Marta Stasiak-Cyran
Najciekawsze obiekty i zabytki z badań w 2 0 0 6 r. na osadzie kultury przeworskiej
w Nieszawie Kolonii, pow. opolski, stan. 5
Kolejny sezon b a d a ń w ykopaliskow ych w 2006 r p r o w adzony był pt. Badania archeologiczne osady z okresu rzymskiego w Nieszawie Kolonii stanowisko 5 - potę ga i schyłek ku ltu ry przew orskiej we wschodniej Polsce, który to p ro jek t M u z eu m Lubelskie w Lublinie reali zowało w okresie o d 21.08.2006 do 31.05.2007 roku w ram ach p ro g ra m u operacy jn eg o „D ziedzictw o k u l turow e - o c h ro n a zabytków archeologicznych” dofi nansow anego ze śro d k ó w M in istra K ultury i D ziedzi ctwa N aro d o w eg o 1.
W ro k u 2006 b a d a n ia m i objęto pow ierzchnię 707,5 m 2. O d k ry to 31 now ych o biektów lub ich ze społów (obiekty m ieszkalne, jam y gospodarcze, p ale niska, piece, dołki posłu p o w e) i k o n ty n u o w a n o eks plorację 5 zarejestrow anych w latach p o p rz ed n ich (ryc. 1A, B)2.
W ykonano n astępujące analizy specjalistyczne: p etro g raficzn o -m in eralo g iczn ą i tech n o lo g iczn ą ce ram iki (M. Paw likow ski 2006), p aleo b o tan iczn ą węgli drzew nych (K. Cyw a 2007) i p o lep y (K. W asylikow a 2007), archeozoologiczną (J. Kalisz 2006), a także c h a rakterystykę środow iska przyro d n iczeg o okolic N ie szawy (J. N ogaj-C hachaj 2007).
W 2006 roku w ykopaliska w Nieszaw ie Kolonii były najw iększym i nieinw estorskim i b a d a n ia m i a r cheologicznym i w w ojew ództw ie lubelskim .
1 Stanow isko - położone jest na terenie gm. Józefów nad Wisłą, woj. lubelskie - zostało odkryte w 1979 roku w trakcie badań pow ierzchniow ych AZP, a systematyczne szerokopłasz- czyznowe ratow nicze badania wykopaliskowe prow adzone są tam z przerw am i o d 1996 roku (M. Stasiak-Cyran 2005 - tam dalsza literatura).
2 Plan sytuacyjno-w ysokościow y stanow iska z lokalizacją wykopów archeologicznych zam ieszczono w artykule K. Wasy- likowej, K. Cywy, M. Stasiak-Cyran 2008 (w tym tom ie).
Łącznie w w ykopach 8 i 9 z 2006 ro k u o d k ry to 4090 nie- charakterystycznychfragm en- tó w ceram iki, 3152 fra g m e n ty polepy, w dużej części ze śladam i k o n stru k cji i 2278 u łam ków kości zwierzęcych. C eram ik a charakterystyczna
(wylewy, b rzuśce o rn am en to w an e, d na, ucha) została po zyskana w liczbie 739 fragm entów , co stan o w i 15% całości tej g ru p y źródeł. P onadto, do tego zb io ru za liczyć należy 14 naczyń zachow anych częściowo, ale w sto p n iu pozw alającym p rzynajm niej w 2/3 o d tw o rzyć ich form ę (ryc. 2: 1,2).
Z zabytków w ydzielonych w ym ienić m ożna: 22 z żelaza, 5 z b rą z u (i srebra?), 6 z ołow iu, 4 ze szkła, 10 z k am ien ia i 5 z kości. Z g ro m ad zo n y m a teriał sta now i d o b rą bazę źródłow ą do ch ro n o lo g iczn o -k u ltu - row ych in te rp retacji w yników b a d a ń oraz d o analiz typologicznych i technologicznych.
D atow anie w iększości zabytków i obiektów p rz e strzen n y ch o d k ry ty c h w N ieszaw ie K olonii m o ż n a za m k n ąć w obrębie faz P>2-B2/C | -C | i okresu rzym skiego. Z tego etap u użytk o w an ia osady p o ch o d zą, m iędzy innym i, o d k ry te w o sta tn im sezonie: b rązow a szpila i fibula (ryc. 3: 3 ,6 ).
Szpila z b rązu znaleziona w p alen isk u (obiekt 99) - należy do g ru p y IVa z profilow aną głów ką w edług B e rn h ard a B eck m an n a (ryc. 3: 3). Są on e datow ane n a w czesny okres rzym ski i sporadycznie w y stęp u ją jeszcze w p o c zątk ach okresu p óźnorzym skiego (B. B eckm ann 1966, s. 26-28, Taf. 2). A nalogię do eg zem plarza nieszaw skiego m oże stanow ić okaz z Ka m ieńczyka, pow. wyszkow ski, z g ro b u 224/4, u m iesz czanego w fazie B[ okresu rzym skiego (T. D ąbrow ska 1997, s. 51, Taf. CXIV: 4). W Strobinie, pow. w ieluński, stan. 3, p o d o b n ą szpilę o d k ry to w zespole datow
a-Marta Stasiak-Cyran
Ryc. 1. Nieszawa Kolonia, pow. opolski, stan. 5. Lokalizacja obiektów w wykopach archeologicznych: A - 8/2006; В - 9/2006; С - wykopy na planie sytuacyjno- wysokościowym. Legenda: 1 - obiekty o naziemnej konstrukcji słupowej; 2 - obiekty półziemiankowe; 3 - jam y gospodarcze; 4 - paleniska; 5 - piece; 6 - dołki posłupowe; 7 - domniemane konstrukcje słupowe; 8 - oznaczenia sektorów; 9 - oznaczenia arów. Rys. M. Stasiak-Cyran, oprać, komputerowe M. Drewniak. Fig. 1. Nieszawa Kolonia, Opole Lubelskie district, site 5. Features in the archaeological trenches: A - 8/2006; В - 9/2006; С - trenches w ith in topographic plan. Legend: 1 - overground pole constructions; 2 - semi-subterranean features; 3 - domestic pits; 4 - hearths; 5 - kilns; 6 - postholes; 7 - alleged pole constructions; 8 - sector markers; 9 - ares markers. Drawn by M. Stasiak-Cyran, computer image M. Drewniak.
Najciekawsze o b ie k ty i zabytki z badań w 2 0 0 6 r. na osadzie ku ltu ry przeworskiej w Nieszawie K olonii
Ryc. 2. Nieszawa Kolonia, pow. opolski, stan. 5. Przykłady lepionych ręcznie naczyń i przęślików: 1 , 2 - sektor G4, skupisko ceramiki w w arstw ie kulturow ej; 3 - obiekt 89 (do łek„n"); 4 - obiekt 81 (dołek„p"); 5 - obiekt 95. Rys. M. Stasiak-Cyran (1,3-5), M. Maziarczuk (2).
Fig. 2. Nieszawa Kolonia, Opole Lubelskie district, site 5. Examples o f hand-made vessels and spindle-w horls: 1 , 2 - sector G4; concentration o f potsherds in the cultural layer; 3 - feature 89 (posthole "n"); 4 - feature 81 (posthole"p"); 5 - feature 95. Drawn by M. Stasiak-Cyran (1,3-5), M. Maziarczuk (2).
Ryc. 3. Nieszawa Kolonia, pow. opolski, stan. 5. Zabytki m etalowe: 1 - fibula, obiekt 82; 2 - igła, obiekt 103; 3 - szpila, obiekt 99; 4 - fibula, obiekt 81; 5 - młoteczek, sektor E l; 6 — fibula, obiekt 84; 7 — naczynie m iniaturowe, obiekt 89; 8 ,9 - noże, obiekty: 81,86 (1 ,4 ,5 ,8 ,9 - żelazo; 2 ,3 ,6 - brąz; 7 - glina). Rys. M. Stasiak-Cyran.
Fig. 3. Nieszawa Kolonia, Opole Lubelskie district, site 5. Metal artefacts: 1 - fibula, feature 82; 2 - needle, feature 103; 3 - pin, feature 99; 4 - fibula, feature 81; 5 - small hammer, sector E1; 6 - fibula, feature 84; 7 - m iniature vessel, feature 89; 8 ,9 - knives /features: 8 1 ,8 6 ( 1 ,4 ,5 ,8 ,9 - iron; 2 ,3 ,6 - bronze; 7 - clay). Drawn by M. Stasiak-Cyran.
Najciekawsze o b ie kty i zabytki z badań w 2 0 0 6 r. na osadzie ku ltu ry przeworskiej w Nieszawie K olonii
Ryc. 4. Nieszawa Kolonia, pow. opolski, stan. 5. Przykłady glinianych naczyń wykonanych przy użyciu koła garncarskiego: 1 , 2 - sektor G4, w arstwa kulturo wa; 3 - obiekt 103; 4 - obiekt 87. Rys. M. Stasiak-Cyran (3,4), M. Maziarczuk (1,2).
Fig. 4. Nieszawa Kolonia, Opole Lubelskie district, site 5. Examples o f clay w heel-m ade vessels: 1 , 2 - sector G4; cultural layer; 3 - feature 103; 4 - feature 87. Drawn by M. Stasiak-Cyran (3 ,4 ), M. Maziarczuk (1,2).
Marta Stasiak-Cyran
nym n a p o czątek II w. n.e. (B. A bram ek 1982, s. 166- 167, ryc. 12: d). N a k oniec fazy B[ oraz n a fazę B2 określana jest c h ro n o lo g ia g ro b u 26 z cm entarzyska w Siem iechow ie, pow. łaski, skąd p o ch o d zi kościany egzem plarz szpili z profilow aną głów ką (M. Jażdżew ska 1988, s. 120, tabl. V: 10). O kaz z Nieszawy, któr- m u w obiekcie tow arzyszy jed y n ie ceram ika, m ożna um ieścić w fazie B„ p ra w d o p o d o b n ie w jej w czesnym stad iu m , co o d p o w iad ało b y początkow ej fazie fu n k cjo n o w an ia osady.
N a fazę B2b lub B /C . m o ż n a datow ać doskonale zachow aną fibulę z b rą z u rep rezen tu jącą ty p A lm gren 84, znalezioną w obiekcie 84 (ryc. 3: 6). Tego ty p u fi bu le w ystępują n a obszarach pó łn o cn ej P anonii, Dacji, a n a teren ie ziem p olskich lokalizow ane są w dw óch skupiskach: w M ałopolsce i n a d d o ln ą W isłą (Kujawy), co w skazuje na duże znaczenie szlaku b ursztynow ego w ich ro z p rzestrze n ian iu się. P rzyjm uje się, że p o c h o dzenie zapinek A.84 zw iązane jest z m ark o m ań sk o - kw adzką k u ltu rą zachodniej Słowacji (T. D ąbrow ska
1995, s. 14-23).
Z p ozostałych d w óch zapinek, w ykonanych z żela za, o d k ry ty c h w 2006 ro k u n a teren ie osady je d n ą n a leży przypisać ty p o w i A lm gren 158 (ryc. 3: 4), d ru g ą zaś, z ja m y 82, ze w zględu n a stan zachow ania m o żn a zaliczyć do tego sam ego ty p u tylko z p ew n y m p ra w d o p o d o b ie ń stw e m (ryc. 3: 1). Proste, jednoczęściow e zapinki z p o d w in ię tą n ó żk ą i g ó rn ą cięciwą o d p o w ia
grupy technologiczne ceramiki
Ryc. 5. Nieszawa Kolonia, pow. opolski, stan. 5. Badania w 2006 r. Diagram ilustrujący ilościowy udział poszczególnych grup technologicznych ceramiki z okresu rzymskiego: ceramika czarna / I / i brunatna /II/, a następnie: lśnią ca /1 /, gładka /2 /, szorstka /3 / i chropowacona /4 /, ceramika wykonana na kole garncarskim /toczona/. Opracowała M. Stasiak-Cyran.
Fig. 5. Nieszawa Kolonia, Opole Lubelskie district, site 5, excavations in 2006. Diagram o f the guantitative participation o f technological groups of th e ceramics from the Roman Period. Hand-made pottery: black /I/, brown /II/, burnished /1 /, sm ooth 111, coarse /3 /, roughened /4 /, made on potter's w heel /w he el-m ad e/. Designed by M. Stasiak-Cyran.
dające ty p o w i 158 w g A lm g ren a są najpospolitszym ty p em fibul n a obszarze k u ltu ry przew orskiej w o k re sie p ó źn o rzy m sk im . N ależą też do fo rm d łu g o trw a łych, gdyż pojaw iają się jeszcze w fazie В2/С ( okresu rzym skiego i trw ają do fazy D w czesnego o k resu w ę d ró w ek lu d ó w w łącznie (m .in. K. G odłow ski, L. Szad kow ska 1972, s. 103), przy czym duże ro zm iary i ta- śm ow ata fo rm a kabłąka, cechujące egzem plarz z jam y 82, są ty p o w e dla późniejszych w ariantów (K. G o d łow ski 1977, s. 26-27).
Ślady osad n ictw a ze starszych epok, głów nie za by tk i krzem ien n e z p aleolitu schyłkow ego i epoki b rą z u (k u ltu ra trzciniecka i łużycka), o d k ry te zostały w yłącznie n a złożu w tórnym - w obiektach i w w a r stw ie kulturow ej przew orskiej. W w arstw ie ornej za rejestrow ano p o n a d to niezbyt liczne frag m en ty cera m iki w czesnośredniow iecznej oraz, liczniejsze, n o w o żytnej. D o tego ostatniego o k resu należy też odnieść 6 ołow ianych kul z m uszkietów .
W ykopaliska w 2006 roku dostarczyły kolejnej se rii ceram iki w ykonanej n a kole, o d kryw anej zarów no w w arstw ie kulturow ej jak i w w ypełniskach obiektów (ryc. 4: 1-4). Pod w zględem technologicznym i sty listycznym m ieści się o n a w tradycji w ytw órczości garncarskiej lu d n o ści k u ltu ry przew orskiej. F ra g m e n ty naczy ń w ykonanych n a kole o d k ry to w obiektach: 80, 87, 95, 96, 98A, 100, 103 i 106. Jednym z ciekaw szych jest u łam ek w ylew u należący do m isy z kre- zow atym w ylew em , k tóre to n aczynia o d pow iadają ty p o w i 15 w y ró żn io n e m u przez H alinę D obrzańską dla ceram iki z osady w Igołom i (H. D obrzań sk a 1990, s. 36-37). F rag m en t ten, o d k ry ty w obiekcie 103, jest zd obiony o rn a m e n te m w yśw iecanym (ryc. 4: 3).
F rag m en ty ceram iki w ykonanej n a kole sta n o w ią około 1% ogółu m ateriału ceram icznego o d k ry tego n a ty m stanow isku (ryc. 5)3. W zdecydow anej w iększości są to u łam ki naczyń (głów nie m is i waz) o p o w ierzch n iach gładkich, tzw. ceram ik a „stołow a”, b a rw y o d pom arańczow ej do krem ow ej, w y konanych z gliny u m iark o w an ie schudzonej dom ieszką d ro b n o ziarnistego piasku. W ystępują je d n a k też fragm enty ceram iki określanej jako „siwa” o tw ardych gładkich p o w ierzch n iach b arw y o d czarnej p o szarą. W o rn
a-3 N a podstaw ie obserw acji m akroskopow ej, stosując przy jętą wcześniej dla ceram iki lepionej ręcznie kultury przew or skiej z regionu lubelskiego kategoryzację system u technolo gicznego (A. Kokowski 1991, s. 175; M. Stasiak 1994, s. 43-45), w której za najbardziej dystynktyw ne uznano: w ykończenie pow ierzchni zew nętrznej i barw ę naczynia (efekt w ypału), po- dzielno m ateriał na następujące podgrupy: ceram ikę czarną /I/ i b ru n a tn ą /I I/ oraz: lśniącą /II, gładką /2/, szorstką /3 / i chro- pow aconą /4/. O sobną grupę stanow i ceram ika w ykonana na kole garncarskim /toczona/.
Ryc. 6. Nieszawa Kolonia, pow. opolski, stan. 5. Obiekt 106: Plan zbiorczy IM i profile /В, С/ półziem ianki; konstrukcja kamienna odkryta w północnej części obiektu IDI. Legenda: 1 -3 - zarysy obiektów na głębokościach: 7 5 ,4 0 i 90 cm; 4 - brunatno-szara ziemia z polepą, w ęglam i drzewnym i i plam am i jasno- żółtego piasku; 5 - brunatno-szara ziemia z rozdrobnioną polepą i w ęglam i drzewnym i; 6 - ciemnoszara ziemia z niew ielką domieszką w ęgli drzewnych i polepy. Rys. i fo t. M. Stasiak-Cyran.
Fig. 6. Nieszawa Kolonia, Opole Lubelskie district, site 5. Feature 106. Plan /А / and profiles /В, С/ o f the semi-subterranean hut; stone construction in the northern part o f the feature /01. Legend: 1-3 - outlines o f features at different depths: 7 5 ,4 0 і 90 cm; 4 - brow n-grey soil w ith daub, charcoal, and yellow patches of sand; 5 - brow n-grey soil w ith fine-grained daub and charcoal; 6 - dark grey soil w ith small adm ixture o f fine-grained daub and charcoal. Drawn and photo by M. Stasiak-Cyran.
Marta Stasiak-Cyran
m en ty ce tej ostatniej g ru p y n a uw agę zasługują d e koracje w yśw iecane. N ajnow sze u stalen ia dow odzą, że tech n ik a ta pojaw ia się n a ceram ice „siwej” k u ltu ry przew orskiej ju ż w fazie C (J. R o dzińska-N ow ak 2006, s. 155). Jednak w p rz y p a d k u tego ty p u m ateriałó w o d k ry ty c h w N ieszaw ie K olonii, n a obszarze o d d alo n y m o d znanych o śro d k ó w p ro d u k cji ceram icznej, w ydaje się, że m o żn a um iejscaw iać te jak i in n e egzem plarze frag m en tó w w ykonanych przy użyciu koła g a rn c a r skiego najw cześniej w fazie C lb, a pew niej o d C2, czyli o d około p o ło w y III w. n.e.
W śró d zabytków ceram icznych, k tó ry ch c h ro n o logię należy ró w n ież o d n ieść do m łodszego i p ó ź n e go okresu rzym skiego, n a szczególną uw agę zasługują frag m en ty obtaczanego zasobow ego n aczynia ty p u Krausengefässe o d k ry te w niew ielkiej jam ie - obiekt 87 (ryc. 4: 4). W Polsce p o łu d n io w o -w sch o d n iej tego ty p u form y spotyka się w zdłuż całej d oliny Sanu, n a osad ach datow anych w w iększości n a fazy C2-D. G e nezę tego ty p u naczyń w iąże się z k ręgiem dackim (M. W ilk 2005, s. 363,367).
N ajliczniejszą g ru p ą obiektów archeologicznych od słan ian y ch na stan o w isk u są dołki p o słupach. W o sta tn im sezonie zarejestrow ano ich 154, z czego 144 w obrębie k o n stru k c ji w iększych obiektów . Z b a d a n o rów nież dalsze fra g m e n ty obiektów słupow ych (n r 43 i 48) o d k ry ty c h w 1998 r. (ryc. 1).
W iększość (20) obiektów o d k ry ty c h w 2006 roku m iała c h arak ter gospodarczy. Były to jam y lub g ru p y ja m stanow iących je d e n zespół funkcjonalny, n iek ie dy z w zniesionym i p o n a d lub w o k ó ł n ich k o n s tru k cjam i słupow ym i.
W sezonie 2006 ro zp o zn a n o 3 obiekty, k tó ry m m o ż n a by przypisać m ieszkalny lub m ieszkalno-go- sp o d arczy charakter. O biekty 84 i 89 m iały n a z ie m n ą lub nieznacznie zagłębioną w ziem ię k o n stru k cję słupow ą. N ie odbiegają one fo rm ą o d d o m o stw o d k ry ty c h dotychczas n a stan o w isk u (M . Stasiak-C yran 2005 - tam dalsza literatu ra). Z aś obiekt 106 m o żn a określić jako p ro sto k ą tn ą p ó łziem ian k ę ze słu p am i w n aro ż n ik ac h i w po ło w ie jednej ze ścian (ryc. 6A-C).
W ty m o sta tn im obiekcie o d sło n ięto niezw ykle ciekawą, zw artą k a m ie n n ą k o n stru k cję o w ym iarach
1,3 x 1,3 m (ryc. 6D). C zw orokąt tw orzyły duże k a m ien ie ustaw io n e pionow o. K on stru k cja u zu p ełn io n a (uszczelniona) była m ały m i o k ru ch am i, częściowo in ten c jo n aln ie p o łu p a n y m i. Po ro z eb ra n iu jej g ó r nej części okazało się, że sp ó d tw orzyła p łaska p ły ta k a m ie n n a o lekko nieck o w aty m kształcie, n a której leżały d ro b n e granity. F unkcja tej fo rm y kam ien n ej i całego o b iek tu nie je st jasna. N ie m iała o n a zw iązku z k o n stru k c ją p ó łziem ianki. N ie m o ż n a je d n o zn aczn ie stw ierdzić, czy było to u rząd zen ie grzew cze, gdyż nie
znaleziono w obrębie k o n stru k c ji w yraźnych śladów działania ognia. K am ienie rów nież nie nosiły śladów przepalenia. Być m oże je d n a k ten czw orokątny obiekt sta n o w ił rodzaj „obu d o w y ” czegoś, w czym ro zn ieca n o ogień.
Paleniska, w w iększości z b ru k a m i k am ien n y m i, w ystępow ały n a osadzie w obrębie d o m o stw lub poza nim i. W 2006 ro k u o d k ry to ich 9 u sytuow anych poza obiektam i i 2 w obrębie chat (obiekty: 8 lr, 85, 86, 88, 89p, 97, 98B, 98C, 99) oraz 2 piece: obiekty 604 i 94. N ajciekaw szy z tej g ru p y to obiekt 94 zb udow any z polep y i kam ieni, k tó re m u m o żn a przypisać fu n k cję pieca. Jego k o n stru k cja początkow o m iała kształt regu larn eg o kolistego w ieńca z dużych otoczaków gran ito w y ch i n arzu to w y ch okalających intensyw nie p o m arań czo w e w ypełnisko (polepa, glina). N a stęp nie p rzy b rała p o stać w części dolnej zw artego b ru k u . W c e n tru m zn ajdow ał się duży kam ień o płaskiej g ó r nej p o w ierzch n i (ryc. 7).
A nalogiczny obiekt pieca został o d k ry ty n a o sa dzie w Ł ęgonicach, pow. grójecki. Z b u d o w an y był z kilku w ieńców kam ieni, w c e n tru m jed n eg o z nich znajdow ała się p łaska g ran ito w a płyta. W ypełnisko zaw ierało frag m en ty po lep y z odciskam i drew na, a p rzep alo n a glina m iała kolor o d jasnożółtego po p o m arań czo w y (T. Liana 2005, s. 255-256, ryc. 10). F unkcja tego pieca nie została opisana. P o d obnym obiektom , o d k ry w an y m m iędzy in n y m i na osadach: w Siem iechow ie, w W ólce Łasickiej, pow. sk iern iew i cki - p osiadającym bo czn e o b u d o w y gliniane (stąd liczne pozostałości p o lep y z odciskam i d rew na) - przypisuje się rolę „piek arn ik ó w ”, w apienników lub p ry m ity w n y ch pieców do w y p alan ia naczy ń (W. B en d e r 1980, s. 348; M. Jażdżew ska 2001, s. 256). Takie piece zn an e są też z in n y ch osad centralnej Polski, n a przykład ze Stobnicy-Trzym orgów , pow. piotrow ski (H. W iklak 1983, s. 166-170, ryc. 4 ,5 ), S trobina (B.Ab- ram ek 1982, s. 155-157). W ich in terp retacji zw raca się uw agę n a m ożliw ość w ielofunkcyjności. Są to, p o d o b nie jak obiekt 94 z N ieszaw y K olonii, piece z p a le n i skam i zagłębionym i w ziem ię, gdzie jam a w ykładana jest k am ieniam i. Takie u m acn ian ie k o n stru k cji jest konieczne przy piaszczystym podłożu.
Różnego rod zaju u rząd zen ia p ro d u k cy jn e znane są rów nież z osad m azow ieckiego o śro d k a h u tn ictw a staro ży tn eg o (np. Biskupice, pow. pruszkow ski, M i lanów ek, pow. grodzicki), gdzie, op ró cz pieców h u t niczych, w y ró żn io n o piece do m agazynow ania ru d y i w apiennicze, p aleniska kuźnicze, czy b u d y n k i z
pie-4 Fragm ent obiektu n r 60 zarejestrow ano już w 1999 r. w w ykopie sondażow ym .
Najciekawsze o b ie k ty i zabytki z badań w 2 0 0 6 r. na osadzie ku ltu ry przeworskiej w Nieszawie K olonii
Ryc. 7. Nieszawa Kolonia, pow. opolski, stan. 5. Obiekt 94. Fot. M. Stasiak-Cyran.
Fig. 7. Nieszawa Kolonia, Opole Lubelskie district, site 5. Feature 94. Photo by M. Stasiak-Cyran.
Ryc. 8. Nieszawa Kolonia, pow. opolski, stan. 5. Obiekt 60. Profil pieca. Fot. M. Stasiak-Cyran.
Marta Stasiak-Cyran
cam i grzew czym i (S. W oyda 1977, s. 481-484). O biekt 94 k o n stru k c y jn ie b a rd zo p rz y p o m in a piece w ap ien nicze z Biskupic (tam że, s. 483, ryc. 9).
O d k ry cia pieców w apienniczych zostały p o d s u m o w a n e przez Jerzego Pyrgałę (1971)5. B udow ę p ie ców z p rzew orskich osad w P ośw iętnem , pow. w o ło m iń sk i i K ołozębiu, pow. płoński, m o ż n a sprow adzić do następującego schem atu: część n aziem n a - w a r stw a zaw aliskow a (bryły po lep y z odciskam i d re w n ia nej k o n stru k cji - k o p u ły w zniesionej n a d jam ą); część p o d z ie m n a - jam a ze ścianam i w zm o cn io n y m i k a m ien iam i i w ylepionym i g ru b ą w arstw ą p o lep y (ta m że, s. 360-361). O b o k w arstw y zaw aliskowej i o b udow y ściennej pieców, o b e cn a rów nież była w arstw a w apna. Taką w y raźn ą w arstw ę zaw ierającą w apno o d k ry to w N ieszaw ie w obiekcie 60 (ryc. 8). A naliza profilu tego o b iek tu w skazuje, że m am y w ty m p rzy p ad k u do czynienia z k o n stru k c ją d re w n ia n ą w jam ie piecowej, co jest n iety p o w e dla obiektów znanych z ziem p o l skich, a w ystępuje n a stanow iskach niem ieckich, m .in. P o tsd am -K ram p n itz (tam że, s. 361, ryc. 9).
O d k ry te w Nieszaw ie K olonii piece - obiekty 60 i 94 - ze w zględu na sw oją k o n stru k cję oraz p o z o sta łości w ap n a w w ypełniskach (zwłaszcza w p rz y p a d k u o b iek tu 60), m o żn a uznać za w apienniki. Nie jest oczyw iście w ykluczone, że m ogły o ne p ełn ić rów nież in n e role w g o sp o d arce m ieszkańców osady. N ato m iast w p rzy p a d k u obiek tu 106 tru d n o jest je d n o znacznie w skazać, jakie było przeznaczenie odkrytej ta m k o n stru k c ji kam iennej.
W kontekście rozw ażań o funkcji opisanych w y żej obiektów w arto zw rócić uw agę n a znaleziska p rz e d m io tó w zw iązanych p ra w d o p o d o b n ie z jakąś fo rm ą (w tórnej?) o b ró b k i m etali. D o tak ich należą: pilniki, m łotek, czy m in iatu ro w e naczynie - tygie- lek? (ryc. 3: 5, 7). D o w o d em n a istn ien ie na osadzie tego ty p u działań jest rów nież o d k ry cie żużla z w y to p u m e talu (p raw d o p o d o b n ie m iedzi), k tó ry p o d d a n o b a d a n io m m in eralo g iczn o -p etro g raficzn y m
i stw ierdzono, że został o n p rzetw o rzo n y term icznie w te m p eratu rze 950-1000°C, czyli zbliżonej do te m p e ra tu r w y to p u m iedzi i b rą z u (M . Paw likow ski 2006).
Szczególnie interesującym znaleziskiem jest m ło teczek żelazny p o ch o d z ący z w arstw y kulturow ej (ryc. 3: 5). Jest to narzędzie o niew ielkich ro zm iarach (długość 7,5 cm ) i form ie zbliżonej do ty p u IB3 w e d łu g ty pologii A n d rzeja Kokowskiego, czyli m ło tk ó w o p rzekroju p o zio m y m p ro sto k ątn y m , o pod staw ie wklęsłej i najw iększej w ysokości w m iejscu m o co w a nia trz o n k a (A. Kokow ski 1981, s. 196-197, ryc. 2). Typ te n a u to r d atuje n a IV w. n.e. (tam że, s. 198, ryc. 3). W iększość zestaw ionych w wyżej w ym ienionej ty pologii m ło tk ó w to egzem plarze m ałe, k tó ry ch waga nie przekracza jed n eg o kilogram a. M ogły o ne służyć do w ykuw ania m ałych przedm iotów , takich jak noże, klucze, krzesiwa.
N iew ątpliw ie m ieszkańcy osady nieszawskiej p o siadali u m iejętn o ść b u d o w y u rząd zeń grzew czych, gdzie uzyskiw ano w ysokie te m p e ra tu ry u m o żliw ia jące, n a przykład, p rzetap ian ie i przek u w an ie m etali.
P onadto, w y tw arzane n a teren ie osady w ap n o m o gło m ieć zastosow anie w p rocesach hutn iczy ch (por. J. Pyrgała 1971, s. 365). M am y nadzieję, że dalsze b ad a n ia w ykopaliskow e d ostarczą jed n oznacznych d o w o d ó w n a istnienie działalności zw iązanej z m e talu rg ią żelaza lu b /i m etali nieżelaznych, dotychczas znanej z Lubelszczyzny jed y n ie z je d n e j osady k u ltu ry przew orskiej (Sobieszyn, pow. rycki, stan. 14 - P. Łucz- kiew icz 2002).
O dkrycie w 2006 ro k u w Nieszaw ie K olonii nowej serii ceram iki w ykonanej na kole, n a jp ra w d o p o d o b niej p ó źn eg o w a ria n tu fibuli A lm g ren 158, a p rzede w szystkim frag m en tó w naczyń zasobow ych Krausen- gefässe, są kolejnym a rg u m en tem uzasadniającym w cześniejsze przypuszczenia, że m a m y tu być m oże do czynienia z p o n o w n y m zasiedleniem osady w h o ryzoncie o dpow iadającym schyłkowej fazie k u ltu ry przew orskiej (por. M. Stasiak-C yran 2000, s. 93).
5 A utor zamieszcza m apkę z w ystępow aniem pieców w a pienniczych na ziem iach polskich (J. Pyrgała 1971, ryc. 6). Obecnie, należałoby ją uzupełnić o now e odkrycia m .in. z Pol ski centralnej (przyw oływ ane w tekście) oraz o osadę w N ie szawie Kolonii.
Najciekawsze o b ie k ty i zabytki z badań w 2 0 0 6 r. na osadzie ku ltu ry przeworskiej w Nieszawie K olonii
Literatura
A b r a m e k Bogusław
1982 Osada kultury przeworskiej w Strobinie na stan. 3.
Spraw ozdania A rcheologiczne 34, s. 153-169. B e c k m a n n B ernhard
1966 Studien über die Metallnadeln der römischen Kai serzeit im freien Germanien. Saalburg Jahrbuch
23, s. 5-100. B e n d e r W itold
1980 Kompleks osadniczy w miejscowości Wólka Łasie- cka na tle osadnictwa dorzecza Bzury. A rcheolo
gia Polski 25: 2, s. 335-392. C y w a K atarzyna
2007 Wstępne wyniki analizy węgli drzewnych z osa dy kultury przeworskiej w Nieszawie Kolonii stan. 5 (m aszynopis dokum entacji przechow y
w any w M uzeum Lubelskim w Lublinie). D ą b r o w s k a Teresa
1995 Późne odm iany fib u l silnie profilowanych w Polsce.
W iadom ości A rcheologiczne 53:1, s. 3-34. 1997 Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur
in Ostmasovien. Krakow. M onum enta Archaeo-
logica Barbarica 3. D o b r z a ń s k a H alina
1990 Osada z późnego okresu rzymskiego w Igołomi, woj. krakowskie. Część 1 i 2. Kraków.
G o d ł o w s k i Kazimierz
1977 M ateriały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku. M ateriały Starożytne i W czesno
średniow ieczne 4, s. 7-238.
G o d ł o w s k i K a z i m i e r z , S z a d k o w s k a Lucyna
1972 Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Tarnowie, po wiat Opole. O polski Rocznik Muzealny 5, s. 5-246.
J a ż d ż e w s k a M aria
1988 Najciekawsze obiekty na stanowisku kultury prze worskiej w Siemiechowie nad górną Wartą. Prace
i M ateriały M uzeum A rcheologicznego i E tno graficznego w Łodzi. Seria A rcheologiczna 32 (1985),s. 109-142.
2001 Piec garncarski z okresu późnorzymskiego w Sie miechowie st. 2, gm . Widawa, woj. łódzkie, na tle ośrodków produkcji garncarskiej w Polsce. Prace
i M ateriały M uzeum A rcheologicznego i E tno graficznego w Łodzi. Seria A rcheologiczna 41 (1999-2001), s. 253-277.
K a l i s z Joanna
2006 Opracowanie zwierzęcych szczątków kostnych z Kolonii Nieszawa; stanowisko 5 (m aszynopis d o
kum entacji przechow yw any w M uzeum Lubel skim w Lublinie).
K o k o w s k i A ndrzej
1981 Pochówki kowali w Europie od IV w.p.n.e. do VI w. n.e. A rcheologia Polski 26: 1, s. 191-218.
L i a n a Teresa
2005 Osada z młodszego okresu rzymskiego w Łęgoni-cach, pow. grójecki. W iadom ości Archeologiczne
57 (2004-2005), s. 241-280. Ł u c z k i e w i c z Piotr
2002 Ślady produkcji metalurgicznej na osadzie kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego
i okresu rzymskiego w Sobieszynie (stan. 14), pow. Ryki, woj. Lublin. W: H utnictw o świętokrzyskie
oraz in n e centra i ośrodki starożytnej m etalurgii żelaza na ziem iach polskich, red. S. Orzechowski. Kielce, s. 159-165.
N o g a j - C h a c h a j Jolanta
2007 Uwarunkowania środowiskowe lokalizacji osa dy kultury przeworskiej w Nieszawie-Kolonii, stan. 5 (m aszynopis dokum entacji przechow y
w any w M uzeum Lubelskim w Lublinie). P a w l i k o w s k i Maciej
2006 D okumentacja badań mineralogiczno-petrogra-ficznych i technologicznych ceramiki ze stanowiska
5 w Nieszawie Kolonii, pow. Opole Lubelskie (m a
szynopis dokum entacji przechow yw any w M u zeum Lubelskim w Lublinie).
P y r g a ł a Jerzy
1971 Wapiennictwo w dorzeczu środkowej i dolnej W i sły u schyłku starożytności (I-IV wiek n.e.). Kwar
talnik H istorii K ultury M aterialnej 19: 3, s. 351- 367.
R o d z i ń s k a - N o w a k Judyta
2006 Jakuszowice stanowisko 2. Ceramika z osady kul tury przeworskiej z młodszego i późnego okresu wpływów rzymskich i wczesnej fa z y okresu wędró wek ludów. Kraków.
S t a s i a k ( S t a s i a k - C y r a n ) M arta
1994 Ceramika z cmentarzyska kultury przeworskiej w Opoce. Lublin. Lubelskie M ateriały A rcheolo
giczne 8: 2. K ultura przew orska 2.
2000 Wyniki piątego sezonu badań na osadzie kultury przeworskiej w Nieszawie Kolonii, stanowisko 5, pow. Opole Lubelskie. A rcheologia Polski Ś rodko
w ow schodniej 5, s. 85-95.
2005 W yniki badań ratowniczych na terenie osady kul tury przeworskiej w Nieszawie Kolonii, stan. 5, pow. Opole Lubelskie, w 2003 r. A rcheologia Pol
ski Środkow ow schodniej 7, s. 95-101. W a s y l i k o w a K rystyna
2007 Wstępne w yniki analizy botanicznej materiału z osady kultury przeworskiej w Nieszawie Kolonii stan. 5 (m aszynopis dokum entacji przechow y
wany w M uzeum Lubelskim w Lublinie). W a s y l i k o w a K rystyna, С у w a K atarzyna,
S t a s i a k - C y r a n M arta
2008 Rola roślin w gospodarce osady kultury przewor skiej w Nieszawie Kolonii, pow. opolski, stanowi sko 5. A rcheologia Polski Środkow owschodniej
(w tym tom ie). W i k l a k H enryk
1983 Osada kultury przeworskiej z przełom u okresu la teńskiego i rzymskiego w Stobnicy-Trzymorgach, stan. 2, woj. Piotrków Tryb. Spraw ozdania A rche
ologiczne 35, s. 161-208. W i l k M agdalena
2005 Późnorzymskie naczynia zasobowe (w typie Krau-sengefässe) na obszarze południowo-wschodniej Polski. M ateriały i Spraw ozdania Rzeszowskiego
O środka Archeologicznego 26, s. 305-371.
Marta Stasiak-Cyran
W o y d a Stefan
1977 Mazowiecki ośrodek hutnictwa starożytnego (1 wiek p.n.e. - I V wiek n.e.). K w artalnik H istorii K ultury
M aterialnej 25: 4, s. 471-488.
The most interesting features and artefacts from the excavations in 2 0 0 6
at a Przeworsk culture settlement in Nieszawa Kolonia, Opole Lubelskie district, site5
/sum m ary/ In 2006, archaeological excavations covered an area o f 707,5 m 2. 31 new features o r com plexes o f features were discovered (dwelling features, dom estic pits, hearths, kilns, postholes). Additionally, exploration o f 5 features recorded in previous years was continued (Fig. 1: A, B). M ore th an 10 thousand pieces o f m ass m aterial were obtained, alm ost h alf o f w hich are constituted by fragm ents o f clay vessels (Fig. 2 ,4 ,5 ) an d dozens o f iron, bronze an d stone item s (Fig. 3).
The dating o f the m ajority o f the artefacts an d features discovered in Nieszawa K olonia can be closed w ithin phases B2-B2/C 1-C u o f the Rom an Period. From this p erio d o f the u ti lisation o f the settlem ent we have the follow ing items: a bronze pin w ith a profiled head an d a bronze strongly profiled fibula o f A lm gren type 84 (Fig. 3: 3,6).
The excavations in 2006 yielded a n o th er batch o f wheel- m ade pottery, w hich was discovered bo th in the cultural layer a n d in th e filling o f th e features (Fig. 4: 1-4). Technologically an d stylistically speaking, it conform s to th e trad itio n o f p o t tery m aking o f the people from the Przew orsk culture. O ne o f the m ost interesting items is a rim belonging to a collar m o u th ed bowl, orn am en ted w ith b u rn ish ed m otifs (Fig. 4: 3). This, as well as o th er fragm ents o f w heel-m ade p o ttery can be
dated to phase Clb at the earliest, an d m ore probably to phase C2 o f the Rom an Period. A m ong the ceram ic artefacts w hose chronology should be associated w ith phases C2-D, particu lar ly notew orthy are the fragm ents o f a partly w heel-m ade stor age vessel o f the Krausengefässe type, discovered in a sm all pit (feature 87) (Fig. 4: 4).
To the m ost interesting features discovered in 2006 be long huts 84 and 89, w hich were probably o f an overground o r slightly sunken pole construction. In a sem i-subterranean h u t - feature 106 (Fig. 6A-C) - a m ost interesting integral stone co n stru ctio n was u nearthed, w hich m easured 1,3 x 1,3 m (Fig. 6D). The kilns discovered in Nieszawa K olonia - features: 60 an d 94 (Fig. 7, 8) can be determ ined as lim e kilns due to their construction an d rem nants o f lime in the filling (espe cially in th e case o f feature 60). O n the o th er hand, in the case o f feature 106, it is difficult to determ ine the function o f the stone co n stru ctio n it contained.
O th er notew orthy finds are the items w hich are probably connected w ith som e form o f (secondary?) treatm ent o f metals. They include: files, a ham m er, or a m iniature vessel - a m elting pot? (Fig. 3: 5,7).
Translated by M arta Stasiak-Cyran
M g r M a rta S ta s ia k -C y r a n M u z e u m L u b e ls k ie w L u b lin ie Ul. Z a m k o w a 9
2 0 - 1 19 L u b lin
