Jerzy Libera
Hanna Więckowska, Maria Chmielewska,
M a te r ia ły d o b a d a ń o s a d n ic tw a
m e z o l i t y c z n e g o w m ik r o r e g io n ie L u ta , w o je w ó d z tw o lu b e ls k ie . Warszawa 2 0 0 7 .
Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie, 2 5 8 s.
/ w tym 8 3 tabele, streszczenie w języku angielskim, 5 aneksów, 62 ryciny, 39 tablic/
P rezentow ana m onografia stanow i p o d su m o w a n ie prac teren o w y ch A utorek zapoczątkow anych w roku 1965 i p row adzonych z p rzerw a m i w latach n a stę p nych (1968-1970, 1975 i 1980) na teren ie wsi Luta (gm. W łodaw a, pow. w łodaw ski) z ra m ie n ia Z ak ład u Epoki K am ienia daw nego In sty tu tu H isto rii K ultury M aterialnej (obecnego In sty tu tu A rcheologii i E tn o logii) PAN w W arszawie.
Jest to cen n e i d ługo oczekiw ane opracow anie. P o d jęta w latach 60. ubiegłego stulecia w ieloletnia k a m p a nia w ykopaliskow a n a obszarze w schodniej części P o jezierza Ł ęczyńsko-W łodaw skiego w celu ... gruntow -
niejszego poznania pradziejów Polski wschodniej w mię- dzyrzeczu środkowej W isły i Bugu (s. 7), p o p rzed zo n a
prospekcją po w ierzch n io w ą (w latach 1962-1963)1, zaow ocow ała w y ty p o w an iem do eksploracji kilku sta now isk starszej i środkow ej epoki kam ienia. W g ru p ie tej o b o k zlokalizow anych na teren ie wsi N ieborow a, Zaw ołocze, jezioro G linki (O k u n in k a )2, znalazła się
1 Jej w ynikiem jest m apa stanow isk zamieszczona w syn tezie Lubelszczyzny (A. Gardawski, Z. Sułowski, Najdawniejsze
dzieje. W: Dzieje Lubelszczyzny, t. 1, red. T. Mencel. Warszawa 1974, s. 69-139 - tam : m apa 1).
2 Dotychczas, pom ijając lakoniczne spraw ozdania z badań wykopaliskowych publikow ane w Informatorze archeologicznym (poza badaniam i z 1965 r.), opublikow ano wyniki z sondaży znad jeziora G linki (Z. Sulgostowska, Badania wykopaliskowe,
gm. Włodawa, w roku 1974. W iadom ości Archeologiczne 50, 2 (1985): 1990, s. 148-153) oraz częściowe w yniki z Nieborowej (T. Boroń, Zespoły beztrapezowe kultury janisławickiej na p rzy
kładzie wykopów 4, 7, 8 ze stan. Nieborowa I, gm. Sawin, woj. lu belskie. W: Kultura janisławicka w Polsce północno-w schodniej i na terenach sąsiednich, red. E. Kawałkowa. O strołęka 2003, s. 113-132; tenże, Charakterystyka osadnictwa z epoki kamienia
i epoki brązu w Nieborowej st. I, woj. lubelskie, na przykładzie wykopów 4, 7, 8. Przegląd Archeologiczny 52: 2004, s. 89-129; tenże, Układy przestrzenne w krzemienicach kultury janisławi
ckiej na podstawie zespołów krzemiennych z wykopów 4 i 7 ze
rów nież Luta (n r I, III i IV, n a stanow isku II w y k o n a no jed y n ie planigrafię m ateriału pow ierzchniow ego). Już pierw sze, aczkolw iek zdaw kow e sform ułow ania dotyczące o d k ry ć n a stan o w isk u I w Lucie („G órki”), zaw arte w syntetycznym o p raco w an iu polskiego m e zolitu au to rstw a H an n y W ięckow skiej w pierw szym tom ie Prahistorii Ziem Polskich3 zw róciły uw agę b a d a czy n a jego w yjątkow y inw entarz, staw iając go w śró d najw ażniejszych obozow isk w czesnom ezolitycznych ziem polskich. Późniejsze o p raco w an ia pośw ięcone środkow ej epoce kam ien ia utrw alają ten stan rzeczy, niezależnie o d stosow anej klasyfikacji tak so n o m ic z nej - cyklu narw iań sk ieg o = k u ltu ry k o m ornickiej = u g ru p o w an ia D uvensee4.
N a k o n stru k c ję p racy składają się cztery zasad nicze rozdziały. W pierw szym (Zagadnienia wstępne·,
stanowiska Nieborowa I, gm. Sawin, woj. lubelskie. A rcheolo gia Polski 49, 1-2: 2004, s. 7-32; tenże, Organizacja przestrzeni
w krzemienicach mazowszańskich na przykładzie zespołów krze miennych ze stanowiska Nieborowa I, gm. Sawin, woj. lubelskie.
Archeologia Polski 51, 1-2: 2006, s. 13-41; tenże, Organizacja
przetwórstwa surowca krzemiennego na przykładzie pracowni ze stanowiska Nieborowa i na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim.
A rcheologia Polski Środkow ow schodniej 10: 2007, s. 165-212) oraz z Zawołocza (T. Boroń, Zawołocze. Stone and Bronza Age
Settlement in the Łęczyńsko-Włodawski Lakeland (Lublin Pro wince). W: SUYANGGAE and her N eighborus. The 11th Inter national Sym posium , ed. L. D om ańska, Y. Lee. Łódź 2006, s. 240-256).
3 H. W ięckowska, Społeczności łowiecko-rybackie wczesnego
hołocenu. W: Paleolit i mezolit, red. W. Chmielewski, W. H en- sel. W rocław 1975, s. 339-438. Prahistoria Ziem Polskich. Tom 1 - tam: s. 361, 372,376,377 oraz tabl. CXVIII, CXXI, CXLI.
4 M.in. S. K. Kozłowski, Mesolithic in Poland. A New appro
ach. Warszawa 1989; T. Galiński, Mezolit Europy. Szczecin 1997; tenże, Społeczeństwa mezolityczne. Osadnictwo, gospodarka, kul
tura ludów łowieckich w VIII-IV tys. p.n.e. na terenie Europy.
Recenzje, o m ó w ie n ia , p ole m iki - Reviews, discussion, polem ics
s. 7-17) zap rezen to w an o lokalizację w teren ie s ta n o w isk z Lucie - usy tu o w an y ch n a w ydm ach p o obu stro n a c h niew ielkiego cieku K rzem ianka, p ra w o brzeżnego d o p ły w u W łodaw ki. Poza p ra c a m i stric
te archeologicznym i b a d a n ia m iały c h a rak ter in te r
dyscyplinarny, uczestniczyli w n ich przedstaw iciele różnych dyscyplin (geom orfologii, palinologii, a n tro pologii, archeozoologii, n a u k ścisłych). Terenem ty m interesow ali się zaró w n o badacze u k raiń scy ja k i p o l scy ju ż o d końca XIX stulecia. Pierw sze „wycieczki” w zdłuż środkow ego B ugu p row adzili M ikołaj F. Bieła- szewski i Z ygm unt Gloger, n ato m iast n a d środkow ym W iep rzem - Józef P rzyborow ski. P rzed rokiem 1911 okolice w o k ó ł S osnow icy (w centralnej części Pojezie rza) p e n e tro w a ł arch eo lo g -am ato r Stanisław C ercha. Ich k o n ty n u a to ra m i w okresie m iędzyw ojennym byli Irena i L udw ik Sawiccy (m .in. b a d a n ia p o w ie rz c h n io we p o d O rch ó w k iem koło W łodaw y) - co częściowo o d n o to w a n o w zarysie histo rii b ad ań . D la poruszanej tu p ro b lem aty k i b ard z o isto tn e są kilkuletnie prace H aliny M ackiew icz (pro w ad zo n e rów nież z ram ien ia w arszaw skiego o śro d k a PAN) na kilku w ażnych sta now iskach piaskow ych w N ieborow ej5 - położonych około 15 k m n a p o łu d n ie o d Luty. Interesujących m a teriałó w dostarczyły rów nież kilk u letn ie b ad an ia w ykopaliskow e w Sobiborze n a d Bugiem , także znad jezio r Kleszczów i W ytyczno (W ytyckie) - rów nież n a teren ie Pojezierza, z m iejscow ości H a n n a i D o b ry ń M ały (R ów nina K odeńska). Ich u zu p ełn ien ie s ta n o w ią z b io ry po w ierzch n io w e z O rch ó w k a i zn ad jezio ra Bikcze6.
W p o d ro zd ziale om aw iającym środow isko g eo graficzne, w iększość danych A utorki o p arły n a p racy Józefa E. M ojskiego (z ro k u 1972). Z nieco now szych tekstów odw ołują się do o p raco w an ia zbiorow ego p o d redakcją Ewy G ackiej-G rzesiukiew icz dotyczącego Sobiborskiego Parku K rajobrazow ego (z roku 1987) oraz dw óch p ra c K rystyny Bałagi (z ro k u 1982 i 1990).
5 Por. przyp. 2 - artykuły Tomasza Boronia.
6 Por. J. Libera, Późny paleolit i mezolit środkowowschodniej
Polski. Część pierwsza. Analiza. Lublin 1995. Lubelskie M ate riały A rcheologiczne 9; tenże, Późny paleolit i mezolit środko
wowschodniej Polski. Część druga. Źródła. Lublin 1998. Lubel skie M ateriały A rcheologiczne 11; tenże, Badania nad kulturą
janisławicką w międzyrzeczu Wisły i Bugu oraz dorzeczu Sanu.
W: K ultura janisław icka w Polsce północno-w schodniej i na te renach sąsiednich, red. E. Kawałkowa. O strołęka 2003, s. 19-41; tenże, W czasach epoki kamienia. W: Badania archeologiczne na Polesiu Lubelskim, red. E. Banasiewicz-Szykuła. Lublin 2006, s. 21-48. Skarby z Przeszłości [8]; M. Bienia, Czasy prehisto
ryczne. W: Północna Lubelszczyzna, red. E. Banasiewicz-Szyku- ła. Lublin 2003, s. 23-72. Skarby z Przeszłości [5] - tam litera tu ra źródłowa.
P o n ad to sygnalizują spraw ozdanie z b a d ań to rfo w i ska n a o d cin k u D ubeczn o - Luta (z roku 1956; znane jed y n ie w m aszynopisie). Paleogeografię końcow ego o d cin k a plejstocenu i w czesnego h o lo cen u Polesia Lubelskiego rejo n u Luty m o ż n a by bardziej uszczegó łow ić w o p arciu o now szą literaturę, bazującą w yłącz nie n a w ynikach prac prow adzonych na ty m terenie, jak i całej strefie jeziern ej7.
W n astęp n y m p o d ro zd ziale M etodyka badań oraz
zasady publikacji źródeł, szczególnie istotne są in fo r
m acje z części drugiej. Z o stał tu zaprezentow any klucz, w edług którego d o k o n a n o klasyfikacji m ateriałów (nie tylko krzem iennych) - w form ie listy ty p ó w (s. 12-13) - dla czterech stan o w isk z Luty. Ź ró d ła ru ch o m e zo stały p o g ru p o w a n e na: o b łu p n ie i k onkrecje z p o je d ynczym i negatyw am i (kategoria I), rdzenie w iórow e i w ió ry (kat. II), rdzenie o d łupkow e i o d łu p k i (kat. III), rdzenie w ió ro w o -o d łu p k o w e (kat. IV), łuszcznie (kat. V ), okazy zapraw y w stępnej rd zen i i ich napraw (kat. V I), okazy nieokreślone (kat. V II), narzędzia (kat. V III), o d p ad k i z p ro d u k cji narzędzi (kat. IX), k a m ie nie (kat. X), kości (kat. XI) i ceram ika (kat. X II)8. N ie konsekw encja takiego u k ład u polega na tym , że o b o k inw entarzy krzem ien n y ch stanow iących 9 kategorii, znalazły się m ateriały ze skał pozakrzem iennych, k o ści i ceram ika. T ym czasem zbliżone p o d w zględem m orfologii skały „k am ienne” (zg ru p o w an e w jednej tylko kategorii) częściow o rów nież m ają o d p o w ie d n iki analogiczne do „krzem iennych”, np. w po staci p o rozbijanych k onkrecji (o d p o w ied n ik kat. I), o d łu p k ó w (o d p o w ie d n ik kat III), łuszczni (o d p o w ied n ik kat. V), rów nież w śró d niek tó ry ch narzędzi (o d p o w ie d n ik k at V III) - por. opisy n a s. 30-33, także n a s. 58, 68, 81. P o n ad to zasadnym jest pytanie: dlaczego dwie o statn ie kategorie źró d eł ru ch o m y ch (kości i cera m ika) nie zostały p o trak to w an e oddzielnie - w edług o d m ien n y ch pod ziałó w niż inw entarze krzem ien n e (i k am ien n e). Problem atyczne jest połączenie o d łu p ków w yłącznie z rd zen iam i o d łu p k o w y m i (kategoria III). T ym czasem form y takie uzyskuje się n a różnych
7 Np. szereg danych Jan R eder zawarł w tekście Środowisko
przyrodnicze Polesia Lubelskiego. W: Badania archeologiczne na Polesiu Lubelskim, red. E. Banasiewicz-Szykuła. Lublin 2006, s. 5-20; także, K. Bałaga, K. Buraczyński, J. W ojtanowicz, Budo
wa geologiczna i rozwój torfowiska Krowie Bagno (Polesie Lubel skie). Annales Universitatis M ariae Curie-Skłodowska Sectio В 35/36: 1983, s. 37-62; К. Bałaga, R. D obrowolski, J. Rodzik, Póź-
noplejstoceńska i holoceńska ewolucja torfowiska Durne Bagno (Polesie Lubelskie). Przegląd Geologiczny 54, 1: 2006, s. 68-72 (tam wcześniejsza literatura).
8 Identyczny „schem at typologiczny zabytków ” został za stosow any w pracy H. W ięckowskiej, Osadnictwo późnopaleoli-
tyczne i mezolityczne nad dolną Narwią. W rocław 1985, s. 10.
Recenzje, o m ó w ie n ia , p o le m iki - Reviews, discussion, p olem ics
etapach rozm aitych procesów : 1/ kształtow ania ob- łupni; 2/ fo rm o w an ia rdzeni, zaró w n o w iórow ych jak i w ió row o-odłupkow ych, p rz y czym te drugie, m ogą być następstw em zm ian y ich o rien tacji (przygotow y w anie zatępisk, pięt); 3/ n ap raw y rd zen i (korygow anie w ierzchołków ); 4 / zm ian y orientacji rdzenia; 5/ for m ow ania n arzęd zi rdzeniow ych (ciosaków, pików, załuskiwaczy) - analogicznie pro b lem łu sek (jeden z p u n k tó w kateg o rii V II). P o n ad to nie uw zględniono łuszczek, co dziw i w p rzy p ad k u o becności łuszczni. N iezrozum iałym jest także w yróżnienie w n iek tó ry ch kategoriach - fragm entów . Z analizy opisu m ateriałó w (s. 50 in.) oraz licznych ry su n k ó w m o żn a w y w n io sk o wać, że znacznie więcej form jest niekom pletnych, niż w ynika to z zaprezentow anej listy (II: 4; III: 5; V: 4; VII: 1, 3). D otyczy to rów nież w ydzielenia rd zen i lub frag m en tó w rdzeni nieokreślonych (jeden z p u n k tó w kategorii V II). P onadto w sto su n k u do tych zabytków brakuje inform acji, czy i w jakiej części ich stan zach o w ania nie p o w stał n a skutek zniszczeń w spółczesnych (dotyczy to zarów no m a teriału pow ierzchniow ego oraz ze stro p u gleby bielicowej - szczególnie n a ra ż o nego n a zniszczenia, np. w skutek d e p tan ia przez ludzi lub zw ierzęta, uszk o d zen ia m ech an iczn e w czasie eks ploracji stanow iska).
Dla stanow iska Luta I uzyskano 3 d aty rad io w ę glowe, k tó ry ch om ów ienie zapow iedziano w rozdz. III (s. 11), ty m czasem jest tam w zm iankow ana jedynie d ata 7560±160 lat BP (s. 44), n a to m iast k om plet w y ników radiow ęglow ych zaprezentow ano d o p iero n a s. 35 (tam kolejne daty: 4370±120 lata BP i 960±80 lata BP).
Z asadniczą część p ra c y stan o w i analityczny ro z dział II A naliza m ateriałów zabytkow ych badanych
stanowisk w Lucie (s. 18-43) w yprzedzający w u k ła
dzie p ra c y część źró d ło w ą (rozdział IV M ateriały). A utorki w przy stęp n y sposób zaprezentow ały w yniki żm udnych i p raco ch ło n n y ch analiz typologicznych, p o części technologicznych, planigraficznych, s tra tygraficznych i surow cow ych, w spom aganych w y n ikam i b a d a ń n au k p o m ocniczych (w załączeniu 5 aneksów ) stosunkow o licznej g ru p y źródeł, zwłaszcza k rzem ien n y ch (Luta I - p o n a d 55,5 tys. okazów ; Luta II - blisko 160 okazów ; Luta III - około 2,3 tys.; Luta IV - n iem al 1,5 tys.).
Luta I - n iereg u larn y w ykop o p o w ierzch n i 459 m 2 ujaw nił p o ło że n ie zabytków w układzie bezkrzem ie- nicow ym , o zaburzonej stratygrafii. A nalizę m ate riału p rzep ro w ad zo n o n a p o d staw ie sztucznego pod ziału , dzieląc w ykop n a 6 różnej w ielkości zespołów : 1, la , 2, 3, 4 i 5 (s. 11, ryc. 8). G ru p a (kategorie I-V II) m a o d zw ierciedlać ... pełny cykl obróbki konkrecji krzem ien
nych dokonyw any na miejscu (stanowisko podom owe),
p oprzez rdzenie, po p ro d u kt fin a ln y w postaci półsu- rowca wiórowego i odłupkowego. [...] a także odpadki z kruszenia się m ateriału wskutek zm ia n termicznych
(s. 19). Taki szeroki w achlarz s tru k tu ry inw entarza, z u działem konkrecji, ob łu p n i, znacznej o b ecności w iórów i o d łu p k ó w korow ych, także n arzędzi tzw. p ry m ity w n y ch , tj. elem entów ty p o w o praco w n ian y ch (tzw. podfacji górniczej w term in o lo g ii Stefana K ru kow skiego), m oże w skazyw ać n a m ieszany inw entarz - praco w n ian o -d o m o w y . Być m oże o specyfice tego obozow iska zdecydow ał stosunkow o łatw y dostęp do złóż surow ca, zwłaszcza k rzem ien ia narzutow ego. Poza stosu n k o w o łatw ym i do w y ró żn ien ia g atu n k am i im p o rto w an y m i w postaci krz em ien ia czekoladow ego i św ieciechow skiego, surow cem m aso w y m jest o d m ia n a n arzu to w a - w ystępująca n a rozległych obszarach Polesia, zwłaszcza G arbie W łodaw skim , ale rów nież i na pobliskich P agórach C hełm sk ich 9. Ten d ru g i m e- zo region jest szczególnie bog aty w złoża o d m ia n y k o p alnianej - m ak ro sk o p o w o zbliżonej do k rzem ien ia n arzu to w eg o 10. Jego najbliższe złoża pow ierzchniow e zlokalizow ane są na tzw. Łuku U h ru sk im , tj. w o d le głości blisko 15-20 k m 11. M oże to być o d p o w ied ź n a p y tan ie staw iane przez A u to rk i o m iejsce jego lokali zacji. W obec takiej sytuacji obie o d m ia n y (n arzu to w ą i ko p aln ian ą) należy u zn ać za k rzem ien ie „m iejscow e” (s. 19). W racając do g atunków im p o rto w an y ch . . . t e
odm iany m iały docierać na stanowisko w postaci suro- w iaków i również podlegały obróbce na miejscu, o czym św iadczy lista typów niem al w p ełn i p rze z nie repre zentow ana (tabela 46). Z przy to czo n eg o zestaw ienia
tak jasn o to nie w ynika. N a 43 zaw arte ta m pozycje, obecność ty ch k rzem ien i o d n o to w a n o - w trzy d zie stu p rzy p ad k ach dla czekoladow ego i d w u d ziestu dla świeciechow skiego.
Stanow isko Luta I dostarczyło stosunkow o n aj większej ilości z analizow anych z czterech stanow isk skał pozakrzem iennych (2360 sztuk). Część zilu stro w anych okazów posiadająca p ow ierzchnie negatyw o we lub noszące starcia, zbicia, w ym iażdżenia została sklasyfikow ana w g rupie narzędzi. Niestety, zam iesz czone rysunki i fotografie, p o za nielicznym i w yjątkam i
9 T. Boroń, Charakterystyka osadnictwa... s. 92-93.
10 Por. J. Libera, Pośród pagórów Polesia Lubelskiego. [W: Archeologia Lubelszczyzny]. Z O tchłani W ieków 58, 1-4: 2003, s. 19-24; J. Libera, M. Szeliga, Late Paleolithic workshops in Lub
lin region, based on the local cretaceous flint resources, through the prism o f new discoveries. An overview o f the issue. A rchaeo- logia Baltica 7: 2006, s. 160-177.
11 J. Libera, Kraina krzemieniem usiana. W: Badania arche ologiczne na Polesiu Lubelskim, red. E. Banasiewicz-Szykuła. Lublin 2006, s. 49-60. Skarby z Przeszłości [8] - tam : ryc. 5; J. Libera, M. Szeliga, Late Paleolithic... Fig. 1.
Recenzje, o m ó w ie n ia , p o le m iki - Reviews, discussion, p olem ics
(ryc. 55: a-e; 56: a, c, d; tabl. XVII: 3; XVIII: 18), nie o d dają ich m orfologii. Z n aczn a część k am iennych całych okazów i ich o k ru ch ó w zalegała w rozproszeniu. Tylko w sto su n k u do jednego ze skupisk, wielkości 50 x 50 cm i m iąższości ok. 40 cm liczącego 81 okazów z ze sp o łu la , w yrażono przypuszczenie (w in n y m m iejscu u zn an o - s. 30, 38, 39) o jego funkcji jako palenisku (s. 18, 30, ryc. 5 lb ). Szczątki węgla zalegające w jego spągowej p a rtii p o d d a n o analizie radiow ęglow ej i u zy skano datę 7630±160 lat BP. M im o b rak u w poziom ie tego skupiska inw entarzy k rzem iennych (poza trzem a bliżej nieopisanym i; zapew ne o charakterze o d p a d k o w ym - przyp. JL) A utorki od n o szą to oznaczenie ra diow ęglow e (s. 31) do o sadnictw a k u ltu ry k o m o rn i ckiej, przypisując jej znaleziony powyżej ok. 30-40 cm m ikrolityczny tylczak łukow y (tabl. XXI: 23). Z astan a w iająca jest p ró b a pow iązania dw óch skupisk kam ieni, „w schodniego” i „zachodniego” (na p odstaw ie ich pla- nigrafii) z obiektam i m ieszkalnym i, ... usytuow anym i
gdzieś w pobliżu. Obecność wśród nich silnie zużytych tłuczków, także spękanych termicznie, oraz innych na rzędzi kam iennych [...] w skazuje na obecność miejsca pracy - obróbki przedm iotów z różnych niezachowanych surowców (s. 33). W sto su n k u do drugiego ze skupisk
(położonego bliżej doliny cieku w odnego) A utorki sugerują o d m ie n n ą funkcję gospodarczą - być m oże zw iązaną z p rzetw arzan iem p ro d u k tó w żyw nościo w ych - dla k tó ry ch niezb ęd n a m iała być w oda.
Interesujące są znaleziska k o stn e (w w iększości w ykazujące przepalenie). N a stan o w isk u Luta I u zy skano p o n a d 2000 ich o k ru c h ó w - w czterech sk u p iskach i w ro z p ro szen iu (s. 34). Tym p ierw szym nie tow arzyszył m a te riał krzem ienny. W w iększości n ale żą do zw ierząt dzikich - ty pow ych dla fauny w czes nego holo cen u , w części do h o d o w lan y ch (ow ca/koza, Świnia), w sto su n k u do in n y ch b ra k p ew n o ści (jeleń lub bydło, ow ca/koza lub sarna). U w agę je d n a k zw ra ca niew ielka liczba kości ludzkich - pięć w sk u p ien iu 2 i dw ie w sk u p ien iu 4. K olejne trzy o k ru c h y określono jak o być m oże ludzkie - je d en w sk u p ien iu 1 oraz dw a w rozproszeniu. D la kości zw ierzęcych w y k o n an o d a to w an ie m e to d ą flu o ro -ch lo ro -ap aty to w ą i k o lag e n o w ą - ich w iek określono n a 1950-1850 lat te m u (s. 34, 165), co w yklucza m ożliw ość ich p o w iązan ia z m a te ria łem m ezolitycznym - w czym zg odne są A utorki. Z pobliża jed n eg o ze skupisk z p o b ran ej p ró b y węgla uzyskano datę 14C 960±80 lat BP (s. 35). T ru d n o jest jed n o zn a czn ie p o w iązać te n m a te riał osteologiczny z w y ró ż n io n y m i m a teriała m i k rze m ie n n y m i czy też po jed y n czy m i o k ru c h a m i ceram iki p ó ź n o śre d n io wiecznej. D aty FC1/P sugerują na m ożliw ość o sa d n i ctw a z o k resu rzym skiego. Z kolei określenie ra d io w ęglow e w skazuje n a okres w czesnośredniow ieczny.
N iezależnie o d p ró b y oceny ich w ieku, zastanaw iający jest fakt obecności w śró d nich szczątków ludzkich.
P ew ną przesłan k ą przem aw iającą za m ożliw oś cią p ołączenia jednej z p ró b - 4370±120 lat BP (s. 18, 34 ,3 9 ) - z p ó ź n ą fazą neo litu jest stw ierdzenie w sto su n k u do bliżej nieopisanych krzem ieni: Nieliczne
okazy, mogące uchodzić za neolityczne, wystąpiły w obu warstwach (tj. w glebie bielicowej i iluw ium silnym
- przyp. JL). Ż ałow ać należy, że nie p ośw ięcono tem u p ro b lem o w i więcej m iejsca. T ru d n o jest się bow iem zorientow ać z tekstu, o jakie pojedyncze wyroby krze
m ienne chodzi, zwłaszcza, że nie zostały o ne zilu stro
w ane. M ożliw ość p o w iązan ia tej daty z m ateriałem neolitycznym stw arzałaby sp o so b n o ść do dyskusji n ad obecnością społeczności m łodszej epoki k a m ie nia nie tylko w rejonie Luty zwłaszcza, że dotychczas nie d y sponujem y dla m łodszej epoki k am ienia żad n y m i d ata m i radiow ęglow ym i z Polesia Lubelskiego.
W śró d inw entarzy krzem ien n y ch Luty I d o m i nującym i fo rm am i są zabytki m ezolityczne łączone z p ó ź n ą (atlantycką) fazą k u ltu ry kom ornickiej. Tylko nieliczne okazy są schyłkow opaleolityczne - p rzede w szystkim rdzenie i w ió ry dw upiętow e, liściaki, ale rów nież i n iek tó re drapacze oraz rylce (s. 36). N ie zależnie o d nich w m ateriale znajdują się pojedyncze okazy późnom ezolityczne, głów nie w postaci zbroj- nik ó w ty p u W ieliszew, k tó re stw ierd zo n o w różnych m iejscach stanow iska (rozdz. IV). Z sześciu ich o d m ian, cztery okazy zostały zilustrow ana (tabl. XI: 38; XXI: 5; XXXI: 31, rys. 29: a). N ależy się zgodzić z o ce n ą A utorek, że niezw ykle tru d n o jest w ytłum aczyć ich obecność. D otychczas nie o d k ry to m ateriałó w k u ltu ry kom ornickiej, k tó ry ch in tegralnym sk ła d n i kiem są p o d o b n e ostrza - zwykle stanow ią w nich d o m ieszkę (s. 37). N iem niej p ró b ę tak ą p o d jęły A utorki, zastanaw iając się n a d hom o g en iczn o ścią w ytw orów w ykonanych z surow ca św ieciechow skiego, jakiego użyto rów nież w sto su n k u do jed n eg o z ostrzy W ie liszew (s. 57)12. Tezy tej nie sposób zw eryfikow ać, b o w iem m im o znacznie większej liczby okazów z tego surow ca (w sum ie 159 - tab. 46), zabytki opisyw ane w części katalogow ej (rozdz. IV), także zilustrow ane, tr u d n o jest pow iązać z określonym g atu n k iem skały krzem ionkow ej. P róbę rozdzielenia tak sonom icznego m o ż n a b y p o d jąć p rzed e w szystkim w g ru p ie rdzeni i d ebitażu w iórow ego, bow iem d y sponujem y szczegó łow o o pisanym procesem technologicznym krzem ie- niarstw a k u ltu ry janisław ickiej13. Już pob ieżn y p rz e
12 Poza kolejnym okazem w ykonanym z krzem ienia cze koladow ego (s. 79), brak jest określeń dla pozostałych.
13 Por. M. Wąs, Technologia krzemieniarstwa kultury janisła
wickiej. Łódź 2005. M onografie Instytutu A rcheologii U niw er
Recenzje, o m ó w ie n ia , p o le m iki - Reviews, discussion, polem ics
gląd m a te ria łu ilustracyjnego w ykazuje, że pojedyncze form y rd zen i m o żn a w iązać z okazam i janisław ickim i (np. XIII: 1; XXIII: 1). Szersza je d n a k ich analiza nie jest m ożliw a ze w zględu na w yjątkow o selektyw nie zaprezentow any m a te ria ł ilustracyjny.
Bardzo tru d n o jest w yjaśnić obecność niew ielkiej serii inw entarzy o d m ien n y ch m orfologicznie i te c h nologicznie. D otyczy to zarów no form pó źn o p aleo - litycznych (rd zen i m azow szańskich i odbitego w tej technice p ó łsu ro w c a w iórow ego, a z n arzędzi p rz e de w szystkim liściaków ), jak i form „janisław ickich” (głów nie o strzy ty p u W ieliszew) n a tle zabytków w ykazujących cechy w czesnom ezolityczne („ k o m o r nickie”). O w e „w tręty” nie tw orzą zw artych układów , w ręcz o d w ro tn ie, w ystąpiły w różnych m iejscach w y k o p u (stanow iska Luta I) w ilościach kilku egzem pla rzy.
N iezależnie o d obecności dom ieszek „późno- paleolitycznych” (elem entów k u ltu r liściakow ych - „św iderskich”, „lyngbijskich”, „ah ren sb u rsk ich ”) oraz „janisław ickich”, należy się zgodzić z A utorkam i, że stanow isko Luta I zd o m in o w an e jest przez elem en ty k u ltu ry ko m ornickiej - fazy późnej, n a co w skazuje przede w szystkim obecność trapezów . N ato m iast nie jest o n o - w brew stw ierd zen iu A utorek - najdalej w y suniętym p u n k te m w k ie ru n k u w sch o d n im . Z b liżo ny zasięg m a obozow isko w C hlew iskach (R oztocze T om aszow skie)14. E lem enty „kom ornickie” o d k ry to rów nież w p o b liżu Luty - w W ólce W ytyckiej15. P o jedyncze obozow iska tej k u ltu ry Tadeusz G aliński um iejscaw ia w dorzeczu górnej Prypeci, n ato m iast Leonid Z aliznjak p o n a d 20 stanow isk lokalizuje na terenie praw o b rzeżn eg o dorzecza P rypeci, także n ad D nieprem (w rejonie Kijowa), w raz z pojedynczym i p u n k tam i n a d B erezyną i D esną (Л. З а л и ізн я к 1998, р и с .5 1 )16.
M im o znacznego u b ó stw a inw entarza kolejnych dw óch stan o w isk - Luta III і IV, uzyskane tam m a te riały rów nież dostarczyły interesujących danych. O n e także zaw ierają „m ieszane” elem en ty - schyłkow opa- leolityczne (z w yraźnie zaznaczoną dw upiętow ością łącznie z n iety p o w y m i liściakam i) i w czesnom ezoli tyczne (z tró jk ąta m i w g ru p ie m ikrolitów ). Ich sp e
cyfika polega nie tylko n a in te rk u ltu ro w y m c h a rak te rze w ystępujących ta m rylców i drapaczy, ale przede w szystkim n a d o m in acji tych form w śró d narzędzi - tabl. XXXIV-XXXIX. A utorki m onografii p rzy ró w n u ją je do w y ro b ó w ze stan o w isk z Podlasia, m .in. W oźnej W si17 oraz tzw. zespołów ty p u W ilno, w ska zując jed n o cześn ie n a p e w n e p o d o b ie ń stw a ty p o lo giczne (liściak w ykonany z odłu p k a) do m ateriałó w z czeskiego stanow iska Kylešovský kop ec ko ło Opawy, datow anego n a w czesny h o lo cen (s. 43).
W rozdziale III P odsum owanie (s. 44-49) H an n a W ięckow aka i M aria C hm ielew ska w form ie sk ró tow ej, aczkolw iek b ard zo w yw ażonej i przestępnej, d o k o n ały p rzeglądu sytuacji k u ltu ro w o -ch ro n o lo - gicznej o d schyłku p lejstocenu (d ry asu ostatniego) po w czesny h o lo cen (starszą fazę o k resu atlantyckiego) dla całego Polesia. M im o p o n a d stu letn ic h b a d a ń n a d starszą i śro d k o w ą epo k ą k am ien ia reg io n te n n adal jest w yjątkow o słabo p o z n a n y Ź ró d ła, ja k im i dys ponujem y, to niem alże w yłącznie m ateriały k a m ie n ne (z d o m in u jący m i in w en tarzam i k rzem ien n y m i) i w w iększości stanow iące zb io ry pow ierzchniow e. D o nielicznych należą stanow iska b a d an e w ykopali- skowo. K olejne u tru d n ie n ia w ocenie um iejscow ienia m ateriałó w w czasie w ynikają z b rak u d ato w ań ab so lutnych.
M im o tych obiektyw nych m ankam entów , A utorki zaprezentow ały w yb ran e p o glądy n a te m a t m ożliw ości łączenia określonych cech krzem ien iarstw a - zaró w n o w sto su n k u do stanow isk Luta I-IV, ja k i innych stw ierdzonych n a teren ie Polesia - z obecnością sp o łeczeństw p ó źnego p aleolitu i m ezolitu.
P odsum ow ując, stanow isko Luta I w części m e- zolitycznej rep rezen tu je głów nie k u ltu rę k o m o rn ick ą (cykl n arw iań sk i), jego p ó ź n ą fazę (ok. V I tys. BC), której specyfiką są lokalne zbrojniki, w ysokie tr a pezy ty p u Luta. N iew ątpliw ą m ło d szą d om ieszką są m ateriały k u ltu ry janisław ickiej (cyklu w iślańskiego). Luta II jest najpew niej czystą p raco w n ią k rzem ien iar- ską o d p o w iad ającą fazie późnej k u ltu ry kom ornickiej. N a stan o w isk u n r III w ystąpiły m ateriały m ezolitycz- ne (fazy wczesnej?) przem ieszane z paleolitem p ó ź nym , d o d atk o w o zab u rzo n e ceram ik ą neolityczną
sytetu Łódzkiego 3.
14 Por. A. Talar, Wczesnomezolityczne stanowisko w Chlewi
skach, pow. Lubaczów. M ateriały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka A rcheologicznego za lata 1968-1969: 1973, s. 159-161.
15 D. Tymczak, Wczesnomezolityczne stanowisko kultury ko
mornickiej w Wólce Wytyckiej, woj. chełmskie. Archeologia Pol ski Środkow ow schodniej 3: 1998, s. 9-11.
16 T. Galiński, Społeczeństwa mezolityczne ... - tam : s. 22; Л. Залиізняк, Передісторія України. Київ 1998.
17 W om aw ianej m onografii niektóre form y określone zostały jako „półtylczaki ty p u M ichałów ” (ryc. 29: e, g; tabl. XXXIV: 6, 9). Z zam ieszczonych rysunków w ynika, że ich półtylce m ają retusz w yraźnie płaski. Tym czasem półtylczaki zdefiniow ane jako M ichałów (na stanow isku Sośnia) różnią się sposobem łuskania, są . . .opółtylcu porzecznym, w giętym ..., a z rysunków w ynika, że jest on w yraźnie półstrom y (por. H. W ięckowska, E. K em pisty 1970, s. 169, tabl. VIII: 4, 5; XVII: 9; 1983, s. 69, tabl. XIV: 1,2).
Recenzje, o m ó w ie n ia , p o le m iki - Reviews, discussion, p olem ics
(k u ltu ry lubelsko-w ołyńskiej - bez w skazania n a m o gący o d p o w iad ać jej inw entarz krzem ienny). Luta IV jest ch a rak te re m zbliżona do stanow iska n r III.
W ielka szkoda, że recen zo w an a m o n o g rafia została ta k bard zo „o krojona” o d n o śn ie m a te riału ilu stracy j nego w zakresie p rezentow anych zabytków (10 rycin + 39 tab lic)18. P raktycznie p o za b ard zo w ąskim w y b o rem form rdzeniow ych oraz g ru p ą narzędzi, czytelnik n ie m a m ożliw ości prześledzenia debitażu, ta k w ażn e go w stu d iach n a d technologią. Tego b rak u nie m oże zastąpić opis. A ju ż n a p e w n o w ym agają zilustrow ania okazy n iety p o w e lub rzadko w ykazyw ane/w ystępują ce w in w en tarzach p ó źn opaleolitycznych lub m ezo- litycznych, np. zgrzebła, w iórow ce, n arzęd zia zębate, obłęczniki, piłki, piki, załuskiw acze (s. 54-57 i n a stę p ne). N iektóre z nich łudząco p rzy p o m in ają form y w y stępujące w przem ysłach pó źn eg o neo litu (m ożliw ość takiego d ato w an ia części m ateriałó w rozw ażały A u to rk i w kontekście jednej z d a t radiow ęglow ych - por. w yżej), a naw et ep o k i b rą z u i w czesnej ep o k i żelaza19. Być m oże w y n ik a to z c h a ra k te ru in w en tarza w czę ści „praco w n ian eg o ”. Istnieje rów nież m ożliw ość o d m ien n eg o zaszeregow ania typologicznego (a w k o n sekw encji i chronologicznego) w sto su n k u do kilka zilustrow anych form , np. tabl. XIII: 2 ,6 - o b łu p n ie —> ciosaki; XXXII: 8 - załuskiw acz —> fo rm a nożow ata; XXXVI: 11 - ciosak —» fo rm a nożow ata; XXXVI: 12 - narzędzie k o m b in o w an e —> nóż tylcow y (tylec u fo r m ow an y d w o m a o d b iciam i rylco w y m i)20.
In te g raln ą częścią m onografii jest pięć aneksów : M ałgorzata W iniarska-K abacińska zin terp reto w ała w yniki analizy funkcjonalnej w ybranych k ilk u n astu egzem plarzy zabytków p o ch o d zący ch ze stanow iska Luta I; T adeusz W ysoczański-M inkow icz zap rezen
to w ał rezultaty oznaczeń kości zw ierzęcych m eto d ą F C l/O i Coli. dla stanow iska Luta I21; W iesław D em bek d o k o n a ł analizy składu botan iczn eg o profilu Luta III; K rystyna Bałaga przedstaw iła analizę p alinologiczną profilu Luta IV; Alicja L asota-M oskalew ska w y k o n a ła ekspertyzy szczątków zw ierzęcych dla stanow iska Luta I.
Reasum ując, otrzym aliśm y pracę długo oczekiw a ną, w ażną dla studiów nie tylko n ad m ezolitem , ale i szeroko ro zu m ian ą epoką k am ienia w ykraczającą poza obszar Polesia Lubelskiego. Już po pierw szych w zm iankach w syntezie środkow ej epoki kam ienia z roku 1975 należało się spodziew ać m ateriałów w aż nych i interesujących. I takie też C zytelnik otrzym ał. M im o pew nych tru d n o śc i z in terp retacją części źró deł krzem iennych - przede w szystkim z najbogatszego z opisanych stanow isk, Luta I - w ykazujących m etrykę wcześniejszą (schyłkow opaleolitycznych k u ltu r liścia- kow ych) oraz późniejszą (późnom ezolitycznej k u ltu ry janisław ickiej), p o raz pierw szy uzyskaliśm y wgląd w inw entarze pierw szego opublikow anego obozow i ska „kom ornickiego” z polskiej części Polesia. O bec ność nietypow ych zbrojników w postaci w ysokich trapezów , niejednokrotnie w ykonanych z odłupków - nazw anych przez H alinę W ięckow ską ty p e m Luta - stanow iących lokalny w ariant na ziem iach polskich, w ykazyw ana jest w inw entarzach k u ltu r zachodniej U krainy (pisocznoriw ska /п ісо ч н о р івськ а/ - znad Desny; zym iw nykiw ska /зи м івн и ківськ а/ - z praw o- brzeża środow ego D niepru; kudłaiw ska /куд лаївська/ - z dorzecza P rypeci i środkow ego D n iep ru w rejo nie Kijowa) - ze starszej22, ale rów nież i m łodszej (jani- sławicka) fazy m ezolitu23. Być m oże ta m należy d o p a tryw ać się ich genezy.
D r h a b . p r o f. U M C S l e r z y L ib era In s ty tu t A r c h e o lo g i i U M C S w L u b lin ie PI. M . C u r ie - S k ło d o w s k ie j 4 2 0 - 0 3 1 L u b lin
jlibera@ o2.pl
18 N ie zawsze precyzyjnie zadokum entow anych, m .in. brak na niektórych rysunkach zgodności w obrysach „lustrzanych” (np. tabl. XIII).
19 W ykazują one podobieństw a do części m ateriałów z Nie- borow ej I, zapew ne rów nież w czesnobrązow ych (przechow y w anych w Instytucie A rcheologii i Etnologii PAN w Warszawie, będących w opracow yw aniu mgr. Tomasza "Boronia).
20 Por. J. Libera, Z badań nad krzemieniarstwem wczesnej
epoki żelaza w dorzeczu Sanu - podstawy wydzielenia przem y słu kosińskiego. W: Problem y kultury Wysockiej, red. S. Czopek. Rzeszów 2005, s. 119-160.
21 Z astosow ano różny zapis chronologii: lata przed naszą erą, lata tem u, lata wstecz, Y.B.P.
22 Л. Залиізняк, Передісторія... рис. 50,53-58. 23 Л. Залиізняк, Передісторія... рис. 72.
