O stratygrafii lessów okolic Hrubieszowa

JÓZEF EDW ARO MOJSK! InStytut GeOloeJca1y

o

STRATYGRAFll LESSÓW OKOLIC HRUBIESZOWA

-

.

," -W LATACH 1956---1958-autor . przeprowadził szcze-.gółewe· badania pięciu odsłonięć lessu

*

w· okolicach .Hrubiesz~a: 1'-Nieledew,2 _ Trzeszczany.

a -

Li-pice, 4 - Hrubieszów - cegielnia" ,,Feliks"~ 5 ~. Mł­

chałówka (ryc. 1). Najpełniejszy prom stratygraficzny

>stwierdzono w odsłonięciach w NieledW1 (ryc. 2). Jest

-to jedyny przekrój, w któ:rym bez. wątpienia; wys~ępu.., . ją trzy różnowiekowe gleby kOpalne i cztery lessy .

wykształcone w różnych facjach. Ze względu na jego

· -kompletność i łatwą czytelność przekrój Nieledwi · uznano za reperowy~ _gzt~g .. le~sy ro~oZD.anO

rów-nież w Trze!!z.czanachj Jedriak brak trzech wyi"atiiych

pozi~Plów wietrzeniowych w tym przekroju czyni go' ,.,mniej przydatnym do celów. wzorcowych ..

: ' R;aźc;ły z poziomów wietrzeniowych w Nieledwi jest

.lnac~ej wykształcony, posiadając sobie tylko właści­

wecechy. Fakt ten zdecydowanie ułatwia paraleli-.' zację z odpowiednInii "poziomami wietrzeniowymi

in-"nych odsłonięć, zWłaszcza że podobne jest nas~stwo

występujących w nich gleb.

· Najstarszy prom wietrzeniowy, wykształcony w po-staci gleby typu bielicy zglejonej, charakteryzuje się

. *) S:r.czeg6lowe ·opt"a.CO!Warue materl.ltł6w jest na ukońc.ze­ I!łu; ZlIW1era ono pełną .. dOlr;umen.tację do wnioSków za-roi_lECzonych w olDlejszym &1'tykule. · - . ' .

..

·głęboką do. 3;2. m (w· Trzeszczanach)"warstwą

iluwiai-ną! i małej nuąższości warstwą akumulacyjną l

elu-·-wialną.- Nastąpiło tu całkowite wyłUgowaniew~

wapnia i powstanie konkrecji krzemionkowo-żela­ zistych ~ stropie Il'dzawej lub rdzawosiwej warstwy ..

ilUWialneJ. . . 'A • c';'

Warstwy: akumulacyjna i eluwialna są zaburzone kriogenicznie tworząc' ż regUły strefę' 1rlwolucyjn~

Tak wykształcony profil wietrzeniowy Występu~e

w Nieledwi •. _(s~p pozio~u· I), Trzeszczanach (strąp p.o.'E!orn\l -I) l. Mlchałówce(strop·pozio;r.nu I) stanowiąc;.

'v.szędzie naJ starszą z istniejących gleb . kopalnych .. DrUgi' od dołu poziom wietrzen,19wy tworży kopalny cza~ozlem' zbielicowany. Ma on' doskonale wYkształ-..

coną warstwę akwI?-~acyjną,. humusową,o' m1~zości

do 0-,3-0,9 m. W rrueJscach zbielicowania żazna'cza' się.

kilku do kilkunastocentymetrowej miąższości warst';'· wa eluwialna pod warstwą akumulacyjną. Pod tyrrii. warstwami rozwinięte jest rdżawe iluwium do 2,,1 m

grubości, bezwapienne podobnie jak i reszta profilu

wietrzeniowego. .

Pierwotna struktura lessu jest w całym--profllu­ zatarta. Ep4;ene~yczny węglan wapnia wyściela bia-łymi płatarm. śCIany spękań, które. są istotną cechą . cJlarak;teryzuJącą ten poziom wfetrzeniowy.

Rów-ZESTAWIENIE STRATYGRAPn I MI4f.sZoaa POSzczEG6LNYCl!: POZIOKÓW LESSU W OPlSA.NYCB PRZEKROJACH

Przekroj Nieledew

/. Trze8~czany

/

.Lipice .

./

Hrubieszów

I

Hichał6wka Średnia maka. miążuo'ć

-Poziom

miąŻllZO~ max. w metrach wm

Poziom IV 5,0 '. 3,8

w tym profil

wie-trzeniowy 1,0 0,3

Poziom

m

3,8

s

w tym' profil

wie-trzeniowy 1-=-1,5 brak

Poziom

n .

7,1 1,7 w tym profil

wie-trzeniowy 3,0 brak

Poziom I 3,3 3,4 w tym profil wie- (spąg nieznany) (sPił! nieznany)

trzeniowy . 2,8 3,4

Czwartor.s~d

star-IIzy ? ?

Strop kredy w m

D. p. m. ? ?

nież częstym zjawiskiem jest rozcięcie poziomu sie-cią. pionowych klinów mrozowych o dużych rozmia-rach (w cegielni .,Feliks"). Tak wykształcony poziom wietrzeniowy występuje w' Nieledwi, Lipicach, cegiel-ni "Feliks" w Hrubiesz.owie i - ze zdenudowanym stropem - w Michałówce.

Najmłodszy z kopalnych poziomów wietrzeniowych

jest dostępny badaniom tylko w Nieledwi 1 częściowo w cegielni ,,Feliks". Stanowi go warstwa lessu brązo­ wo-rdzawego, bezwapiennego ze śladami osadu humu-sowego w stropie. Wietrzenie nie zdołało zatrzeć pierwotnej struktury lessu. Poza odsłonięciem w Nie-leCiwi utwór jest niemal w całości zniszczony przez procesy soliflukcyjne, co widoczne jest doskonale na

~cianach . cegielni "Feliks". Ocalały tam spągowe

części poziomu wietrzeniowego w postaci jasnobrązo­

wego lessu, lekko wapnistego, jaśniejącego ku dołowi i ściętego w stropie powierzchnią denudacyjną, wyłO­ żoną' kukiełkami l przykrytą lessem soIifiukcyjnym

ze szczątkami rdzawego iluwium glebowego i

hu-musu. . '

Każdy z opisanYCh wyżej poziomów wietrzeniowych

utworzył się na lessie, a najmłodszy poziom

przykry-ty jest lessem z glebą współczesną w stropie. Wy-nika stąd wniosek o istnieniu na omawianym obszarze

..

Iti' _łł 3,7 -6,0. 7,8 ... 5,5 0,3 0,8 1,9 ... 2,0 brak .-.-2.0 brak . w śl~dach 6,3 5,5 (wg wlerced do 12 m) 3,5 ... 5.0 1,7 2,0 1.1 - - ' - -? (14m-?) 7,0 >3,0 ? .. 2,0 ? 2 brak ? ? 169 181-185 X

czterech pokryw lessowych różnego wieku. W tabeli

I zestawiono występowanie poszczególnych poziomów

.. stratygraficznych w zbadanych przekrojach. .

Pokrywa naj starsza (poziom I)

ze

względu na glę:" bokie zaleganie jest trudno dostępna dla szczegóło­ wych baaań. Została ona stwierdzona w Trzeszcza-nach, Nieledwi i Michałówce. W ' dwóch pierwłlzych przekrojach poziom ten nie jest zbadany do swego spągo, a części jego odsłonfę,te w szurfach są objęte najstarszym. poziomem wietrzeniowym, który całko­ wicie zniszcZył· pierwotną strukturę i zmienił właści­

.wości osadu. ~ jest nim less świadczą krzywe uziar-nienia. W 'całej swej miąższości został on zbadany w dOlnym profilu Młchał6wki. Zapewne spoczywa tam na aluwialnych piaskach. Ich strop zazębia się z lessem aluwialnym. Warstwowa strukttu'a tego ostatniego ku górze zanika co może być sPQV!odowa-ne wietrzeniem. jak również przejściem facji 'aluwial-nej w subaeralną .. Fakty takie dowodzą, że w cyklu sedymentacji lessowej poziomu I w Michał6wce

wy-stępuje gł6wnie less aluwialny.

Osady lessowe pożiomu II były w całości dostęp­ ne badaniom w odsłonięciach Nieledwi, Trzeszczany,

'Michałówka, a w części stropowej w Lipicach i cegle}, .. .

ni ,,FeJ.lks". Wykształ~nie ich jest 1?ardzo zmienne,

Ryc. ~. Od8lonłęcie 'ID' NłeledWi .

s

IV

---

---I. . - - - -____ _ ~MM--B--~~~~---~---~~-~~~

..-'

--,'"

-..:...-

--i ' . I-I'ł

ó

-1 współczesne deluwia glebOWe, Z - akqmulacyjny poziom gleboWY, 3 - iluwialny poziom glebOWY, ł - less subareal-ny, I - less soliflukcyjny, II - less aluwialny ze smugami piaskq, . 't - Z8l'ys odsloni~aia naturalnego, 8 ~ szurfy .I. sondy;

I _ IV - poziomy lessu. .',

TABELARYCZNE ZESTAWII!;NIE STRA.TYGRAPII LESSI)W POŁUDNIOWO.WSCHODNIEJ POLSKl

~y6 Samborzecka, Przełom Wisły

Wiek wg autora ~urawica (W. Pożaryski,

(L. Sawicki, 1932) 1953)

I

Młodszy dryas Less nadległy

CI)

li! _{Interstadiał Piaski wysokiego}

'"

-

CI _{AllerM zasypania}

~

.ś _{. Stadiał gł6wny} ,.

Less młodszy, g6r- Less młodszy,

g6r-'CI

~ _{ny ny}

4)

...

~ _{Interstadiał ( .. Pau Lei's humusowy, BieUca}

<:>

~ dorfer Intersta- albo deluwia les-CI dial") sowe

"1::1

.Si

N _{Stadiał starszy Less młodszy, dolny Less młodszy, dolny}

Interg.acjał oryniacki Czarnoziem B kul. CBarnoziem li ( .. GOttweiger Inter- turą oryniacką rdzawym. ilu· stadial" H. Grossa, wium, w spągu z 1958 i innych) kultur •.

orynia-ck. Zlodowacenie - ? .Less starszy Less siarszy

Interglacjał eemski Gleba na fIuwio. Wietrzenie glacjale

Zlodowacenie Hod· Piaski i żwiry fiu· Piaski i żwiry fIu-kowo.polskie wiog1acjalne wioglacjalne;

mułki zastoisko-we, gUna

ncało-wa

zarówno w sensie pierwotnego zróżnicowania

facjal-nego, jak i odmian epigenetycznych.

W Nieledwi reprezentowane są wyraźnie dwie facje:

aluwialna i subaeralna. Facja aluwialna zawiera

do-mieszkę materiału piaszC%ystego, zwłaszcza w swej

dolnej części, tam też jest zaburzona mrozowo; Nie

jest przyk!ryta Enem subaeralnym. chyba że jest nim

osad tworzący poziom wietrzeniowy. W północnej

części odsłonięcia jest odwrotnie, lessu aluwialnego

brak, a less subaeralny w części górnej jest

zwietrza-ły, zaś w dolnej zglejohy; Podobnie zg!ejonY'less

dru-giego poziomu występuje' w Trzeszczailacłi. Górna

część osadu wraz z profllem wietrzeniowym 'Uległa

tam denudl\lcji.

Less aluwialny poziomu II występuje w Lipicach"

gdzie na pewnych głębokościach. zaznaczają i1ię

s1ln.!.k-tury mrozowe. PrzykTycie tej facji lessem subaeral-nym jest w Lipicach bardzo prawdopodobne, mimo

zwietrzenia 1 zgl.ejenia górnej części. poziomu.

Jedy-nie w profllu cegielni "Feliks~' mo~a być pewnym

występowania w poziomie II lessu subaeralnego.

W Michałówce poziom ten reprezentowany jest przez

less sOlifiukcyjny. Występuje w nim znaczna

domiesz-ka części piaszczystych. W stropie widoczne są ślady

wietrzenia. Podobnie jak w Trzeszczanac~, tak i tu

górna część poziomu, a w pewnych częśęiach

prze-kroju cały osad, została zniszczona przez, denudację.

Podobne zjawisko stwierdzono i Vi przekroju

Nie-ledwi, gdzie w północnej części ściany o!!ady poziomu

III ścinają zglebioną powierzcbilię poziomu. 1,1. .

Trzeci poziom lessu występuje w przekrojach

Nie-ledwi, Trzeszczan i cegielni "Feliks". Być moż~, less

ten wypełnia kliny mrozowe wykształcone w glebie

Wyżyna OkoUce

Szczebrzeszyna Lubelska _(Sąsiadka,

J. MaU- Dorzecze dolnej Huczwy (A. Jabu,

nowski, J. E. Mojski (J. E. Mojaki, 1959) 1956)

1959)

--Gómepia- Piaski w dnie doUny Hu. , ski w tara· czwy (taras 2-3 m, sieWieprza _{J. ·E. Mojski 1956)}

Less Czwarty poziom lessu

Lesa Denudacja Brunatnoziem (1). Profil

zazwyczaj zniszczony przez solif1ukcjł!

Less wypełniający

kliny mrozowe Trzeci poziom lessu Czarnoziem Czarnoziem z Czarnoziem li rdzawym.

rdzawym ilu- iluwium, miejscami

sil-wium i ,ladami nie zbieUcowany bielicc>wania

Less Less· Drugi poziom lessu Gleba w Za· Brak osad6w Gleba bieUcowa, silnie

kłodziu _{zglejona, o miQŻszym}

odwapnieniu w podłom

llwstł!gowy _{Pokrywa zboczoWa Pierwszy poziom lessu.}

seria drya- złożona z gUny Piaski i mułki z zaburze-sowa (less), zwałowej i rumo- niami

pokrywyso- BZU kredowego

lif1ukcyjne

kOpałnej profilu w Lipicach. W Nieledwi poziom III

'Występuje

w

połUdniowej części ściany głównej, skąd

ku N i S wyklinOWuje się. Wykształcony jest w facji

so1iflukcyjnej. Ta sama facja, wyrótniająca się dużą

miąższością i dużą zmiennością materiału, reprezen-tuje omawiany poziom w Trzeszczanach.

W cegielni "Feliks" zaznacza. się więIQze różnico­

wanie facjalne osadów poziomu trzeciego. Mamy tam

less subaeralny i less sOliflukcyjny VI jego spągu.

Pokrywa jest płytka l nieciągła. Less SUbaeralny

wypełnia głębokie kliny mrozowe rozcinające

po-wierzchnię poziomu II.

Charakteryzując ogólnie trzeci poziom lessu należy

podkreśliĆ jego niewielką miąższość i niewielkie

roz-przestrzenienie. Less wykształcony jest głównie

w facji sOlifiukcyjnEij. Rozwinięty na jego

powierzch-ni naj młodszy kopalny profil wietrzeniOWY jest

prze-ważnie zniszczony, przez co kontakt tego poziomu

z osadami poziomu czwartego jest wyraźnie

nie-zgodny.

Czwarty poziom lessu jest najpowszechniejszy.

Wy-stępuje we wszystkich przekrojach. w zmiennej, ale

na 'ogół znacznej miąższości. Reprezentowana jest

w nim głównie facja subaeralna, choć wszędzie jest

ona podścielona lessem soliflukcyjnym. Less

aluwial-ny tego poziomu buduje górne części tarasu

nadza1e-wowego w dolinie Huczwy. W miejseach o dużej miąi:­

sz~ści lessu subaeralnego. (np. północna część odsłO­

nięcia w cegielni "Feliks") występUją dwa lub trzy

Poziomy wegetacyjne,w;Ykształcone podobnie jak

w profilu Zwierzyńca (6).

Powyższa ptóba syntezy st.r~tygrafłcznej opiera . się

na ZróZilłcowanlu poszczególnych kopalnych

mów wietrzeniowych. Wydaje się, że jako kryterium

stratygraficzne poziomy te w danym rejonie są

ele-mentem podstawowym i rozstrzygającym. Stopień

zróżnicowania gleb kopalnych opisanych przekrojów

odpowiada w swej . skali zróżnicowaniu takich gleb

w . krajach, gdzie stratygrafia lessów jęst najlepiej

opracowana (Dolna Austria, Czechy, Morawy).

Paralelizację poszczególnych poziomów lessu w

po-łudniowo-wschodniej Polsce i ich nawiązanie do

re-jonu do~nej Hucz,wy pokazuje tabela II. Z jej treści

wynika identyczność wykształcenia stratygraficznego

zestawionych profili. Uzasadnienie takiej paralelizacji

wynika z kilku istotnych pOdobieństw, najważniejszym

z nich jest ilość "i wYKształcenie poszczególnych

po-ziomów wietrzeniowych. W zestawionych rejonach

(less sandomierski, less przełomu Wisły, less dolnej

Huczwy) poziomów tak-ich jest trzy. Środkowy z nich

wszędzie ma charakter czarnoziemu, a górny słabo

zmienionego procesami wietrzeniowymi lessu, lub

brunatnoziemu (?) często zniszczonego przez

denuda-cję. Istniejący między nimi poziom lessu· wyróżnia się niewielką miąższością i wykształceniem przeważ­

nie sOliflukcyjnym. Miejscami lessu tego brak i

wów-czas

najmłodsza pokrywa spoczywa bezpośrednio na

trzeclej licząc od góry. Tak jest też np. w profilu Są­

siadki (2). Less najmłodszy jest zarówno nad Wisłą,

jak i nad dolną Huczwą (3) przykryty piaskami de-.

luwialno-aluwialnymi

LIT'ERATURA

i

1. J a h n A. - Wyżyna Lubelska. Rzeżba i

czwarto-rzęd. PAN. Instytut Geografii. "Prace

Geograficz-ne" 1956 nr 7, Warszawa.

2. M a l i n o w s k i J., M o j s kiJ. E. - Profil lessu

w Sąsiadce koło Szczebrzeszyna. IG Biuletyn,

War-szawa 1959, (w druku).

3. M o j s kiJ. E. - Less i inne utwory geologiczne

okolic Hrubieszowa. IG Biuletyn nr 100,

Warsza-wa 1956. •

4. P o żar y s kiW. - Plejstocen w przełomie Wisły

przez Wyżyny Południowe. Prace IG, t. IX,

War-szawa 1953.

5. S a w I c kiL. - O stratygrafii lessu w Polsce.

"Rocznik: PTG", t. VI~I, z. 2, Kraków 1932.

6. S a w i c kiL. - Warunki klimatyczne akumulacji

lessu młodszego w świetle wyników badań

stra-tygraficznych stanowiska paleolitycznego lessowego na Zwierzyńcu w Krakowie. Biul. PIG nr 66, War-szawa 1952.