PRZEMYS£AW CHARZYÑSKI1, RENATA BEDNAREK2, JOLANTA B£ASZKIEWICZ2
MORFOLOGIA I W£ACIWOCI GLEB PRZYKRYTYCH
EKRANOSOLI TORUNIA I KLU¯U-NAPOKI
MORPHOLOGY AND PROPERTIES OF EKRANIC
TECHNOSOLS IN TORUÑ AND CLUJ-NAPOCA
1 Zak³ad Geografii Krajobrazu UMK w Toruniu 2 Zak³ad Gleboznawstwa UMK w Toruniu
Abstract: There are only a few publications dealing with Ekranic Technosols. The aim of this study was investigating the morphology and selected chemical and physical properties of sealed soils of Toruñ, Poland and Cluj-Napoca, Romania. Seven sites were selected; 2 were located in Cluj-Napoca and 5 in Toruñ. Most of the soils were characterized by alkaline reaction, high CaCO3 content, low OC and N content. Some profiles contain layers with a high content of phosphorus, which is related to the previous land use. Greinerts [2003] proposal of the classification of urban soils should be supplemented by a subunit comprising carbonate ekranosols.
S³owa kluczowe: technosol, ekranosol, gleby miejskie, Toruñ, Klu¿-Napoka Key words: ekranic technosols, urban soils, Toruñ, Cluj-Napoca
WSTÊP I CEL PRACY
Przykrywanie gleb jest zjawiskiem dotycz¹cym wszystkich obszarów zurbanizowa-nych Polski i wiata, a tak¿e choæ w mniejszej skali, terenów komunikacyjzurbanizowa-nych w obsza-rach wiejskich. Wzrost wskanika urbanizacji z 25% w roku 1950 do przesz³o 50% w chwili obecnej [Kollender-Szych i in. 2008] wiadczy o tym, ¿e area³ gleb miejskich, w tym w szczególnoci ekranosoli, powiêksza siê w szybkim tempie.
Przykrywanie, obok erozji, spadku zawartoci materii organicznej, zanieczyszczeñ lokalnych i rozproszonych, zagêszczania, zmniejszenia ró¿norodnoci biologicznej, zaso-lenia i powodzi, jest jednym z najwa¿niejszych problemów dotycz¹cych degradacji gleb. Istotê tego problemu podkrela Strategia Tematyczna w Dziedzinie Ochrony Gleby (22.09.2006), która mówi, ¿e W celu doprowadzenia do bardziej racjonalnego u¿ytko-wania gleby, pañstwa cz³onkowskie bêd¹ zobowi¹zane do podjêcia stosownych rodków zmierzaj¹cych do ograniczenia uszczelniania gleby poprzez rekultywacjê terenów po-przemys³owych oraz do ³agodzenia jego skutków poprzez stosowanie technik budowla-nych pozwalaj¹cych na utrzymanie jak najwiêkszej iloci funkcji gleby [Strategia
Tema-tyczna 2006]. Problem przykrywania gleb zosta³ zatem dostrze¿ony na najwy¿szym szcze-blu decyzyjnym Unii Europejskiej.
Analizuj¹c funkcjonowanie ekosystemów miejskich powinno siê braæ pod uwag¹ roz-leg³e przykrywanie powierzchni terenu, które powoduje degradacjê gleb. Przyk³adem mo¿e byæ Moskwa, w przypadku której zdjêcia lotnicze ujawni³y, ¿e gleby przykryte w cen-trum miasta zajmuj¹ 90-95%, w dzielnicach przemys³owych 80%, a w dzielnicach mieszkalnych 60% powierzchni ca³kowitej terenu [Stroganova i in. 1998].
W polskiej literaturze gleboznawczej brak jest opracowañ powiêconych glebom przy-krytym ekranosolom. Jedynie w monografii Greinerta [2003] dotycz¹cej gleb obszaru zurbanizowanego Zielonej Góry mo¿na znaleæ informacje na temat ekranosoli. Z tego wzglêdu podjêto badania, których celem by³o okrelenie specyfiki morfologii i w³aciwo-ci gleb przykrytych ekranosoli [wg WRB 2006: Ekranic Technosols], znajduj¹cych siê w dwóch miastach w Toruniu i Klu¿u-Napoce (Rumunia).
MATERIA£ I METODY
Badania terenowe przeprowadzono wiosn¹ 2009 roku. Pobrano materia³ z siedmiu profili glebowych. Dwa by³y usytuowane w Klu¿u-Napoce, Rumunia (stanowiska 1 i 2), natomiast piêæ odkrywek glebowych znajdowa³o siê w Toruniu (stanowiska 3-7). W pobranym materiale wykonano nastêpuj¹ce oznaczenia, zgodnie z metodyk¹ przyjêt¹ we wspó³czesnym gleboznawstwie: uziarnienie metod¹ sitow¹ oraz metod¹ areometryczn¹ Bouyoucosa w modyfikacji Casagrandea i Prószyñskiego (frakcje i grupy granulome-tryczne okrelono zgodnie z klasyfikacj¹ PTG 2008), pH metod¹ potencjometryczn¹ w H2O i w roztworze KCl o stê¿eniu 1 mol · dm-3, zawartoæ CaCO
3 metod¹ Scheiblera, zawartoæ wêgla organicznego metod¹ Tiurina, zawartoæ azotu ogó³em metod¹ Kjeldah-la, zawartoæ fosforu rozpuszczalnego w 1% kwasie cytrynowym metod¹ ekstrakcji (Pcytr.), sk³ad frakcyjny próchnicy metod¹ Kononowej i Bielczikowej, przewodnoæ elek-tryczn¹ (EC) oraz zawartoæ chlorków w wodzie metod¹ miareczkowania argometrycz-nego. Barwê gleby okrelono wg Munsella [2000].
WYNIKI I DYSKUSJA
Dwa stanowiska usytuowane w Klu¿u-Napoce znajdowa³y siê w centralnej czêci miasta, na ulicy Tipografiei przy budynku nr 15 i obok domu nr 10. Warstwê ekranuj¹c¹ w obydwu przypadkach stanowi³ asfalt o gruboci 5 cm. Stanowisko 3 znajdowa³o siê w Toruniu na ulicy Szerokiej, wy³¹czonej z ruchu ko³owego i pe³ni¹cej rolê deptaka. Gleba by³a zasklepiona p³ytami z piaskowca. Kolejne cztery stanowiska (4-7) usytuowane by³y pomiêdzy ulicami Ga³czyñskiego i Szos¹ Che³miñsk¹. Teren ten wczeniej pe³ni³ rolê par-kingu. W przypadku profili 4 i 5 warstwê ekranuj¹c¹ stanowi³y betonowe p³yty o grubo-ci 14 cm, a w profilach 6 i 7 równie¿ betonowe p³yty, ale o mniejszej grubogrubo-ci 5,5 cm. Wszystkie badane gleby zbudowane s¹ z warstw antropogenicznych, wydatowanych przez archeologów na koniec XIX i pocz¹tek XX wieku. Nie stwierdzono obecnoci naturalnych poziomów genetycznych.
W uziarnieniu ekranosoli pochodz¹cych z Torunia dominuj¹ piaski lune i s³aboglinia-ste, jedynie w sporadycznych przypadkach wystêpuje materia³ o charakterze gliniastym (tab. 1). Gleby z Rumunii zbudowane s¹ z ciê¿szego materia³u (gliniastego), ni¿ gleby badane w Toruniu, co koresponduje z uziarnieniem naturalnych gleb badanych obszarów.
. 1 A L E B A T Wybranewa³ciwocifziyczneifziykochemciznegelb li o s e h t f o s ei tr e p o r p l a ci m e h c -o ci s y h p d n a l a ci s y h p d e t c el e S . 1 E L B A T -r a W a w t s r e y a L -o b ê³ G æ o k h t p e D ] m c [ H p H2O H p l C K C[%aC]O3 Cl l m · g m [ -1][EµSC·cm-1] CTOorCg ] % [ t N N T ] % [ -/ C N [Pmcgyt.r· gP-1] Gnurluopmyegrtrya- -e n z c l a r u t x e T s p u o r g 8 0 0 2 G T P al l e s n u M g w a w r a B r u o l o c ll e s n u M el p m a s -a k b ó r p -a h c u s y r d wmoligiotstna -a k o p a N -¿ u l K 1 o k si w o n a t S 1 W 0-53 9,5 8,6 3,11 9,80 232 0,22 0,006 37 143 pl 10YR8/1 10YR5/1 2 W 53-77 8,0 7,4 1,61 22,1 265 0,16 0,008 20 112 gl 10YR8/2 10YR7/3 a k o p a N -¿ u l K 2 o k si w o n a t S 1 W 0-15 9,3 8,0 10,42 0,00 303 0,53 0,012 44 128 ps 2,5Y7/2 5Y3/1 3 W 15-40 8,6 7,3 21,44 0,00 51,9 1,22 0,119 10 4397 gz 5Y7/1 5Y4/2 4 W 40-95 8,3 7,2 6,78 17,2 323 1,53 0,138 11 2834 gz 2,5Y6/2 2,5Y3/4 ñ u r o T 3 o k si w o n a t S 1 W 0-18 9,0 8,0 2,39 11,0 173 0,44 0,016 28 597 ps 2,5Y7/2 2,5Y3/4 2 W 18-55 8,7 7,8 2,12 4,90 144 0,39 0,015 26 581 ps 2,5Y7/2 2,5Y3/4 3 W 55-110 8,1 7,5 1,34 4,90 122 0,84 0,034 25 1127 ps 10YR6/2 10YR3/4 4 W 110-220 8,1 7,5 0,95 2,45 115 0,60 0,021 29 1337 ps 10YR 6/1 10YR3/4 ñ u r o T 4 o k si w o n a t S 1 W 0-20 8,4 8,1 aldowe i c o li 50,2 191 0,10 0,002 50 211 pl 2,5Y7/2 2,5Y5/2 3 W 22-40 8,2 7,5 3,41 17,2 126 0,66 0,048 14 789 ps 2,5Y5/2 2,5Y3/2 4 W 40-45 8,2 7,8 1,33 36,8 238 0,69 0,024 29 413 pl 2,5Y5/2 2,5Y3/2 5 W 40-45 7,8 7,1 4,41 4,90 139 1,75 0,104 17 275 pg 5Y5/1 5Y2/1 6 W 45-250 7,7 7,0 2,66 2,45 156 1,59 0,119 13 229 gp 10YR5/1 10YR2/1 ñ u r o T 5 o k si w o n a t S 1 W 0-15 8,0 7,4 aldowe i c o li 7,35 31,7 0,14 0,005 28 162 pl 2,5Y7/2 2,5Y4/4 2 W 15-45 8,2 7,7 3,15 2,45 53,6 0,52 0,020 26 354 pl 2,5Y6/2 2,5Y4/2 4 W 45-55 7,7 7,4 2,17 2,45 260 4,21 0,278 15 200 pg 5Y4/1 5Y1/1 6 W 115-180 7,9 7,6 7,25 3,68 177 1,39 0,097 14 2599 ps 2,5Y5/2 2,5Y3/2 7 W 180-385 8,0 7,6 0,66 6,13 102 2,64 0,083 32 1096 ps 10YR8/1 10YR7/1 8 W 283-293 8,1 7,7 22,69 6,13 108 0,75 0,025 30 171 pg 2,5Y4/1 2,5Y2/2 ñ u r o T 6 o k si w o n a t S 1 W 0-8 9,3 8,4 0,80 4,90 103 0,08 0,001 80 62 pl 10YR 8/1 10YR6/3 2 W 8-80 9,5 8,1 6,01 13,5 412 0,75 0,016 47 68 pg 2,5Y6/2 2,5Y4/2 2 W 8-80 9,3 7,7 7,27 7,35 282 0,32 0,016 20 46 gp 10YR7/1 10YR7/3 4 W 80-150 9,4 8,0 5,60 9,80 268 0,28 0,005 56 52 gp 10YR7/2 10YR7/3 ñ u r o T 7 o k si w o n a t S 1 W 0-15 8,5 8,2 0,41 24,5 65,3 0,13 0,002 65 124 pl 10YR7/2 10YR5/2 2 W 15-30 8,4 8,1 aldowe i c o li 0,00 19,3 0,06 0,000 58 pl 2,5Y6/2 2,5Y4/2 3 W 30-39 8,0 7,4 3,12 2,45 177 1,54 0,055 28 549 gpyi 2,5Y6/3 2,5Y3/2 4 W 39-65 8,2 7,3 3,54 0,00 203 0,57 0,030 19 371 gpyi 2,5Y5/4 2,5Y4/2 5 W 65-95 7,7 7,3 2,26 0,00 145 1,85 0,098 19 919 pg 5Y5/1 5Y2/1 6 W 95-140 8,1 7,4 3,91 0,00 189 1,22 0,042 29 1117 gp 5Y5/1 5Y4/1 7 W 140-150 8,1 7,5 0,53 9,80 6,00 0,28 0,015 19 398 pl 2,5Y6/2 2,5Y4/2 ; m a o l y d n a s , a t s y z c z s ai p a n il g p g ; d n a s y m a o l ,y t s ai n il g k e s ai p g p ; d n a s ,y t s ai n il g o b a³ s k e s ai p s p ; d n a s ,y n u l k e s ai p l p . m a o l y al c y tl i s , a t s al i -o t s al y p a n il g i y p g ; m a o l , a³ k y w z a n il g z g ; m a o l y d n a s , a k k el a n il g l g
Niemal wszystkie gleby, zarówno w Klu¿u-Napoce, jak i w Toruniu charakteryzuj¹ siê odczynem zasadowym. Wartoci pH w wodzie wynosz¹ od 7,7 do 9,5, a w KCl od 7,0 do 8,6 (tab. 1). Ekranosole wystêpuj¹ce pod betonowymi pasami startowymi na toruñ-skim lotnisku, badane przez Nowaka [2008, praca niepublikowana], cechowa³y siê tak¿e wyranym odczynem zasadowym, choæ samo lotnisko zosta³o usytuowane na kwanych glebach rdzawych w pierwszej dekadzie ubieg³ego wieku. Analizuj¹c powy¿sze wyniki mo¿na stwierdziæ, ¿e ekranosole charakteryzuj¹ siê wysokimi wartociami pH. Na pod-wy¿szenie wartoci pH wp³ywa warstwa ekranuj¹ca oraz obecnoæ artefaktów, w posta-ci zaprawy murarskiej. Zasadowy odczyn badanych gleb wi¹¿e siê te¿ z obecnoposta-ci¹ CaCO3 w materiale glebowym (tab. 1). W poszczególnych warstwach ekranosoli zawartoæ wêglanu wapnia jest zró¿nicowana i wynosi od 0,41 do 22,7%. Jedynie w górnych war-stwach gleb ze stanowisk 4 i 5 oraz w warstwie W2 na stanowisku 7 wystêpuj¹ ladowe iloci tego zwi¹zku. Porównuj¹c uzyskane wyniki z danymi literaturowymi mo¿na stwier-dziæ, ¿e zawartoæ CaCO3 w analizowanych glebach jest znacznie wy¿sza ni¿ w ekrano-solach badanych przez innych autorów. Gleby w Zielonej Górze [Greinert 2003] zawie-raj¹ ladowe iloci wêglanu wapnia, a w ekranosolach Moskwy [Gerasimova i in. 2003] stwierdzono maksymalnie 3,8% CaCO3. Równie¿ w glebach znajduj¹cych siê pod beto-nowymi p³ytami toruñskiego lotniska zawartoæ CaCO3 nie przekracza³a 1% [Nowak 2008], zaledwie w jednej warstwie iloæ tego zwi¹zku wynosi³a 4,5%. Odmiennoæ ana-lizowanych gleb pod wzglêdem zawartoci wêglanu wapnia od opisywanych w literatu-rze, wi¹¿e siê ze specyfik¹ materia³ów antropogenicznych buduj¹cych gleby. Nawi¹zuj¹c do klasyfikacji gleb miejskich zaproponowanej przez Greinerta [2003] badane gleby To-runia i Klu¿u-Napoki odpowiadaj¹ opisowi typu gleb sk³adowiskowych (w rzêdzie gleb urbanoziemnych) zbudowanych z wniesionych lub naniesionych materia³ów wêglano-wych. W toruñskich ekranosolach stwierdzono du¿e iloci materia³u budowlanego, gru-zu oraz innych artefaktów, pochodz¹cego z ró¿nych okresów rozwoju miasta.
Potwierdzeniem antropogenicznego charakteru materia³u buduj¹cego badane ekrano-sole jest brak prawid³owoci w profilowym zró¿nicowaniu zawartoci wêgla organiczne-go i azotu. Zawartoæ wêgla w poszczególnych warstwach waha siê od 0,06 do 4,21%, natomiast azotu od 0,001 do 0,278% (tab. 1). Uzyskane wyniki s¹ zbli¿one do danych literaturowych [Greinert 2003, Nowak 2008]. Charakterystyczn¹ cech¹ analizowanych gleb przykrytych jest te¿ szeroki stosunek wêgla do azotu, wiadcz¹cy o niskiej aktyw-noci biologicznej gleb, wynikaj¹cej m.in. z braku dop³ywu wie¿ej materii organicznej.
W wybranych próbkach glebowych ekranosoli z Torunia wykonano uproszczon¹ analizê sk³adu frakcyjnego próchnicy metod¹ Kononowej i Bielczikowej. Na podstawie wyników zamieszczonych w tabeli 2 mo¿na stwierdziæ, ¿e w sk³adzie frakcyjnym allochtonicznej próchnicy zakumulowanej w antropogenicznych warstwach zdecydowanie dominuje nie-hydrolizuj¹ca pozosta³oæ. Jej udzia³ w stosunku do ca³kowitej zawartoci wêgla orga-nicznego stanowi od 59,0 do 81,2%. Wartoæ stosunku kwasów huminowych do fulwo-wych w poszczególnych próbkach jest zró¿nicowana i wynosi od 0,5 do 1,7 (tab. 2). Mo¿na jednak zauwa¿yæ, ¿e w wiêkszoci próbek kwasy huminowe dominuj¹ nad kwa-sami fulwowymi lub jest ich równowa¿na iloæ (w 7 próbkach na ³¹czn¹ liczbê analizo-wanych 9 próbek). Wydaje siê, ¿e w ekranosolach, podobnie jak w glebach kopalnych, nastêpuje powolne diagenetyczne przeobra¿anie najbardziej ruchliwych frakcji próchnicy (tj. kwasów fulwowych) w kierunku kwasów huminowych i humin [Morozowa 1975, Bednarek 1991, 2002].
Badane próbki glebowe cechuj¹ siê zró¿nicowan¹ zawartoci¹ fosforu rozpuszczalne-go w 1% kwasie cytrynowym, od 46 do 4397 mg · kg-1. To zró¿nicowanie mo¿e wi¹zaæ
siê z ró¿nym sposobem u¿ytkowania gleb i charakterem materia³u naniesionego. Zwiêk-szenie naturalnej zawartoci fosforu w glebie mo¿e mieæ ró¿ne przyczyny antropogenicz-ne. Najwiêksze iloci antropogenicznego fosforu pochodz¹ z deponowania odpadów, ta-kich jak koci, popió³, resztki po¿ywienia itd. [Brzeziñski i in. 1983].
O antropogenicznym charakterze analizowanych gleb wiadcz¹ równie¿ wyniki prze-wodnoci elektrycznej (EC) i zawartoci chlorków w badanych glebach (tab. 1). W profilowym zró¿nicowaniu wartoci EC brak jakichkolwiek prawid³owoci. W wyró¿-nionych warstwach ekranosoli wartoci przewodnoci elektrycznej s¹ generalnie niskie i wahaj¹ siê w przedziale od 6 do 412 mS · cm-1, co ma zwi¹zek ze znikom¹ zawartoci¹ chlorków. Powierzchniowe warstwy badanych gleb (z wyj¹tkiem stanowiska 2 w Klu¿u-Napoce) charakteryzuj¹ siê najwiêksz¹ zawartoci¹ chlorków. Warto te¿ podkreliæ, ¿e stosunkowo du¿e iloci chlorków w ca³ym profilu na stanowisku 4 w Toruniu wi¹¿¹ siê z jego lokalizacj¹. Stanowisko to by³o usytuowane na wysokoci bramy wjazdowej na parking, gdzie najprawdopodobniej sypano sól w celu odnie¿enia tego wjazdu.
. 2 A L E B A T Ska³d rfakcyjnypróchnciywwybranychpróbkachgelbowych s el p m a s li o s d e t c el e s n i s n o it c a rf s u m u H . 2 E L B A T a w t s r a W r e y a L GDeê³pbtohkoæ ] m c [ m e³ ó g o g r o C C O T ] % [ y s a w K * e w o n i m u h s d i c a ci m u H y s a w K * e w o w l u f s d i c a ci v l u F h k C f k C Npoeizohsydtar³oolziæuj¹ca el b a z y l o r d y h -n o N e u d i s e r 3 e ti S -o k si w o n a t S 3 W 55-110 0,84 0,10 1 9 , 1 1 100,0,792 1,1 07,76,537 4 W 110-220 0,60 0,10 7 6 , 6 1 106,1,607 1,1 06,64,066 o k si w o n a t S -Stie5 2 W 15-45 0,52 0,09 0 3 , 7 1 103,0,477 1,3 06,93,623 4 W 45-55 4,21 0,71 6 8 , 6 1 106,7,816 1,0 26,67,928 6 W 115-180 1,39 0,25 9 9 , 7 1 02,33,202 0,8 05,88,299 7 W 180-385 2,64 0,58 7 9 , 1 2 101,3,714 1,9 16,67,529 7 W 283-293 0,75 0,09 0 0 , 2 1 02,21,767 0,5 06,54,933 o k si w o n a t S -Stie7 3 W 30-39 1,54 0,18 8 6 , 1 1 07,,1115 1,7 18,12,517 5 W 65-95 1,85 0,41 6 1 , 2 2 105,2,698 1,4 16,21,516 t h g i e w l a t o t o t n o it c a rf n i % C f o o it a r r o t a r e m u n e h t n i ,i k b ó r p y s a m o d u k n u s o t s w ij c k a rf j e n a d C % u k i n z ci l w * el p m a s f o g r o C i c o tr a w a z j e n l ó g o o d u k n u s o t s w ij c k a rf j e n a d C % u k i n w o n ai m w inthedenominatorraitoofC%in C O T o t n o it c a rf
WNIOSKI
Na podstawie badañ ekranosoli przeprowadzonych na terenie Torunia i Klu¿u-Napoki mo¿na przedstawiæ nastêpuj¹ce wnioski:
1. Badane gleby pod wzglêdem zawartoci wêglanu wapnia oraz wysokich wartoci pH przypominaj¹ wêglanowe gleby sk³adowiskowe. Wed³ug koncepcji klasyfikacji gleb miejskich, jako integralnej czêci Systematyki gleb Polski [Greinert 2003], badane gleby nale¿¹ do dzia³u gleb antropogenicznych, rzêdu gleb urbanoziemnych, typu gleb przykrytych (ekranosoli). Ze wzglêdu na wysok¹ zawartoæ CaCO3, nale¿a³oby wyró¿niæ podtyp gleb przykrytych wêglanowych (ekranosoli wêglanowych). 2. We wszystkich badanych ekranosolach wystêpuje du¿e profilowe zró¿nicowanie
zawartoci Corg i Nt, które jest charakterystyczne dla gleb miejskich silnie prze-kszta³conych antropogenicznie. Charakterystyczne s¹ równie¿ wysokie wartoci sto-sunku C/N, które wskazuj¹ na nisk¹ aktywnoæ biologiczn¹ gleby, co koresponduje ze sk³adem frakcyjnym próchnicy cechuj¹cym siê du¿ym udzia³em niehydrolizuj¹cej pozosta³oci oraz przewag¹ kwasów huminowych nad kwasami fulwowymi. 3. Znaczne i zró¿nicowane zawartoci fosforu na stanowiskach mog¹ byæ
spowodo-wane zró¿nicowan¹ dzia³alnoci¹ cz³owieka w obrêbie badanego obszaru. W ekrano-solach tych wystêpuj¹ liczne artefakty, miêdzy innymi koci, które s¹ jednym ze róde³ tego pierwiastka.
LITERATURA
BEDNAREK R. 1991: Wiek, geneza i stanowisko systematyczne gleb rdzawych w wietle badañ paleopedolo-gicznych w okolicach Osia (Bory Tucholskie). Rozprawy. UMK, Toruñ.
BEDNAREK R. 2002: Diagenetic Changes in Sandy Buried Soils. [W:] Paleopedology problems in Poland. Manikowska B., Konecka-Betley K., Bednarek R. (red.) £ódzkie Towarzystwo Naukowe, £ód: 47-57. BRZEZIÑSKI W., DULINICZ M., KOBYLIÑSKI Z. 1983: Zawartoæ fosforu w glebie jako wskanik dawnej
dzia³alnoci ludzkiej. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, r. 31, 1983: 277-297.
GERASIMOVA M. I., STROGONOVA M. N., MO¯AROWA M. W., PROKOFIEVA T. W. 2003: Antropogen-nyje poczwy (Genezis, geografia, rekultywacija), Moskwa.
GREINERT A. 2003: Studia nad glebami obszaru zurbanizowanego Zielonej Góry, Oficyna Wydawnicza Uni-wersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra.
IUSS Working Group WRB, 2006: World Reference Base for Soil Resources 2006. World Soil Resources Report #103. FAO, Rome.
KOLLENDER-SZYCH A., NIEDWIECKI E., MALINOWSKI R. 2008: Gleby miejskie, Wyd. AR Szczecin. MOROZOWA T. A. 1975: Osobiennosti diagnostyki gienezisa iskopajemych poczw. [W:] Problemy
regional-noj i obszcziej paleogeografii liossow i peryglacjalnych ob³astiej. Nauka, Moskwa. MUNSELL SOIL COLOR CHARTS 2000: GretagMacbeth, New Windsor.
NOWAK A. 2008: Porównawcze badania ekranosoli i gleb nie przykrytych betonem i asfaltem, praca magi-sterska wykonana w Zak³adzie Gleboznawstwa UMK pod kierunkiem prof. dr hab. R. Bednarek. POLSKIE TOWARZYSTWO GLEBOZNAWCZE 2008: Klasyfikacja uziarnienia gleb PTG 2008. http://www.ptg.sggw.pl/uziarnienie.html
STRATEGIA TEMATYCZNA W DZIEDZINIE OCHRONY GLEBY 2006: Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo³ecznego oraz Komitetu Regio-nów, Bruksela.
STROGANOVA M., MYAGKOVA A., PROKOFIEVA T., SKVORTSOVA I. 1998: Soils of Moscow and Urban Environment, Moscow.
Dr Przemys³aw Charzyñski Zak³ad Geografii Krajobrazu
Wydzia³ Biologii i Nauk o Ziemi,Uniwersytet Miko³aja Kopernika ul. Gagarina 9, 87-100 Toruñ,
tel. +48566112625 e-mail: pecha@umk.pl
