria. 23,9 21,3. Turcja. 08,4. Japonia. 34,1. Stany Zjednoczone. 25,7. 21,2. 09,1. 36,6. 28,7 21,3 09,7. 37,4. 29,2 21,7 –. –. Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Innovation Scoreboard 2005.. Z państw ubiegających się o przystąpienie do Unii na uwagę zasługuje Bułgaria, w której udział ludności z wykształceniem wyższym jest zbliżony do wartości średniej UE i wynosi 21,7%. Rumunia i Turcja uzyskują wartości wskaźnika na poziomie porównywalnym z najsłabszymi pod tym względem członkami UE, czyli Maltą i Włochami (zob. tabela 1). Interesującym wskaźnikiem z grupy knowledge creation jest współczynnik przedstawiający wydatki publiczne przeznaczone na dziedzinę B + R w stosunku do PKB danego kraju. W wypadku tego miernika należy pamiętać, że wartości PKB poszczególnych państw różnią się znacząco, dlatego też w niektórych sytuacjach mimo dużych nakładów budżetowych na naukę, wskaźnik może przyjmować wartości stosunkowo niskie. Niemniej jednak przyjmuje się, że miernik ten dość precyzyjnie odzwierciedla inwestycje państwa w sferę rozwoju. Rys. 1 przedstawia wielkość wydatków publicznych na B + R w stosunku do wartości PKB poszczególnych państw. Najwyższy poziom budżetowych nakładów na B + R odnotowują państwa skandynawskie. W wypadku Finlandii i Szwecji przekracza on 1% PKB i wynosi.

(9) Badania i rozwój jako czynnik rozwoju.... 13. 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40. 0,00. Rumunia Malta Luksemburg Łotwa Słowacja Cypr Bułgaria Irlandia Grecja Polska Turcja Hiszpania Czechy Portugalia Estonia Litwa Belgia Włochy Węgry Słowenia Wielka Brytania UE-25 Austria Holandia Niemcy Dania Francja Norwegia Stany Zjednoczone Japonia Szwecja Finlandia Islandia. 0,20. Rys. 1. Wydatki publiczne na B + R (% PKB) w 2003 r.* * W wypadku Austrii, Włoch i Turcji dane z 2002 r.. Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Innovation Scoreboard 2005.. odpowiednio 1,03% i 1,02%20, natomiast w Dani jest nieco niższy (0,8%). Regułę wysokich nakładów w dziedzinie nauki w państwach Europy Północnej potwierdza również nienależąca do UE Norwegia, dla której wskaźnik kształtuje się na poziomie 0,82%. Z państw nienależących do struktur unijnych na uwagę zasługuje również Islandia, posiadająca najwyższy w Europie wskaźnik wydatków budżetowych na B + R, wynoszący 1,37% PKB. Współczynniki znacznie przekraczające średnią dla państw UE mają ponadto Francja (0,81%), Niemcy (0,77%) oraz Holandia (0,75%). Miernik wydatków budżetowych na sferę B + R okazuje się dobrze odzwierciedlać sytuację panującą w całej grupie knowledge creation. Wszystkie z wymienionych państw UE o najwyższych współczynnikach wydatków na B + R znalazły się bowiem w pierwszej dziesiątce rankingu państw w kategorii knowledge creation, zajmując następujące miejsca: Finlandia – 1, Szwecja – 2, Dania – 10, Francja – 8, Niemcy – 3, Holandia – 6 (zob. tabela 3).. 20. Zob. European Innovation Scoreboard 2005..

(10) 14. Magdalena Zając, Piotr Malina. Współczynnik wydatków budżetowych na B + R w Polsce kształtuje się na poziomie 0,43% PKB. Jest on nieco niższy niż średnia państw UE. Duże podobieństwo w tym zakresie wykazuje Irlandia, Grecja i Hiszpania, a także ubiegająca się o członkostwo w UE Turcja. 500 450 400 350 300 250 200 150 100 0. Rumunia Turcja Litwa Polska Bułgaria Portugalia Słowacja Łotwa Grecja Estonia Cypr Czechy Malta Węgry Hiszpania Słowenia Włochy Irlandia Islandia Wielka Brytania Norwegia UE-25 Francja Belgia Stany Zjednoczone Japonia Austria Luksemburg Dania Holandia Niemcy Finlandia Szwecja Szwajcaria. 50. Rys. 2. Liczba nowych patentów na mln ludności w 2002 r.. Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Innovation Scoreboard 2005.. Innym wskaźnikiem charakteryzującym innowacyjność gospodarki państwa jest liczba uzyskanych patentów. Rys. 2 przedstawia liczbę nowych patentów przypadających na mln ludności w 2002 r. w analizowanych krajach. Wskaźnik ten, w odróżnieniu od poprzednich związanych z nakładami na B + R, odzwierciedla rezultaty wykorzystania nowoczesnych technologii. Wśród państw UE po raz kolejny zauważyć można wyraźną dominację państw skandynawskich, głównie Szwecji oraz Finlandii, w których na mln mieszkańców przypada odpowiednio 311,5 i 310,9 patentów. W czołówce państw znajdują się również Niemcy (301) i Holandia (278,9). Ponadto wysokim poziomem tego wskaźnika może poszczycić się Dania (214,8) oraz Luksemburg (201,3). W klasyfikacji sektora intellectual property wymienione kraje zajmują sześć pierwszych miejsc: Szwecja – 1, Finlandia – 3, Niemcy – 2, Holandia – 6, Dania – 4, Luksemburg – 5 (zob. tabela 3)..

(11) Badania i rozwój jako czynnik rozwoju.... 15. Liczba wydanych patentów w Polsce jest bardzo niska, znacznie odbiega od średniej dla państw należących do Unii. Analizowany współczynnik wynosi zaledwie 2,7, dając nam przedostatnie miejsce na liście krajów UE. Polska wyprzedza nieznacznie tylko Litwę (2,6). Również w rankingu sektora intellectual property Polska plasuje się na odległym 22 miejscu. Wśród państw europejskich nienależących do UE na uwagę zasługuje Szwajcaria, posiadająca zdecydowanie najwyższy wskaźnik w zakresie uzyskiwania nowych patentów, wynoszący aż 460 patentów na mln mieszkańców. W celu pomiaru stopnia innowacyjności państw Unii Europejskiej obliczane są zgodnie z przyjętą metodologią współczynniki innowacyjności dla poszczególnych kategorii oraz miernik ogólny (SII). W tabeli 2 uwzględniono współczynniki uzyskane w pięciu kategoriach dla poszczególnych państw UE oraz ogólny miernik SII. Ujęte w tabeli współczynniki przyjmują wartości z przedziału (0, 1), przy założeniu, że im większa wartość, tym wyższy stopień zaawansowania technologicznego. Na podstawie danych zamieszczonych w tabeli 2 można stwierdzić, że kraje najbardziej innowacyjne uzyskują współczynniki od 0,6 do 0,8. Z kolei państwa, w których działalność badawcza nie jest jeszcze dostatecznie rozwinięta, osiągają mierniki nieprzekraczające wartości 0,3. Wyniki państw w poszczególnych sektorach można prześledzić na rys. 3, który przedstawia zdecydowaną dominację państw skandynawskich oraz Niemiec w dziedzinie innowacyjności. Tabela 2. Wskaźniki stopnia innowacyjności dla państw UE w 2004 r. Kraj Austria. SII. Innovation drivers. Knowledge creation. 0,51. 0,44. 0,58. 0,52. –. 0,08. 0,52. 0,66. Czechy. 0,26. 0,25. 0,30. 0,30. 0,32. 0,49. 0,27. 0,56. 0,50. 0,38. 0,40. 0,25. 0,25. 0,24. 0,54. 0,36. –. 0,75. 0,31. Dania. Estonia. Finlandia. 0,60 0,68. Francja. 0,46. Hiszpania. 0,30. Irlandia. 0,42. Grecja. Holandia Litwa. 0,37 0,75. 0,77. 0,21. 0,28. 0,48. 0,58. 0,27. 0,46. 0,26 0,47. 0,51. 0,53. 0,50 0,28. 0,58. 0,49. Belgia. Cypr. 0,61. Innovation Intellectual and entre- Application property preneurship 0,41. 0,38. 0,38. 0,05. 0,58. 0,22. 0,03. 0,39. 0,51. 0,75. 0,60. 0,27. 0,32. 0,56. 0,40. 0,36. 0,36. 0,65 0,13. 0,38 0,15. 0,14. 0,62. 0,65 0,35. 0,03. 0,58 0,01.

(12) Magdalena Zając, Piotr Malina. 16. cd. tabeli 2 Innovation Intellectual and entre- Application property preneurship. SII. Innovation drivers. Knowledge creation. 0,44. 0,30. 0,30. 0,48. 0,48. 0,59. Malta. 0,20. 0,06. 0,01. 0,39. 0,44. 0,09. Polska. 0,23. 0,29. 0,24. 0,36. 0,23. 0,02. 0,21. 0,26. 0,12. 0,23. 0,43. Kraj Luksemburg. Łotwa. Niemcy. 0,20 0,58. 0,31. 0,39. 0,38. 0,69. 0,56. 0,30. 0,52. Portugalia. 0,28. Słowenia. 0,32. 0,44. 0,44. 0,28. Węgry. 0,31. 0,25. 0,49. 0,35. 0,36. 0,26. 0,55. 0,29. Słowacja Szwecja. Wielka Brytania Włochy. 0,72. 0,48. 0,16. 0,20. 0,77. 0,65. 0,70. 0,46. 0,11. 0,57. 0,01. 0,68. 0,29. 0,08. 0,33. 0,09. 0,39. 0,03. 0,73. 0,66. 0,45. 0,49 0,43. 0,01 0,71. 0,36 0,31. Źródło: A. Arundel, H. Hollanders, op. cit.. Bardzo interesujących wniosków może również dostarczyć analiza stopnia zaawansowania technologicznego państw UE ze względu na klasyfikację współczynników innovation input oraz innovation output. Tabela 3 przedstawia ranking państw obejmujący wszystkie dotąd omawiane klasyfikacje. Celem analizy jest dogłębne zrozumienie specyfiki przemian, które dokonują się za sprawą edukacji oraz inwestycji związanych z działalnością innowacyjną i jednocześnie przynoszą pozytywne zmiany w postaci zysku z nowoczesnych produktów, zatrudnienia w sektorach wysokiej technologii high-tech czy nowych patentów. Pozwala to ocenić, jak przekładają się wielkości nakładów ponoszonych na działalność innowacyjną na rezultaty w postaci nowoczesnych rozwiązań technologicznych, ekonomicznych czy społecznych. Dla wielu badanych państw współczynniki we wszystkich pięciu kategoriach przyjmują wartości zbliżone (zob. tabela 2). W wypadku pewnej grupy państw można jednak zaobserwować znaczne dysproporcje w wielkościach poszczególnych wskaźników. W państwach, takich jak Niemcy, Luksemburg, Irlandia czy Malta, w których wartości wskaźników należące do kategorii innovation output znacznie przewyższają te z innovation input, mamy do czynienia z efektywniejszą transformacją nakładów na sferę B + R w konkretne rozwiązania innowacyjne. Sytuację odwrotną możemy z kolei zabserwować w krajach, takich jak Estonia, Litwa oraz Cypr..

(13) Badania i rozwój jako czynnik rozwoju.... 17. 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0. Włochy. Węgry. Wielka Brytania. Szwecja. Słowenia. Słowacja. Polska. Portugalia. Malta. Niemcy. Łotwa. Litwa. intellectual property application knowledge creation. Luksemburg. Irlandia. Holandia. Grecja. Hiszpania. Francja. Finlandia. Dania. Estonia. Cypr. Czechy. Austria. 0,0. Belgia. 0,5. innovation and entrepreneurship innovation drivers. Rys. 3. Stopień innowacyjności państw UE w 2004 r. Źródło: opracowanie własne.. Tabela 3. Ranking stopnia innowacyjności państw UE w 2004 r. Kraj Szwecja. Finlandia. Dania. Niemcy. Austria. Innovation Innovation SII in- outdrivers put put 1. 2. 3. 4. 5. 1. Application. Intellectual property. 01. 02. 1. 02. 02. 03. 03. 10. 06. 12. 02. 5. 04. 7. Innovation and entrepreneurship. 01. 2. 3. Knowledge creation. 01. 13. 01. 02. 03. 04. 04. 05. 08. 04 03. 05. 06. 3. 4. 2. 7.

(14) Magdalena Zając, Piotr Malina. 18. cd. tabeli 3 Kraj Belgia. Holandia. Wielka Brytania Francja. Luksemburg. Irlandia. Innovation Innovation SII in- outdrivers put put 6. 4. 11. 13 16. 8. 6. 08. 06. 10. 04. 11. 10. 08. 09. 09. 09. 09. 07. 08. 11. 07. 10. 10. 15. 05. 17. 18. 09. 09. 05. 11. 14. 08. 08. –. 01. 13. 10. 20. 09. 20. 03. 21. 20. 16. 16. 22. 09. 17. 14. 19. Hiszpania 16. 19. Portugalia. 11. 22. 18. 18. 19. 12. Węgry. 15. Cypr. 17. 17. Czechy. 20. 23. Słowacja. 22. 24. 24. 20. Malta. 07. 06. 13. Łotwa. 05. 06. 14. Grecja. Intellectual property. 07. Słowenia. Polska. Application. 8. 12. Litwa. Innovation and entrepreneurship. 7. Włochy. Estonia. 05. Knowledge creation. 21. 23. 25. 21. 22. 25. 12 18 14. 21 11. 14. 15. 16. 07. 20. 12. 21. 15. 14. 21. 22. 19. 24. 24. 10. –. 25. 17. 6. 18. 17. 13. 15. 22. 24. 14. 20. 18. 23. 15. 20. 24. 23. 25. 16. 23. 13. 23 13. 19. 25. 15 13. 23 18. 17. 11. 12. 19. 17. 21. 11. 16. 22 19. 25. 19. 12. 15. 14. 18. 22. 12. 23. 24. 25. 10. 21 16. Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Innovation Scoreboard 2005.. Innym wyjaśnieniem wskazanych różnic może być też podatność populacji danego państwa na nowe produkty czy usługi. Okazuje się bowiem, że spośród 10 europejskich państw, w których największy odsetek populacji jest zainteresowany innowacyjnymi rozwiązaniami w zakresie produktów lub usług, aż w 9 wartość współczynnika określającego relację innovation output do innovation input przekracza średnią. Z kolei aż w 7 spośród 10 państw, w których mieszkańcy nie.

(15) Badania i rozwój jako czynnik rozwoju.... 19. wykazują większego zainteresowania nowoczesnymi produktami, wartość tego współczynnika nie przekracza średniej21. 4. Zależność między innowacyjnością a stopniem rozwoju gospodarczego Stwierdzenie, że wzrost gospodarczy jest ściśle zależny od poziomu innowacyjności państwa, wydaje się oczywiste. Jak jednak wynika z badań nad zależnością między tymi dwoma parametrami, nie można stwierdzić wyraźnej i znaczącej korelacji pomiędzy wzrostem wskaźnika SII a wzrostem PKB22. Byłoby jednak dużym błędem sformułowanie tezy, że wzrost stopnia innowacyjności państwa nie przekłada się w żaden sposób na wzrost PKB. Przede wszystkim trzeba zastanowić się nad złożonością procesu innowacji, który jak wiadomo, wymaga ogromnych nakładów finansowych. Dodatkowym czynnikiem utrudniającym analizę bezpośrednich jego powiązań ze wzrostem PKB jest długofalowość. Należy pamiętać, że uwidacznianie się realnych efektów wprowadzenia innowacji wymaga kilku, a nierzadko kilkunastu lat. Oczywiście konieczność finansowania prac z tym związanych w każdym roku jest nieunikniona i zwykle bardzo obciąża budżet. Dodatkowo dokładne zbadanie i porównanie poniesionych nakładów z otrzymanymi rezultatami utrudnia niemierzalność wielu uzyskanych korzyści, związanych np. z ochroną środowiska, a tym samym ze zdrowiem i jakością życia ludności. Nie da się zaprzeczyć, że ciągłe unowocześnianie poszczególnych gałęzi gospodarki państwa jest działaniem bardzo pożądanym i w dłuższym okresie bardzo opłacalnym. W państwach kładących duży nacisk na działania badawcze i naukowe można, oprócz wzrostu gospodarczego, dostrzec również podnoszenie się jakości życia ludności. Biorąc pod uwagę ogromne korzyści zarówno materialne, jak i niematerialne płynące z efektów wprowadzania innowacji, pogrupowano państwa europejskie pod względem stopnia zaawansowania technologii. Opierając się na wartościach wskaźnika SII oraz jego stopie wzrostu w porównaniu z rokiem wcześniejszym dla poszczególnych państw, wyodrębniono cztery grupy23: – leading countries – państwa przodujące w Europie w dziedzinie innowacyjności: Finlandia, Szwecja, Dania, Niemcy i Szwajcaria; Zob. Innobarometer – Impact of Innovation Demand, European Innovation Scoreboard 2005, European Commission, Luxembourg 2006, s. 27. 21. 22 Por. H. Hollanders A. Arundel, Innovation and Economic Performance, European Innovation Scoreboard 2005, European Commission 2006.. Zob. European Innovation Scoreboard 2005, s. 11.. 23.

(16) Magdalena Zając, Piotr Malina. 20. – average performance – państwa o wysokim poziomie zaawansowania technologicznego: Austria, Belgia, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Wielka Brytania, Włochy oraz Norwegia i Islandia; – catching up – państwa odbiegające nieco od średniej unijnej w dziedzinie innowacji, mające jednak duże szanse na szybkie odrobienie strat i dołączenie do grupy państw o wysokim poziomie zaawansowania technologicznego: Grecja, Portugalia, Słowenia, Węgry, Czechy, Litwa, Łotwa, Cypr i Malta; – loosing ground – państwa, które nie spełniają określonych przez UE oczekiwań dotyczących programu innowacji i potrzebują długiego okresu na ich wprowadzenie: Hiszpania, Estonia, Słowacja, Polska oraz trzy kraje kandydackie – Bułgaria, Rumunia oraz Turcja. 5. Europa, Stany Zjednoczone, Japonia – analiza konkurencyjności Najnowsza międzynarodowa metodologia Oslo24 określa działalność innowacyjną jako obejmującą cztery rodzaje innowacji. Są nimi25: – innowacje technologiczne produktów (np. wprowadzenie ulepszonego produktu na rynek), – innowacje technologiczne procesów (np. zastosowanie nowego procesu produkcji), – innowacje organizacyjne (np. wprowadzenie zmian organizacyjnych), – innowacje marketingowe (np. wdrożenia zmian marketingowych). Innowacje powstają na skutek wielu działań o charakterze badawczym, technicznym, finansowym, organizacyjnym i handlowym. Badania statystyczne obejmują zarówno innowacje na skalę światową (tzw. innowacje absolutne), jak również wyroby i procesy nowe tylko z punktu widzenia danego przedsiębiorstwa (tzw. nowości imitacyjne). Nowe rozwiązania mogą zatem powstawać w wyniku działalności twórczej i wynalazczej badanych przedsiębiorstw (tzw. kreacja innowacji), jak i być wynikiem przyswajania nowej wiedzy i technologii (tzw. dyfuzja innowacji)26. Pomimo częściowej realizacji założeń przyjętych w 2002 r. w ramach strategii lizbońskiej, mających na celu przeznaczenie w 2010 r. 3% PKB na działalność badawczo-rozwojową w krajach UE, konkurencyjność oraz innowacyjność euro Metodologia Oslo zawiera wytyczne dotyczące badań statystycznych innowacji technologicznych. 24. 25 J. Knast, Polityka innowacji w Polsce – zbieżność z celami Unii Europejskiej, „Wspólnoty Europejskie” 2006, nr 6(175), s. 35.. Ibidem.. 26.

(17) Badania i rozwój jako czynnik rozwoju.... 21. pejskiej gospodarki oceniana jest niekorzystnie, zwłaszcza w porównaniu z gospodarkami Stanów Zjednoczonych i Japonii. Z danych opublikowanych w International R+D Scoreboard wynika, że nakłady na badania i rozwój w Unii Europejskiej zwiększały się w ciągu ostatnich lat w niewystarczającym tempie. Tabela 4. Nakłady na badania i rozwój jako % PKB Lp. 01. Szwecja. 03. Dania. 02 04 05. 06 07. 08. Finlandia. Niemcy. Cel w 2010 r.. ogółem. publiczne. ogółem. publiczne. 3,51. 1,05. 4,00. –. 0,74. 3,00. 3,75. 2,63. 2,49. 2,26. Belgia. 1,93. 0,99 0,82. –. 3,00. 0,61. 3,00. –. 3,00. –. –. 3,00. 1,88. 0,64. 2,5 [2014]. Holandia. 1,77. 0,75. 3,00. Czechy. 1,28. 1,78. 0,20. 1,61. 0,65. 3,00. 0,43. 2,5 [2013]. 0,49. 2,00. 0,52. –. 0,47. –. 15. Hiszpania. 1,07. 17. Węgry. 0,89. 19. Litwa. 0,76. 0,60. 2,00. Polska. 0,58. 0,41. 1,65 [2008]. Łotwa. 0,42. 0,23. – . 0,29. 0,19. 16. 18. 20 21. 22. 23. 24 25. Estonia. Portugalia Grecja. Słowacja. Cypr. Malta. 0,60. 0,91. 0,55. 0,78. 0,52. 0,58 0,53. 0,37. 0,41. 0,27 0,29. –. –. 1,20 1,14. –. 1,00. Irlandia. Włochy. –. – . 13 14. –. –. Wielka Brytania. Słowenia. –. 3,00. 0,80. 11. – . 0,86. 2,16. Luksemburg. 12. Nakłady na B + R w 2004 r.a. Austria. Francja. 09 10. a. Kraj. b. 1,90 –. 1,50 – . 0,65 [2008] – . –. – . – . – . 1,00 – . –. –. –. –. –. 0,2 [2007]. Dane dotyczące Luksemburga, Portugalii, Wielkiej Brytanii i Włoch z 2003 r. b Jako % PNB.. Źródło: J. Pisani-Ferry, A. Sapir, Last Exit to Lisbon, http://www.bruegel.org/index.php?pid=73, grudzień 2006..

(18) Magdalena Zając, Piotr Malina. 22. Przewiuje się, że większość krajów Unii Europejskiej do 2010 r. nie osiągnie w dziedzinie B + R założonego celu. Spośród 23 krajów, w których wydatki na B + R są obecnie niższe niż 3% PKB, zaledwie 18 uwzględniło zwiększenie wydatków w narodowych programach. Co więcej, w niektórych krajach cel narodowy został określony na poziomie niższym niż 3% PKB lub też został określony na tym poziomie, ale na okres po 2010 r. (zob. tabela 4). Sytuację pogarsza różnica pomiędzy krajami skandynawskimi, w których poziom nakładów na B + R jest najwyższy w UE, a krajami z końca klasyfikacji – różnica ta jest ponaddziesięciokrotna. Tabela 5. Kraje o najwyższych nakładach na B + R w 2004 r. Lp. 1. Kraj Stany Zjednoczone. Liczba firm. zwiększających nakłady na B + R. z nakładami ponad 370 mln dolarów 16. 50. 2. Japonia. 30. 4. Francja. 10. 3. Niemcy. 5. Wielka Brytania. 7. Holandia. 6 8. Szwajcaria. Korea Południowa. 11. 05. 17. 07. 07. 04. 06. 00. 04. 00. 04. 02. Źródło: opracowanie własne na podstawie: 2005 R&D Scoreboard oraz European Commission Innovation Scoreboard 2005, http://trendchart.cordis.ln/scoreboards/scoreboard2005/pdf/EIS%20 2005.pdf, grudzień 2006; A. Gwiazda, Innowacyjność – słaba strona Unii Europejskiej?, „Wspólnoty Europejskie” 2006, nr 4(173), s. 23.. Obecnie pojawiają się pytania o racjonalność stawiania przed wszystkimi krajami UE identycznego celu osiągnięcia do 2010 r. nakładów na B + R na poziomie 3% PKB. J. Piotrowski zwraca uwagę, że w Stanach Zjednoczonych poziom nakładów na badania i rozwój różni się pomiędzy poszczególnymi stanami, chociaż istnieje między nimi znacznie mniejsze zróżnicowanie poziomu dochodów niż między krajami Unii Europejskiej27. W stanie Nowy Meksyk wskaźnik ten wynosi 8,8%, w Massachusetts – 5,0%, w stanach Maryland i Waszyngton – 4,5%, natomiast w Południowej Dakocie i Wyoming zaledwie 0,4%28. J. Pisani-Ferry 27 J. Piotrowski, Droga do Lizbony – Raport J. Pisani-Ferry’ego i A. Sapira, „Wspólnoty Europejskie” 2006, nr 3(172), s. 13–15.. Ibidem; National Science Foundation, National Patterns of R&D Resources 2004, www.nsf. gov/statistics, grudzień 2006. 28.

(19) Badania i rozwój jako czynnik rozwoju.... 23. i A. Sapir twierdzą, że z ekonomicznego punktu widzenia nakłady na działalność B + R powinny być skoncentrowane tam, gdzie zagregowany zwrot z tych nakładów byłby największy29. Oznacza to, że docelowe wielkości nakładów na B + R w poszczególnych krajach członkowskich UE powinny być zróżnicowane i zależeć od zagregowanego zwrotu. W 2004 r. krajem, w którym firmy przeznaczały najwięcej środków na badania i rozwój, były Stany Zjednoczone. W 2004 r. działało tam najwięcej, bo aż 50 firm zwiększających nakłady na B + R, poza tym 17 z nich przeznaczało na B + R ponad 370 mln dolarów. Spośród państw UE stosunkowo najwyższe nakłady cechowały Niemcy, Francję, Wielką Brytanię oraz Holandię (zob. tabela 5). W Unii Europejskiej głównymi producentami innowacji, patentów oraz licencji są przedsiębiorstwa. Z danych Komisji Europejskiej z 2002 r. wynika, że w Unii Europejskiej 55,6% nakładów ogółem na B + R zostało sfinansowanych przez prywatne firmy. W wypadku USA oraz Japonii nakłady na B + R pochodzące z prywatnego biznesu wynosiły odpowiednio 63,1% oraz 73%30. Tabela 6 przedstawia zestawienie 10 firm, w których nakłady na badania i rozwój w 2005 r. były najwyższe. Tabela 6. Firmy o najwyższych nakładach na B + R w 2005 r. Lp.. Inwestycje w B + R w mld euro. Zmiana nakładów na B + R w % w stosunku do 2004 r.. Pfizer (Stany Zjednoczone). 6308,88. 0–3,1. DaimlerChrysler (Niemcy). 5649,00. Toyota Motor (Japonia). 5423,93. Firma. 01. Ford Motor (Stany Zjednoczone). 02 03. General Motors (Stany Zjednoczone). 04 05. Microsoft (Stany Zjednoczone). 06. Johnson&Johnson (Stany Zjednoczone). 07 08. Siemens (Niemcy). Samsung Electronics (Korea Południowa). 09 10. GlaxoSmithKline (Wielka Brytania). 6781,92. 5679,86. 0–8,1 0–3,1. 0–0,2. 5581,52. 0–6,5. 5350,94. –21,3. 5155,00. 0–1,8. 4612,61. –12,2. 4564,13. –10,5. –10,7. Źródło: opracowanie własne na podstawie: The 2006 EU Industrial R+D Investment Scoreboard, European Commission, Luxembourg 2006, s. 3. 29. J. Pisani-Ferry, A. Sapir, op. cit.. Komisja zakłada, że nakłady prywatnych firm na B + R będą w przyszłości wynosić 75% wszystkich nakładów, zaś udział krajów członkowskich w finansowaniu tych działów będzie wynosił 25%. A. Gwiazda, Innowacyjność – słaba strona Unii Europejskiej?, „Wspólnoty Europejskie” 2006, nr 4(173), s. 23. 30.

(20) Magdalena Zając, Piotr Malina. 24. Na podstawie wysokości nakładów na B + R w 2005 r. oraz wzrostu tych nakładów można stwierdzić, że najbardziej innowacyjne były firmy amerykańskie. W 2005 r. wśród 10 najbardziej innowacyjnych firm znalazły się jedynie 3 europejskie przedsiębiorstwa: 2 niemieckie – DaimlerChrysler i Siemens (4 i 8 miejsce), oraz brytyjski GlaxoSmithKline (10 miejsce). Spośród 50 firm o najwyższych nakładach na badania i rozwój aż 18 pochodziło z USA, 18 z krajów UE (w tym 6 z Niemiec, 4 z Francji, 3 z Wielkiej Brytanii, 2 z Holandii, 1 ze Szwecji, 1 z Finlandii i 1 z Włoch), 10 z Japonii, 2 z Korei Południowej oraz 2 ze Szwajcarii31. Unia Europejska pod względem innowacyjności w sposób widoczny odbiega od poziomu osiąganego przez pozostałe państwa Triady. Z danych opublikowanych przez European Innovation Scoreboard 2005 wynika, że luka innowacyjna dzieląca USA i UE jest znaczna, niemniej jednak jej rozmiary pozostają stabilne, podczas gdy luka innowacyjna dzieląca UE-25 od Japonii powiększa się. Na mniej korzystną sytuację UE w porównaniu z USA oraz na rozmiary luki wpływają głownie znaczące różnice w takich sferach, jak: liczba patentów USPTO na mln mieszkańców, odsetek mieszkańców posiadających wyższe wykształcenie oraz nakłady na technologię informacyjną i komunikacyjną32. Rozmiary luki innowacyjnej dzielącej UE od Japonii wynikają w głównej mierze z różnic w liczbie patentów USPTO oraz udziału populacji posiadającej wykształcenie wyższe w ogóle populacji w wieku od 20 do 29 lat. W latach 2003–2005 obserwowano znaczący wzrost luki, przy czym najważniejszą przyczyną pogorszenia się pozycji konkurencyjnej Europy względem Japonii stały się różnice w wydatkach na technologię informacyjną i komunikacyjną oraz różnice w wydatkach publicznych i prywatnych na działalność badawczo-rozwojową33. Tabela 7 prezentuje wybrane wskaźniki innowacyjności charakteryzujące państwa Triady. Z porównania wydatków na badania i rozwój w UE i innych rozwiniętych regionach świata wynika, że w 2004 r. na B + R najwięcej funduszy przeznaczyły Stany Zjednoczone, tj. 282 mln dolarów, po nich Japonia – 104 mln dolarów oraz Chiny – 60 mln dolarów. Niemcy znalazły się na czwartym miejscu z wynikiem 54 mln dolarów. Pod względem liczby opatentowanych wynalazków wśród krajów UE w 2004 r. na pierwszym miejscu znalazły się Niemcy (55 478 patentów). Kraj ten wyprzedziły: Japonia (342 726), Stany Zjednoczone (167 183) oraz Korea Południowa (71 483). Należy podkreślić pozycję Chin, które w rankingu zajęły piąte miejsce (40 426), oraz Rosji (19 104)34.. The 2006 EU Industrial R+D Investment Scoreboard, s. 3.. 31. 32 33. European Innovation Scoreboard 2005, s. 25.. Ibidem, s. 5.. 34. A. Gwiazda, op. cit., s. 23..

(21) Badania i rozwój jako czynnik rozwoju.... 25. Tabela 7. Wybrane wskaźniki innowacyjności dla UE, USA i Japonii (2005 r.) Wskaźnik Absolwenci kierunków inżynieryjnycha (na 1 tys. osób w wieku od 20 do 29 lat). Odsetek osób z wyższym wykształceniem (na 100 w wieku od 25 do 69 lat) Szerokopasmowy dostęp do Internetub (liczba linii na 100 mieszkańców) Publiczne nakłady na B + R (% PKB) Nakłady firm na B + R (% PKB). Nakłady na technologię informacyjną i komunikacyjną (% PKB). Patenty EPOc (na 1 mln mieszkańców). Patenty USPTO (na 1 mln mieszkańców) d. Uzyskanie ochrony patentowej w UE, Japonii i USAe (na 1 mln mieszkańców). UE-25 UE-15. Kraj UE o najwyższej wartości wskaźnika. USA. Japonia. 12,2. 13,1. Irlandia – 24,2. 10,9. 13,2. 21,2. 23,1. Finlandia – 34,2. 38,4. 37,4. 6,5. 7,6. Dania – 15,6. 11,2. 12,7. 0,69. 0,7. Finlandia – 1,03. 0,86 1,91. 0,89. 2,65. 7,8. 8. Szwecja – 311,5. 154,5 301,4. 166,7. 273,9. 53,6. 92,6. 1,26. 1,3. Szwecja – 2,93. 6,4. 6,3. Szwecja – 8,7. 133,6. 158,5 71,3. Szwecja – 187,4. 22,3. 36,3. Finlandia – 94,5. 59,9. S&E graduates – Science and engineering graduates. b Broadband penetration rate. c EPO – Europejski Urząd Patentowy. d USPTO – Urząd Patentowy Stanów Zjednoczonych. e Triadic patent families. a. Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Innovation Scoreboard 2005, s. 17.. W Unii Europejskiej krajami, które przeznaczają na B + R stosunkowo największą część swojego PKB, są Szwecja oraz Finlandia, odpowiednio 3,98% i 3,49% w 2003 r. Wydatki na B + R w UE-15 w 2003 r. wynosiły 1,95% PKB, podczas gdy w USA stanowiły 2,6% PKB, a w Japonii 3,2% PKB. Jeszcze w 2003 r. wskaźnik ten dla Chin wynosił niecałe 1,3% PKB i był niższy niż w UE-15, jednakże w latach 2003–2005 nakłady na działalność B + R w Chinach wzrosły do poziomu kilkunastu procent. Istnieją prognozy przewidujące, że w 2010 r. Chiny osiągną wyższy poziom nakładów na B + R niż Unia Europejska. W 2003 r. nakłady na B + R wynosiły w UE-15 1,95% PKB, a dla UE-25 – 1,9% PKB. Rok później wielkości te zmniejszyły się odpowiednio o 0,03 punktu procentowego oraz 0,04 punktu procentowego, do poziomu 1,92% PKB dla UE-15 i 1,86% PKB dla UE-2535. Ponadto na przełomie lat 2004–2005 nakłady na B + R w firmach europejskich wzrosły jedynie o 2%, podczas gdy w USA i Azji wzrosły http://ec.europa.eu/eurostat, grudzień 2006.. 35.

(22) Magdalena Zając, Piotr Malina. 26. o 7%. Oznacza to w dłuższej perspektywie realne pogorszenie się konkurencyjności gospodarek UE w porównaniu z USA i Japonią36. Na niekorzystną sytuację Unii Europejskiej wpływa trwały, niższy w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi poziom komercjalizacji badań, czyli gorsze praktyczne wykorzystanie wiedzy oraz potencjału badawczo-rozwojowego. Podkreśla się także słabsze powiązanie europejskich uczelni wyższych z realnym życiem społeczno-gospodarczym37. Jest to bardzo istotne, gdyż pomimo dominującego podejścia w zakresie badania innowacyjności kraju, dla którego punktem odniesienia są nakłady na działalność badawczo-rozwojową, coraz bardziej popularna staje się tzw. strategia otwartej innowacji (open innovation), kładąca nacisk na przekazywanie wiedzy pomiędzy instytucjami badawczo-rozwojowymi, przedsiębiorstwami oraz ekspertami38. W raporcie opracowanym pod kierownictwem E. Aho39 podkreśla się, że oprócz nakładów na działalność B + R istotne są również wspieranie i rozwój edukacji, przedsiębiorczości, technik informacyjno-komunikacyjnych oraz ochrona własności intelektualnej. Oznacza to szersze spojrzenie na problem innowacyjności i kompleksowe podejście do polityki sprzyjającej jej rozwojowi. Unia Europejska obecnie wyraźnie odbiega od USA i Japonii pod względem publicznych i prywatnych nakładów na działalność badawczo-rozwojową. Różnice widoczne są ponadto w wydajności, poziomie życia, poziomie wzrostu gospodarczego oraz w dziedzinach o kluczowym znaczeniu dla gospodarki, tj.: nakładach na technologię informacyjną i komunikacyjną, liczbie wydawanych patentów oraz odsetku mieszkańców posiadających wyższe wykształcenie. Od połowy lat 90. tempo wzrostu wydajności pracy w USA jest wyższe niż w Unii Europejskiej. W latach 90. gospodarka USA wyprzedziła inne kraje rozwinięte również pod względem tempa wzrostu i wielkości nakładów na B + R oraz wykorzystania technik informacyjnych i komunikacyjnych (ICT). Jeszcze w latach 60. i 70. Unia Europejska wykazywała średnią roczną stopę wzrostu PKB per capita na poziomie 3,25%, co oznaczało w tamtym okresie wynik wyższy o 0,75 punktu procentowego od USA. Wynik ten wpisywał się w trwający powojenny proces konwergencji dochodu Unii Europejskiej z poziomem PKB per capita, od poziomu mniejszego niż 50% poziomu USA w latach 50. do ponad A. Gwiazda, op. cit., s. 23, 24. Zob. C. Cookson, R&D Spending Falling Further behind Target, „Financial Times”, 26.10.2005. 36. 37 Z. Puślecki, Problemy funkcjonowania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce w warunkach integracji z Unią Europejską [w:] Integracja a globalizacja, red. J. Rymarczyk, W. Michalczyk, Materiały konferencyjne, t. 2, AE we Wrocławiu, Wrocław 2006.. J. Knast, op. cit., s. 35.. 38. E. Aho, Tworzenie innowacyjnej Europy, http://ec.europa.eu/invest-in-research/action/2006_ ahogroup_en.htm, grudzień 2006. 39.

(23) Badania i rozwój jako czynnik rozwoju.... 27. 70% we wczesnych latach 80. W okresie do 1995 r. stopa wzrostu PKB per capita w UE była zbliżona do amerykańskiej stopy wzrostu i wyniosła w latach 80. ok. 2–2,25% rocznie oraz 1–1,25% w pierwszej połowie lat 90. Od 1995 r. obserwuje się niepokojącą tendencję odwrócenia procesu konwergencji, gdyż standardy życia w USA wzrastają szybciej niż w krajach Unii Europejskiej40. Od połowy lat 90. w Unii Europejskiej obserwuje się ponadto negatywną tendencję w zakresie wydajności pracy. W latach 1996–2002 UE po raz pierwszy osiągnęła niższą stopę wzrostu wydajności niż USA (zob. tabela 8). Tabela 8. Rozkład średnich stóp wzrostu USA i UE-15 Średnia stopa wzrostu PKB. Wydajność pracy (godzinowo) PKB. Wydajność pracy (godzinowo). 1966–1970 1971–1980 1981–1990 1991–1995 1996–2000 1996–2002 3,4. 3,2. 1,8. 1,6. 5,0. 3,2. 5,6. 3,8. USA. 3,1. 2,4. 4,0. 3,2. 1,4. 1,0. 1,6. 1,7. 2,4. 1,7. 2,6. 2,2. 2,2. 2,4. 1,6. 1,4. UE-15. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Analiza zmiany wydajności w UE i USA..., s. 13–20.. Należy dodać, że według danych Komisji Europejskiej wydajność pracy w przemyśle europejskim w połowie lat 90. wynosiła 97% wydajności przemysłu USA, a w 2002 r. osiągnęła poziom 90% wydajności przemysłu tego kraju41. 6. Perspektywy i zagrożenia wynikające z nowoczesnej technologii w związku z rozwojem Chin i Indii Czynniki takie jak wzrost nakładów na badania i rozwój oraz zwiększanie nakładów na edukację i naukę w istotny sposób przyczyniają się do wzrostu ekonomicznego kraju oraz do wzrostu jego konkurencyjności w skali świata. Tymcza40 Analiza zmiany wydajności w UE i USA. (Ogólna perspektywa poziomu gospodarki i przemysłu), Komisja Europejska – Dyrekcja Generalna Gospodarka i Finanse, lipiec 2004 r. (cz. I), „Monitor Europejski” 2004, nr 8, s. 13–20.. 41 Employment and Productivity Differences between the EU and the USA, Information note for members of the Economic Policy Commitee, Brussels, II-A-I/Ww d 2004; A. Gwiazda, op. cit., s. 26..

(24) 28. Magdalena Zając, Piotr Malina. sem Komisja Europejska stwierdza, że „struktura przemysłowa unijnej gospodarki jako taka jest daleka od ideału, by stawić czoło procesowi globalizacji. Handel Unii Europejskiej skoncentrowany jest na technologiach średnio zaawansowanych i wymagających niskiego albo średniego poziomu kwalifikacji. Unia pozostaje narażona na konkurencję producentów rozwijających się gospodarek Chin i reszty Azji”42. Obecnie najwięcej międzynarodowych funduszy na badania i rozwój trafia do Japonii i Stanów Zjednoczonych. Sytuację Unii Europejskiej pogarsza fakt, że w tej dziedzinie coraz mocniej konkurują z nią Chiny i Indie. Oba te kraje przyciągają inwestycje w dziedzinie badań naukowych i jednocześnie przestają być postrzegane jako gospodarki charakteryzujące się niskimi kosztami i niską wartością. W Chinach produkcja na eksport stała się głównym czynnikiem wzrostu gospodarczego, natomiast Indie odniosły duży sukces w dziedzinie usług. W wypadku obu państw eksport w coraz większym stopniu opiera się na technologii, na co wskazuje rosnący udział w eksporcie z Chin i Indii towarów i usług związanych właśnie z zaawansowanymi technologiami. Gospodarki Chin i Indii cechują się niezwykle dynamicznym wzrostem w ostatnich latach. W latach 1990–2000 realny przyrost PKB w Chinach wyniósł 10,7%, co oznaczało wynik najwyższy na świecie, w 2004 r. wyniósł 9,5%. W wypadku Indii wzrost PKB w 2005 r. osiągnął poziom 7,5%43. Jeszcze 20 lat temu zaledwie 10% produkowanych towarów pochodziło z krajów rozwijających się i wschodzących. W 2004 r. gwałtownie zwiększył się udział Chin i Indii w światowym handlu; udział Chin przewyższał udział Japonii44 (zob. tabela 9). Według szacunków, w 2010 r. udział Indii i Chin w światowym rynku może wynieść nawet 50%. W Chinach w 2004 r. nastąpił największy na świecie wzrost branż wysokich technologii, który wyniósł 20,6% w przedsiębiorstwach o przychodach powyżej 600 mln dolarów. Pod względem osiągnięć w dziedzinie badań i rozwoju Chiny znalazły się w 2003 r. na trzecim miejscu, zaraz za Stanami Zjednoczonymi i Japonią.. 42 http://www1.ukie.gov.pl/www/serce.nsf/0/20A96ABB43434FFFC1257052004C966D?Open, grudzień 2006.. 43 M. Dobraczyński, Chiny jako nowy czynnik w globalnym układzie sił ekonomiczno-politycznych [w:] Problemy regionalne i globalne we współczesnej gospodarce światowej, red. J. Rymarczyk, W. Michalczyk, AE we Wrocławiu, Wrocław 2005. 44 Komunikat Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Europejskie wartości w zglobalizowanym świecie, Dokument Komisji przygotowany na październikowe spotkanie szefów rządów i państw, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela 20.10.2005, COM (2005) 525 końcowy..

(25) Badania i rozwój jako czynnik rozwoju.... 29. Tabela 9. Udział w światowym handlu towarami (w%) Kraj/ugrupowanie. UE (poza handlem wewnętrznym) USA. 1995. 2004. 16,5. 17,1. 19,1. Japonia. 09,5. Indie. 00,8. Chiny. 03,4. 18,5 07,4. 08,4 01,2. Źródło: baza danych statystycznych WTO i IMF (DOTS).. W podnoszeniu konkurencyjności gospodarek istotną rolę odgrywają zasoby ludzkie w sektorze nauki i technologii. W 2003 r. Chiny zajmowały drugie miejsce na świecie pod względem liczby badaczy (862 tys.) i znajdowały się za Stanami Zjednoczonymi (1,3 mln w 1999 r.), lecz już przed Japonią (675 tys.) i Rosją (487 tys.)45. Wszystkie wymienione wyżej czynniki powodują, że obok dotychczasowych potęg ekonomicznych Triady (USA, UE i Japonii) pojawiają się nowi uczestnicy – Chiny i Indie. Oznacza to dalszą rekonstrukcję trójbiegunowego modelu światowej gospodarki. Literatura Aho E., Tworzenie innowacyjnej Europy, http://ec.europa.eu/invest-in-research/ action/2006_ahogroup_en.htm, grudzień 2006. Analiza zmiany wydajności w UE i USA. (Ogólna perspektywa poziomu gospodarki i przemysłu), Komisja Europejska – Dyrekcja Generalna Gospodarka i Finanse, lipiec 2004 r. (cz. I), „Monitor Europejski” 2004, nr 8. Arundel A., Hollanders H., Innovation Strengths and Weaknesses, European Trend Chart on Innovation, 5.12.2005, European Commission, Brussels 2005. Cookson C., R&D Spending Falling Further behind Target, „Financial Times”, 26.10.2005. Departament Innowacyjności Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Strategia zwiększenia nakładów na działalność „B + R” w celu osiągnięcia założeń Strategii Lizbońskiej, Warszawa, marzec 2004. Dobraczyński M., Chiny jako nowy czynnik w globalnym układzie sił ekonomiczno-politycznych [w:] Problemy regionalne i globalne we współczesnej gospodarce światowej, red. J. Rymarczyk, W. Michalczyk, AE we Wrocławiu, Wrocław 2005. Employment and Productivity Differences between the EU and the USA, Information note for members of the Economic Policy Commitee, Brussels, II-A-I/Ww d 2004. Nauka, technologia i przemysł w krajach OECD: Raport 2005, s. 2, 3, www.oecd.org, grudzień 2006. 45.

(26) 30. Magdalena Zając, Piotr Malina. European Commission Innovation Scoreboard 2005, http://trendchart.cordis.ln/scoreboards/scoreboard2005/pdf/EIS%202005.pdf, grudzień 2006. European Innovation Scoreboard 2005, Comparative Analysis of Innovation Performance, www.trendchart.org, grudzień 2006. Grosse T., Polska wobec Strategii Lizbońskiej, „CFO Magazyn Finansistów”, 20.06.2006; http://cfo.cxo.pl/artykuly/52159.html, grudzień 2006. Gwiazda A., Innowacyjność – słaba strona Unii Europejskiej?, „Wspólnoty Europejskie” 2006, nr 4(173). Herman A., Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa w gospodarce opartej na wiedzy [w:] Przedsiębiorstwo przyszłości. Nowe paradygmaty zarządzania europejskiego, Wydawnictwo Instytutu Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 2003. Hollanders H., Arundel A., Innovation and Economic Performance, European Innovation Scoreboard 2005, European Commission 2006. Innobarometer – Impact of Innovation Demand, European Innovation Scoreboard 2005, European Commission, Luxembourg 2006. Knast J., Polityka innowacji w Polsce – zbieżność z celami Unii Europejskiej, „Wspólnoty Europejskie” 2006, nr 6(175). Komunikat Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Europejskie wartości w zglobalizowanym świecie, Dokument Komisji przygotowany na październikowe spotkanie szefów rządów i państw, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela 20.10.2005, COM (2005) 525 końcowy. Komunikat Komisji Europejskiej dla Rady Europy, Parlamentu Europejskiego i Europejskiego Komitetu Społeczno-Ekonomicznego w sprawie polityki innowacyjnej, Bruksela, 11.03.2003. Methodology Report on European Innovation Scoreboard 2005. European Trend Chart on Innovation, 20.05.2005, M. Sajeva, D. Gatelli, S. Tarantola, H. Hollanders, European Commission, Luxembourg 2006. Mikuła B., Organizacje oparte na wiedzy, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2006. Moszkowicz K., Moszkowicz M., Zarządzanie wiedzą i technologie informacyjno-komunikacyjne we współczesnym zarządzaniu [w:] Zarządzanie firmą w społeczeństwie informacyjnym (materiały konferencji naukowej), red. A. Stabryła, Wydawnictwo EJB, Kraków 2002. National Science Foundation, National Patterns of R&D Resources 2004, www.nsf.gov/ statistics, grudzień 2006. Nauka, technologia i przemysł w krajach OECD: Raport 2005, www.oecd.org, grudzień 2006. Piotrowski J., Droga do Lizbony – Raport J. Pisani-Ferry’ego i A. Sapira, „Wspólnoty Europejskie” 2006, nr 3(172). Pisani-Ferry J., Sapir A., Last Exit to Lisbon, http://www.bruegel.org/index.php?pid=73, grudzień 2006. Puślecki Z., Problemy funkcjonowania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce w warunkach integracji z Unią Europejską [w:] Integracja a globalizacja, red. J. Rymarczyk, W. Michalczyk, Materiały konferencyjne, t. 2, AE we Wrocławiu, Wrocław 2006..

(27) Badania i rozwój jako czynnik rozwoju.... 31. Szymla Z., Determinanty rozwoju regionalnego, AE w Krakowie, Ossolineum, Wrocław– Warszawa–Kraków 2000. Zienkowski L., Gospodarka „oparta na wiedzy” – mit czy rzeczywistość? [w:] Wiedza a wzrost gospodarczy, red. L. Zienkowski, Scholar, Warszawa 2003. The 2006 EU Industrial R+D Investment Scoreboard, European Commission, Luxembourg 2006. 2005 R&D Scoreboard, http://trendchart.cordis.ln/scoreboards/scoreboard2005/pdf/ EIS%202005.pdf, grudzień 2006. Research and Development as an Economic Development Factor in the Integrating Europe In this article, the authors present the growing importance of science in the economic development of European countries as well as trends connected with the emergence of modern concepts of a knowledge-based society. They outline EU methods for measuring the level of innovativeness in an economy and present the current ranking of European countries in terms of technological advancement. In a later part of the article, the authors compare the technological competitiveness of Europe, the USA and Japan, and present the threats and prospects for Europe in the face of China and India’s dynamic growth..

(28)