Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. IV, 1999
Ha l i n a Ta r a s, An n a Za k o ś c i e l n a
Gr o b y l u d n o ś c i k u l t u r y w o ł y ń s k o-l u b e l s k i e j c e r a m i k i m a l o w a n e j NA STANOWISKU NR 3 W TYSZO W C A CH
W trakcie badań ratow niczych na stan. 3 w Tyszow cach, których celem była identyfikacja dom niem anych kurhanów z epoki brązu (H. Taras 1999), odkryto 2 gro by (obiekty n r 24 i 25) zw iązane z k u ltu rą w ołyńsko- lubelskiej ceramiki m alowanej. Groby odsłonięte w w y k o p ach ce n tra ln y c h (tam że, ryc. 3), z n a jd o w ały się w ćw iartce N E (n r 24) i na p o g ran iczu ćw iartek NE i N W (n r 25), w o d leg ło śc i od sieb ie około 5 m po linii E-W.
O b ie k t n r 24 (ryc. 1:1).
Nie zarejestrow ano zarysu ja m y grobow ej. O biekt m anifestow ał się na głębokości 60-75 cm ró ż o w ą koli stą plam ą rozm ytej w piasku ochry, o różnym stopniu nasycenia barw ą, średnicy około 100 cm. W jej obrębie i bliskich okolicach, na głębokości 46-70 cm ujaw niły się wyroby ceram iczne i krzemienne. W odległości 40 cm na południe od plam y ochry w ystąpiła zniszczona misa. Trzy narzędzia w iórow e oraz je d en grocik krzem ienny zlokalizow ano w obrębie koncentracji ochry, drugi zaś grocik, w jej pobliżu, po stronie północnej. Dwa naczy nia - donica i garnek z czterem a guzkam i plastycznym i - znajdow ały się w odległości około 20-40 cm na pół noc od plam y ochry. N a jednej linii z nim i i około 50 cm dalej na północ odsłonięto fragm ent części przydennej czw artego naczynia. Tuż przy północno-w schodniej gra nicy skupiska ochry zaobserw ow ano siwą, regularnie kolistą plam ę o średnicy 28 cm. Prostokątna w przekro ju , pojaw iła się na głębokości około 60 cm i m iała m iąż
szość około 20 cm. M ateriały:
1. M isa półkulista z w yodrębnionym dnem (ryc. 1:4), o średnicy w ylew u - 20, dna - 8 i wysokości około 11 cm; zgnieciona w chw ili odkrycia, znaleziona została na głę bokości 46-52 cm.
2. N aczynie doniczkow ate (ryc. 1:2) o średnicy w y lew u - 11,5, dna - 5 i w ysokości - 10 cm; znalezione zostało na głębokości 60-70 cm.
3. N aczynie z lejkow ato rozch y lo n ąszy jąo raz z czte rem a guzkam i nalepionym i w górnej części brzuśca (ryc. 1:5); w ym iary: średnica w ylew u — 11,5, m aksym alna brzuśca - 10, dna - 6, w ysokość - 11,5 cm. W ystąpiło na tym sam ym poziom ie co naczynie nr 2.
4. Fragm ent części przydennej nieokreślonego na czynia (ryc. 1:3) o średnicy dna 9 cm.
5. D w a grociki z surow ca wołyńskiego:
- a. sm ukły grocik (ryc. 2: 2) z łukow atym i bokami i lekko w k lęsłą p odstaw ą, o w ym iarach: 2,7 x 1,8 x 0,3 cm; głębokość w nęki 0,2 cm. W ykonany z odłupka korow ego przy pom ocy płaskiego retuszu obejm ujące go stronę spodnią i część w ierzchołkow ą strony w ierzch niej oraz retuszu przykraw ędnego przy podstaw ie stro ny w ierzchniej; typ A. 6.1 w g A. Zakościelnej (1996, s. 68, ryc. 9);
- b. uszkodzony grocik trójkątny (ryc. 2:3) z w klę słą podstaw ą o przybliżonych w ym iarach: 2,5 x 1,7 x 0,3 cm; głębokość w nęki 0,2 cm. W ykonany z odłupka korow ego przy pom ocy płaskiego retuszu pow ierzchnio w ego - część w ierzchołkow a i przykraw ędnego - pod stawa; typ A .3.1 w g A. Z akościelnej (tamże).
6. Trzy narzędzia w iórow e, w szystkie z surow ca wołyńskiego:
- a. rylec klinow y (ryc. 2:4) z w iórow ca obuboczne- go z retuszem rynienkow atym , w yśw ieconego żniw nie (zw łaszcza lewa kraw ędź na stronie w ierzchniej), w czę ści piętkow o-sęczkow ej w idoczne są starcia i zagładze nia - t. zw. w iertnik tępy w edług typologii B. Balcera (1975, s. 110); na stronie spodniej w ierzchołka rylcow e go obecne są w yłuszczenia;
- b . w iórowiec obuboczny częściow y (ryc. 2:5), pier w otnie w kładka żniw na „p rzek ład an a” (w yśw iecenia obydw u boków ). Lew y bok następnie przełuskany na około 3/5 długości (licząc od w ierzchołka) regularnym retu szem ry n ien k o w aty m . L ew a stro n a w ierzch o łk a uszkodzona łukow ato na skutek przegrzania, z prawej delikatny negatyw rylcowy, najpraw dopodobniej przy padkow y; na stronie spodniej w idoczne płaskie wyłuski użytkowe;
- c. złam any w iórow iec obuboczny zbieżny (ryc. 2:1) z retuszem rynienkowatym , w ykonany na podtępcu; prze- retuszow any, zw łaszcza lew y bok, tak że retusz rynien- kow aty osiąga kąt ca 80-85°, w ykorzystyw any był jako obuboczna (przekładana) w kładka żniw na - nosi ślady w yśw ieceń na w szystkich pow ierzchniach (na rysunku zaznaczono jed y n ie najbardziej intensyw ne na stronie spodniej).
O biekt nr 25 (ryc. 3:1).
Nie zarejestrow ano zarysu jam y. P ierw szą przesłan k ą przem aw iającą za istnieniem grobu były dwa naczy nia odkryte w profilu w schodnim działki N W (m agistra la N -S kurhanu - patrz: H. Taras 1999, ryc. 3) na
głębo-Gr o b yl u d n o ś c ik u l t u r yw o l y ń s k o-l u b e l s k ie jc e r a m i k im a l o w a n e jn as t a n. n r 3 w Ty s z o w c a c h 17
Ryc. 1. Tyszowce, stan. 3. 1 - Rzut poziomy obiektu nr 24; a - piasek barwy różowej (rozmyta ochra); b - piasek barwy siwej; c - ceramika; d - krzemień; numery naczyń i wyrobów krzemiennych na planie odpowiadają numerom tychże na ryc. 1-2. 2-5 - ceramika z obiektu.
18 Ha l i n a Ta r a s, An n a Za k o ś c ie l n a
Gr o b yl u d n o ś c ik u l t u r yw o l y ń s k o-l u b e l s k ie jc e r a m i k im a l o w a n e jn as t a n. n r 3 w Ty s z o w c a c h 19
Ryc. 3. Tyszowce, stan. 3. 1 - Rzut poziomy obiektu nr 25; a - piasek barwy różowej (rozmyta ochra); b - ceramika; c - kamień; numery naczyń i wyrobów krzemiennych na planie odpowiadają numerom tychże na ryc. 3. 2-3 - ceramika z obiektu.
20 Ha l i n a Ta r a s, An n a Za k o ś c ie l n a
kości 55-72 cm. W tym sam ym profilu, w odległości około 50 cm na S od naczyń, rysow ała się bardzo jasna, różow aw a w arstew ka o m iąższości kilku centymetrów. N ie rozpoznano jej początkow o ja k o śladów ochry i nie w iązano z grobem . Jednak w trakcie eksploracji działki N E, ju ż po d o św iad czen iach zw iązanych z obiektem nr 24, zaobserw ow ano na głębokości 70 cm słabo odci nającą się od podłoża, silnie w ypłukaną, ow alną plam ę barw y jasn o ró żo w ej, k tóra rozciągała się na długości około 80 cm i szerokości około 40 cm. A naliza układu obydw u elem entów: naczyń i piasku zabarw ionego ochrą każe w iązać je z o biektem o charakterze grobow ym . Z tym sam ym obiektem najpraw dopodobniej zw iązane są, odkryte w ćw iartce NW , kam ienne żarna nieckow a- te, które leżały na południow y zachód od plam y ochry, na głębokości 40-65 cm.
M ateriały:
1. N aczynie doniczkow ate (ryc. 3:2) o w ym iarach: średnica w ylew u - 14, dna - 6,5, w ysokość — 14 cm; pojaw iło się ono na głębokości 55-72 cm.
2. M isa w kształcie w ycinka kuli (ryc. 3:3) o w ym ia rach: średnica w ylew u - 27, dna - 8, w ysokość 10 cm; w ystąpiła na głębokości 64-72 cm.
3. N ieckow ate żarna kam ienne (50 x 35 x 15 cm) i dw a rozcieracze, odkryte na głębokości 40-65 cm.
C eram ika z obydw u obiektów charakteryzuje się sta rannym w ykonaniem i je d n o litą technologią. N aczynia ulepiono z gliny nieschudzonej, pow ierzchnie gładkie lecz w ypał dość słaby, ceram ika łatw o się kruszy.
N ieczytelność zarysów w kopów grobow ych unie m ożliw ia określenie w ielkości, kształtu i orientacji obiek tów w stosunku do stron św iata. Trudno je s t też je d n o znacznie orzec czy praw idłow o przyporządkow ane zo stały tutaj przedm ioty znalezione w otoczeniu plam ochry ja k o w yposażenie dw óch obiektów grobow ych, aczkol
w iek takie w yjaśnienie w ydaje się najbardziej praw do
podobne. Ochra, najczęściej stanow iąca pozostałość po czynności m alow ania ciała bądź też rozsypania barw ni ka na zw łokach (w innym przypadku znaleziona byłaby w naczyniu - por. J. G urba 1982, PL 282; A. Z akościel na, J. G urba 1995, s. 6), ja k o elem ent obrzędow y cha rakterystyczny dla rytuału pogrzebow ego w epoce neo litu, typow a je s t też dla pochów ków kultury wołyńsko- lubelskiej ceram iki m alow anej. U kład ceram iki stw ier dzonej w pobliżu plam ochry nasuw a na m yśl wniosek, że są to dary grobow e złożone pierw otnie przy głowie i w okolicach nóg zm arłych. W ięcej kontrow ersji b u dzić m oże fakt zak lasy fik o w an ia do zespołu grobow e go (obiekt nr 25) kam iennych żaren, gdyż brak je s t ana logii dla tego zjaw iska. Z a słu szn o ścią takiej klasyfika cji przem aw ia p ołożenie żaren w bliskiej odległości od p ozostałych elem entów g robow ych i na zbliżonym p o ziom ie głębokościow ym będącym poziom em piasku cal- cow ego. W yklucza to łączen ie ich z w arstw ą k ulturo w ą a przem aw ia za lokalizacją w e w kopie. O biekty gos podarcze odkryte na bad an y m stanow isku charaktery zow ały się w ypełniskiem p róchnicznym , odcinającym się b arw ą od otoczenia. N ato m iast jed n o razo w e zasy panie ja m y piaskiem calcow ym uniem ożliw iło identy fikację w kopu co m iało m iejsce w przypadku obydw u grobów .
O dkryta z o biektem n r 24 ja m a o p róchnicznym w ypełnisku, kolistym zarysie przypuszczalnie je st śla dem po drew nie.
N aczynia odkryte w obydw u grobach są typam i p o spolitym i w kulturze w ołyńsko-lubelskiej ceram iki m a low anej, obecnym i w e w szystkich jej fazach rozw ojo w ych. Z w raca uw agę b rak w obydw u obiektach czarek g ruszkow atych oraz naczyń m alow anych b ia łą farbą. M oże to, lecz nie m usi, św iadczyć o m łodszej pozycji chronologicznej obiektów i pow iązaniu ich z „fazą” po- klasyczną tej kultury.
Li t e r a t u r a
B a l c e r B.
1975 Krzemień świeciechowski w kulturze pucharów lejkowatych. Eksploatacja, obróbka, rozprze strzenienie, Wrocław.
G u r b a J.
1982 Łasków, comm. de Miączyn, dep. de Zamość, Inv. Arch., Fasc. 46, PL 281-282.
T a r a s H.
1999 Wyniki badań wykopaliskowych na stan. 3 w Tyszowcach (w tym tomie).
Z a k o ś c i e l n a A.
1996 Krzemieniarstwo kultury wołyńsko-lubelskiej ceramiki malowanej, Lublin.
Z a k o ś c i e l n a A., G u r b a J.
1995 Badania cmentarzysk kultury wołyńsko-lubel-skiej ceramiki malowanej na Grzędzie Horodel- skiej, Spr. UMCS, s. 3-7.
Gr o b yl u d n o ś c ik u l t u r yw o ł y ń s k o-l u b e l s k ie jc e r a m i k im a l o w a n e jn as t a n. n r 3 w Ty s z o w c a c h 21
Ha l in a Ta r a sa n d An n a Za k o ś c ie l n a
Gr a v e s f r o m t h e Vo l h y n ia n - Lu b l in Pa in t e d Po t t e r y Cu l t u r e a t Sit e 3 in Ty s z o w c e,
To m a s z ó w Lu b e l s k i Dis t r ic t
In the process of excavations o f a Trzciniec culture bar row, remnants of two graves from the Volhynian — Lublin Pa inted Pottery culture were discovered under the mound. The graves showed up as rose-violet ochre patches and contained grave goods. Neither the outlines of the grave pits, nor human remains were noted. There were ceramic and flint items in the vicinity of the ochre patches. In the case of feature 24, these were two well preserved vessels: a bowl, a pot ornamented
with plastic knobs, and fragments of another two vessels, one of which was a shallow bowl. Additionally, 5 tools made of Volhynian flint were found: blades with continuous retouch, a burin, and two arrow points. Feature 25 contained a shallow bowl, a bowl and stone querns.
Both graves are connected with the younger phase of the culture in question dated to the end of the 4th and the begin ning o f the 3rd millennia BC.
