U C Z O N E A SY ST E N T K I, G E N IA L N E L A B O R A N T K I I C IC H E W O L O N T A R IU S Z K I - P IE R W S Z E K O B IE T Y Z A T R U D N IO N E W PA Ń ST W O W Y M Z A K Ł A D Z IE H IG IE N Y W L A T A C H 1919-1925
Państwowy Zakład Higieny 00-791 Warszawa, ul. Chocimska 24
Przedstawiono sylwetki kobiet zatrudnionych w PZH na początku jego dzia łalności Jedne, znakomicie wykształcone, doświadczone w służbach sanitarnych i w szpitalnych pracowniach diagnostycznych, były rekomendowane przez znane autorytety naukowe, inne, chociaż bez przygotowania, prędko nabywały biegbści w pracach prowadzonych przez Zakład. Cenione przez zwierzchników za facho wość, samodzielność i oddanie pracy traktowanej jako powołanie, przyczyniły się do sukcesów PZH w służbie zdrowiu publicznemu Polski Odrodzonej.
J e d n ą z pierwszych kobiet w Państwowym Zakładzie Epidem iologicznym ^ była Julia Seydel. U kończyła studia przyrodnicze w Liege i na S orbonie w latach 1908-1911. O dbyła kurs bakteriologiczny w Instytucie P asteura słuchając wykładów Ilji M ieczniko wa, Charlesa N ocolle’a i Pierre’a Roux. Po powrocie do kraju pracow ała w laboratoriach kilku warszawskich szpitali. W pracow ni bakteriologicznej Jerzego Brunnera wykonywała wiele b ad a ń n ad diagnostyką cholery. Swoje spostrzeżenia opisała w pracy „O rozpoz naw aniu bakteriologicznym cholery azjatyckiej”, opublikow anej w spólnie z J. Brun- nerem. Pożywka do hodowli przecinkowców cholery została nazw ana pożywką Brunnera i Seydlówny i opisana po tem w podręczniku „Technika badań bakteriologicznych” przez Stefana Sterlinga-Okuniewskiego i Kazimierę Sterlinżankę, także je d n ą z pierwszych ko biet w P Z H , k tó ra pracow ała w filii P Z H w Łodzi.
W Towarzystw ie Naukowym W arszawskim Julia Seydel w ykonała pracę „R óżnico w anie pałeczek błoniczych i rzekom obłoniczych”. Gdy jesienią 1919 roku została zatru d n io n a w Państwowym Z akładzie Epidem iologicznym , b ad an o wówczas nietypowe szczepy duru brzusznego, izolow ane podczas epidem ii. Porów nyw ano 35 szczepów próbując ustalić kryteria rozpoznaw cze. Z m ienność bakterii była w tedy trudnym p ro blem em w diagnostyce chorób zakaźnych. W P Z E zajm ował się nim Stanisław Siera kowski. Wpływ w arunków zew nętrznych na wzrost bakterii badały Zofia Modrzewska,
MARTA GROMULSKA
Państwowy Zakład Epidemiologiczny w Warszawie został utworzony w 1918 roku. Nazywany był często Centralnym, bo podobne Zakłady powstały w 1919 roku w innych miastach Polski: w Krakowie, Lwowie, Łodzi, Lublinie, Płocku i Toruniu. W lipcu 1921 roku zostały połączone. Gdy w 1923 roku Państwowy Zakład Epidemiologiczny przemianowano na Państwowy Zakład Higieny - zakłady prowincjonalne stały się jego filiami.
Helena Rabinowiczówna i E. Salamonówna. N iektóre gatunki bakterii m ożna było selekcjonow ać za pom ocą stężenia i grubości warstwy pożywki. Julia Seydel uczestniczyła w tych badaniach i w krótce stała się znawczynią bakterii zakażeń jelitowych [1].
Kiedy pow stał Z akład B adania Surowic Szczepionek Julia Seydel została asystentką Ludw ika Hirszfelda. U czestniczyła m.in. w badaniach wykonywanych na zlecenie Ligi N arodów nad standaryzacją surowic przeciwczerwonkowych. Jako pierw sza w P Z H uzyskała stopień adiu n k ta w 1925 roku. Pow racając do wcześniejszych zainteresow ań błonicą ogłosiła kilka prac na tem at biologii i zm ienności m aczugowców błonicy w „M e dycynie Doświadczalnej i Społecznej” i w „W arszawskim Czasopiśm ie L ekarskim ” . Wciąż pojawiały się now e epidem ie tej groźnej choroby, dlatego w powstałym w 1927 roku D ziale B akteriologii i Medycyny D ośw iadczalnej P Z H w ydzielono pracow nię błoniczą, k tórą prow adziła Julia Seydel.
Prace Julii Seydel ukazywały się w czasopism ach zagranicznych: „C om ptes R en d u s des Seances de la Societe de B iologie”, „A nnales de 1’In stitu t P asteu r” i „Z eitschift fiir Hygiene und In fek tio n k ran k h eiten ”.
W czasie okupacji niem ieckiej Julia Seydel nadal pracow ała w P Z H . Ew akuow ana w czasie Pow stania W arszawskiego, wróciła do filii w Kielcach, a potem do D ziału Bakteriologii i Medycyny Doświadczalnej w W arszawie. Z nów kierow ała pracow nią błoniczą i opublikow ała rozdział „M aczugow ce” w podręczniku „M ikrobiologia lek ar ska” wydanym w 1947 roku pod red. Feliksa Przesmyckiego. D ostosow ała do polskich pracowni m ikrobiologicznych nową, płytkową m etodę określania toksyczności szczepów błoniczych. Prow adziła też badania nad uzjadliw ieniem ich przez d o d an ie faga.
Julia Seydel opublikow ała około 40 prac naukowych. Po w prow adzeniu nowych przepisów m usiała nostryfikować dyplom i uzyskała tytuł m agistra filozofii w zakresie biologii. N ie mogła pogodzić się z pseudonaukow ym i teoriam i wprow adzanym i w b io logii. Pracow nię błoniczą prow adziła do 1953 roku. Potem została usunięta. Z m arła w 1954 r.
W spom inana przez profesora Kazimierza Lachowicza jak o „surowa, ale uczynna i życzliwa” [2]. Seydel była uczoną obeznaną z literatu rą i życiem naukowym w Polsce i na świecie. Jej publikacje zadziwiają erudycją. W iedzę o najnowszych osiągnięciach w bakteriologii wykorzystywała do prow adzenia polem iki na łam ach czasopism . T łu maczyła artykuły zagraniczne, a ich streszczenia um ieszczała w „Przeglądzie E p id em io logicznym”, przekształconym później w „Medycynę D ośw iadczalną i S połeczną” - pierwszych czasopism ach, wydawanych przez PZ H . O dznaczała się zdolnościam i dy daktycznymi prow adząc kursy bakteriologiczne, organizow ane przez PZ H .
R ozpoczęłam rozw ażania od postaci Julii Seydel, jednej z najstarszych kobiet-bakte- riologów w P Z H . R eprezentow ała charakterystyczny dla tam tych czasów typ kobiety- sawantki, zafascynowanej osiągnięciam i naukowymi oraz możliwością zastosow ania ich w praktyce, co tak często działo się w P Z H w walce z chorobam i zakaźnymi.
K ariera naukow a Julii Seydel nie była tak błyskotliwa jak Heleny Sparrow, nazywanej uczoną polsko-francuską. A bsolw entka U niw ersytetu Sw. Włodzimierza w Kijowie, p ra cowała na froncie rosyjsko-niem ieckim jako lekarz przy zwalczaniu cholery, tyfusu dezynterii i ospy. Po wybuchu rewolucji w Rosji Sparrow przyjechała do Warszawy. L udw ik Rajchm an zatrudnił ją w P Z E , początkow o w laboratorium , a potem w 1920 roku w D ziale Szczepień.
Poniew aż znała tereny w schodnie i południow e, została najpierw skierow ana do G ro d n a, gdzie wybuchła epidem ia cholery. Na pograniczu Helena Sparrow zorganizo w ała 4 lab o rato ria dla zwalczania chorób zakaźnych w śród Polaków, repatriantów z Rosji. Po pow rocie poświęciła się badaniom nad tyfusem plam istym i opracow aniu szczepionki. W serii doświadczeń, chcąc się przekonać, czy mózg świnki m orskiej m oże służyć ja k o szczepionka, zaszczepiła sobie 0,3 g zakażonego m ózgu i przebyła tyfus plam isty ze wszystkimi objawami. W czasie tych badań w spółpracow ała a profesorem Rudolfem Weiglem z U niw ersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. W dalszych pracach zajm ow ała się uodparnianiem przez dawkowanie zarazka duru z surowicą o zd ro wieńców.
Helena Sparrow m iała duże am bicje naukowe. O broniła d o k to rat na U niw ersytecie w P oznaniu, a docentem została na podstaw ie rozprawy „Problem y szczepień przeciw durow i plam istem u ” u prof. R om ana Nitscha w Zakładzie Serologii i M ikrobiologii U niw ersytetu W arszawskiego. W yjeżdżała na stypendium do Instytutu Pasteura. Tam w pracow ni prof. Rene Legroux poznała późniejszego lau reata nagrody N obla Charlesa N icolle’a. Po pow rocie z Francji Helena Sparrow prow adziła w P Z H bad an ia nad u o d p o m ien iam i przeciw płonicy za pom ocą anatoksyny i nad w artością odczynu Dicków w związku ze szczepieniam i. W 1930 roku wydała podręcznik „Zarys b a k terio logii chorób zakaźnych”. G dy Jej b ad an ia nad tyfusem plam istym i szczepionkam i stały się znane na świecie, otrzym ała zaproszenie do współpracy z C harlesem Nicolle w T u nisie, gdzie pracow ała praw ie 30 lat nad szczepionkam i uodparniającym i. Odbywała podróże naukow e do M eksyku e G w atem ali, gdzie stosow ała szczepionkę pod nazwą D urand-S parrow . W spółpracow ała też z A . Besredką w Paryżu, J.B. Bordetem w B ru k seli i A . Borelle’m w Strassburgu [3].
P ro feso r Feliks Przesmycki [4] w spom ina, jak z Ludw ikiem Anigsteinem i Heleną Sparrow prześcigali się w osiągnięciach naukowych. L ata 1925-1933 były według p ro fesora o kresem najbardziej twórczej pracy w P Z H , którą głównie prowadziły Działy B akteriologii i Medycyny Doświadczalnej i B adania Surowic i Szczepionek, starając się rozstrzygać zagadnienia etiologii i epidem iologii chorób zakaźnych.
L u d w ik Hirszfeld, faktyczny dyrektor naukowy P Z H nie krępow ał am bitnych p raco wników naukowych. W „Spraw ozdaniu z działalności naukowej Państw ow ego Z akładu Higieny i Państw ow ego Z akładu B adania Surowic i Szczepionek”, który jeszcze w tedy nie był włączony do P Z H , H irszfeld podkreślał, że „stw orzenie atm osfery twórczej i bezinteresow nej ciekawości, niezbędnej do pracy teoretycznej, było u tru d n io n e ze w zględu na ogrom zadań praktycznych, którym zakłady sprostać m usiały” [5].
Hirszfeld uznawał, że badania nad wrażliwością osobniczą i zm iennością zarazka stanow ią najw ażniejsze zadanie dla bakteriologii. W pracach im m unologicznych, rów nież w dziedzinie nowotworów, towarzyszyła M u Wanda Halberówna, asystentka W olnej W szechnicy Polskiej. Z anim została na stałe zatrudniona w Z akładzie Surowic i Szczepionek pracow ała 2 lata jak o w olontariuszka, kierując się entuzjazm em do pracy naukow ej. Była o d d an a tej pracy bez reszty. W związku z pracam i Hirszfelda nad grupam i krwi zajm ow ała się głównie grupam i serologicznymi w Polsce oraz w łasnoś ciam i antygenowym i tkanek norm alnych i rakowych. Gdy w 1933 roku M inisterstw o m iało zlikwidować e ta t Wandy Halberówny, L udw ik Hirszfeld odw ołał się, wykazując Jej niezbędność jak o siły fachowej dla P Z H .
N ie m ożna pom inąć innych asystentek Ludw ika Hirszfelda w Z akładzie B adania Surowic i Szczepionek.
Róża A m zelów na była polecona przez d-ra Brunnera. O dbyła studia na W olnej W szechnicy Polskiej. W P Z E pracow ała nad standaryzacją odczynów Weil-Felixa, Wassermana i Widala, k tóre to prace wykonywane były dla K om itetu H igieny Ligi N arodów . Opisywała epidem ie duru brzusznego z p unktu w idzenia bakteriologii. W 1927 roku wyjechała do Instytutu P asteu ra w A łgerze, aby ukończyć wcześniej prow adzone prace nad bakteriologią p rątk a duru brzusznego i paradurów . R óża A m zelówna była w spółautorką prac nad grupam i krwi, m.in. „O sposobach i technice stw ierdzania własności grupowych w plam ach krwi i płynach u stro ju ” (1931 r.). W „H i storii jed n eg o życia” Hirszfeld charakteryzuje Różę A m zelów nę jak o osobę wykształconą, znającą w m owie i piśm ie 7 języków, m ającą d ar poryw ającego wykładu. W szystkim pracow nikom w Z akładzie pom agała przygotowywać publikacje. W ojna zastała Ją w Paryżu, w Instytucie Pasteura. W róciła i pom agała Hirszfeldowi organizow ać krw io dawców w czasie oblężenia Warszawy. Po ucieczce z g etta ukrywała się, lecz została aresztow ana przez N iem ców i zginęła wraz ze swoją m atką.
Bronisława Fejginówna ukończyła studia m edyczne w Paryżu w 1914 roku. D o P Z E była przyjęta w 1922 roku. W yjeżdżała do Lwowa, aby u prof. Rudolfa Weigla nauczyć się techniki niezbędnej w badaniach nad durem plamistym. Odbyw ała pod ró że n au k o we do D anii, N iem iec i Francji. W Instytucie P asteu ra zapoznaw ała się ze sp o rząd za niem szczepionki B C G i wyrobem tuberkuliny. Starała się o stypendium z Fundacji Rockefellera, lecz go nie uzyskała. Z ostała zaproszona do W estern Pennsylvania H o spital w Pittsburgu do prow adzenia badań nad gruźlicą (przesączalne zarazki gruźlicy i innych chorób zakaźnych).
Była znana za granicą ze swoich prac nad bakteriofagam i. Wykazywała ich wpływ na form ę bytowania bakterii. B. Fejginówna ogłosiła z Józefem Celarkiem pracę: „O powinow actwie antygenowym toksyny gronkowcowej i toksynam i beztlenow ców ”, a ze Stanisławem Saskim „H em otoksyny a własności proteolityczne i fibrynolityczne gron- kowców”. Jest też au to rk ą prac m onograficznych na tem at różnych bakterii: prątk a Kocha, Escherichia coli, Rickettsia prowazeki i Proteus, publikowanych w „C om ptes R en d u s des Seances de la Societe de Bilogie”. Fejginówna m iała praw o praktyki lekarskiej na obszarze całej Rzeczypospolitej. Zginęła w getcie.
Helena Rabinowiczówna, absolw entka W ydziału M edycznego U niw ersytetu w G e n e wie kierow ała pracow nią durow ą w P Z H od 1923 roku. W ykonywała badania sero lo giczne przy podejrzeniu duru brzusznego, plam istego, durów rzekom ych oraz rozpoz naw ała bakteriologicznie czerw onkę. R eprezentow ała P Z H na m iędzynarodow ej kon ferencji w K openhadze w sprawie serodiagnostyki kiły.
P Z H zajął tam drugie m iejsce (po Anglii).
Helena Rabinowiczówna publikow ała niewiele, lecz m iała w ybitne zdolności dydak tyczne. Przez 10 lat prow adziła ćwiczenia na kursach higieny publicznej dla lekarzy powiatowych, na kursach analityki lekarskiej i dla studentów U niw ersytetu W arszaw skiego. Z ginęła w getcie.
A systentki Hirszfelda w Zakładzie, a potem O ddziale B adania Surowic i Szczepionek przedstaw iały zdaniem profesora K. Lachowicza jed en typ pracowniczy. Były cichymi, czasem naw et anonim owym i współuczestniczkam i Jego twórczych wysiłków i osiągnięć.
Z am iłow ane w swoim kierunku b a d ań wykonywały je gorliwie, biegle i dokładnie, stale powiększały swoją w iedzę i znawstwo, podążając za zainteresow aniam i szefa. N ie przejaw iały je d n a k własnej inicjatywy twórczej i dążności do usam odzielnienia się” [6]. Hirszfeld o d d a ł Im hołd w „H istorii jednego życia” [7].
B ardzo ceniona w Z akładzie była Zofia M ilińska-Szwojnicka. Z aangażow ał Ją do P Z E w 1919 roku ówczesny m inister zdrowia Tomasz Janiszewski, najpierw n a służbę pozaetatow ą, p o tem jako starszą asystentkę. W pracowni serologicznej P Z E wykrywała kiłę, rzeżączkę, m onoukleozę zakaźną i niektóre choroby pasożytnicze. W yspecjalizo w ała się rów nież w m iareczkow aniu antygenów, które należało do trudnych zadań. D o p iero po wielu latach dośw iadczeń m ożna było uzyskać rów nom ierny p rep arat. W czasie m iędzynarodow ych b ad ań w K openhadze nad standaryzacją odczynów kiło wych Z ofia M ilińska została nazw ana „technicznym fen o m en em ”. O pracow ała też m eto d ę odchylenia dopełniacza i potw ierdziła jej w artość w rzeżączce i płonicy. O p u b likowała na ten tem at kilka prac w czasopism ach polskich i zagranicznych.
O rganizując Państwowy Z akład Epidem iologiczny R ząd Polski przejął prywatny Z akład Szczepienia przeciw W odow strętow i D -ra Palmirskiego, nazwany Pasteurow - skim. L ab o rato ria do wyrobu szczepionki przeciw wściekliźnie i tzw. ubikacje, p rzezn a czone do szczepienia zgłaszających się osób, mieściły się na p arterze głównego budynku P Z H (obecny budynek A .B.). Szczepionka przeciw wściekliźnie, jak o nietrw ała , m u siała być natychm iast zastosow ana. W yrabiała szczepionki i szczepiła d r Wiera Głowac ka. U ro d zo n a w Rosji, ukończyła wydział Medyczny Wyższych żeńskich Kursów w M os kwie. W czasie I W ojny Światowej pracow ała jako lekarz na etap ach frontu. Z a tru d niona w P Z H w 1924 roku pracow ała początkowo za darm o, aby dać się poznać. Z o stała w ydelegow ana do Lwowa dla zapoznania się z wyrobem szczepionki przeciw wściekliźnie m eto d ą M uldorfa. R obiono wówczas różne próby, aby przygotować szcze pionkę trw ałą, n ad ającą się do przesyłki. Najlepszy okazała się szczepionka karbolizo- w ana Sem ple’a.
W P Z E przyrządzano taką szczepionkę od 1922 roku i wysyłano na żądanie lekarzy. Jed n ak każdy, kto się zgłosił do Z akładu m ógł być zaszczepiony. Prow adzono dokładną ew idencję osób zaszczepionych. D r Wiera Głowacka dyżurowała po godzinach u rzęd o w ania i w dni św iąteczne, załatw iając pilne zapotrzebow ania na szczepionki aptek, szpitali i osób prywatnych. N apisała p o p u larn ą broszurę „Co należy wiedzieć o wściek liźnie zw ierząt i o jej zapobieganiu”.
N a końcu d o d ała znam ienne słowa: „Książeczka ta wydana z ram ienia Państw ow ego Z ak ład u Higieny daje gw arancję praw dy naukowej i bezinteresow ności” (8).
D r Głowacka pracow ała jak o asystentka d-ra Zenona Karłowskiego, a w 1935 roku objęła po N im kierownictwo O ddziału Pasteurow skiego, który w chodził wtedy w skład dużego D ziału Produkcji Surowic i Szczepionek P Z H . D o 1951 roku Głowacka ogłosiła kilka prac na tem at wścieklizny, z których najważniejsza to „W irus wścieklizny” w p o d ręczniku „Zarys wirusologii praktycznej” pod red. Feliksa Przesmyckiego.
Pracow nie laboratoryjne P Z H były bardzo obciążone badaniam i usługowymi. Przy syłano m ateriały do badań i diagnostyki ze szpitali i klinik, nie tylko w związku z ch o robam i zakaźnym i. W pracow ni ogólnej każda próbka m usiała być dokładnie zbadana, zanim trafiła do pracow ni durow ej, czy np. błoniczej. Było duże zapotrzebow anie na analizy lekarskie, wykonywane w P Z H . W związku z tym utw orzono pracow nię an ali
tyczną przy O ddziale Diagnostyki B akteriologicznej, k tó ra o dpłatnie wykonywała b a dania dla osób prywatnych, zasilając skrom ny wówczas budżet P Z H .
Maria Okolska była autorytetem n a skalę krajow ą w biegłości wykonywanych badań w tej pracow ni. D o P Z H rekom endow ali Ją R om an Nitsch i Stanisław Sierakowski w 1925 jako „sam odzielnego pracow nika i w ybitnego specjalistę”, gdyż przed w ojną była asystentką w Zakładzie Higieny U niw ersytetu w Krakowie, a w czasie działalności N aczelnego Nadzwyczajnego K om itetu do W alki z E pidem iam i kierow ała stacją b ak teriologiczną w B aranow iczach, przez k tórą przeszło z terenów Rosji do Polski około 2 m in uchodźców [9]. Okolska jest przykładem kobiety sam otnej, k tó rą w ojenna zaw ie rucha rzucała w różne strony, a zły los towarzyszył wszędzie, m im o że pośw ięcała w iedzę i um iejętności szlachetnem u celowi. Starała się o m ieszkanie w budynku P Z H , gdyż zajm ow ała prowizoryczny pokój w kam ienicy d-ra Palmirskiego. C hciała też uzyskać zgodę M inisterstw a O pieki Społecznej na prow adzenie pracow ni chem iczno-bakteri- ologicznej dla celów diagnostyki lekarskiej, lecz choroba przeszkodziła Jej w realizacji tych przedsięwzięć.
Państwowy Z akład H igieny szczyci się, że w D ziale Biochem ii Państwowej Szkoły H igieny prow adził badania nad w itam inam i Kazimierz F unk. Jego zasługą było też uruchom ienie produkcji insuliny w P Z H w 1925 roku. A systentką Funka była Zofia Kołodziejska, k tóra ukończyła W ydział filozofii (chem ia) w Zurychu, nie zdając o sta t nich egzam inów. W latach 1916-1919 pracow ała jak o chem ik w L aboratorium m.st. W arszawy, potem przez 4 lata była asystentką w K atedrze C hem ii B adań Środków Spożywczych i w K atedrze Chem ii O rganicznej U niw ersytetu W arszawskiego.
W P Z H Z ofia Kołodziejska zajm ow ała się działaniem w itam in i skutkam i ich n ie doborów . O pracow ała „Tablice w itam inów ”. W pracach na tem at insuliny bad ała różne prep araty insulinow e, wpływ fosforu na działanie insuliny i chem ię trypsyny.
W yjeżdżała do Francji, aby zapoznać się z badaniam i prow adzonym i w Instytucie Odżywiania w Paryżu. Kiedy L udw ik Hirszfeld włączył Ją do badań nad rakiem zwie dziła ośrodki badaw cze nad tą chorobą w M ediolanie, G enui i w W iedniu. W 1936 roku opracow ała norm y fizjologiczne żywienia według rap o rtu K om itetu Higieny Ligi narodów . W następnych latach Kołodziejska pracow ała z A leksandrem Szczygłem, tw órcą Z akładu H igieny Żywienia w PZ H .
D ane o chorobach zakaźnych, zwalczanych przez P Z E a potem P Z H grom adzone były w O ddziale Epidem iologicznym , którym od jesieni 1919 roku kierow ała Stanisława A dam ow iczow a. U rodzona na Łotwie, w polskiej rodzinie o tradycjach patriotycznych studiow ała w P etersburgu medycynę i przyrodę. Ukończyła Wyższe Kursy N auk Przy rodniczych i Statystyki Sanitarnej. W czasie studiów należała do Stow arzyszenia S tu d en tek Polek w Petersburgu. Z racji osobistych zasług Stanisława A dam ow iczow a była członkinią Światowej Federacji K obiet z Wyższym W ykształceniem oraz przew o dniczącą tej organizacji w latach 1939-1945.
Cała historia Państwowej Szkoły H igieny jest związana z osobą S. A dam ow iczow ej, gdyż w spom niany wyżej oddział należał potem do PSH. Jednym z pierwszych Jej opracow ań było „Z przebiegu epidem ii duru plam istego na obszarze b. K rólestw a K ongresow ego i Galicjii od 1905-1921 r. (Przegląd Epidem iologiczny Т. 1), w którym wykorzystała dane liczbowe D ep artam en tu M edycznego w P etersburgu i Statistische C entralkom m m ission. Opisywała też epidem ie grypy, błonicy, szkarlatyny. Była
w spółpracow nicą Ludw ika R ajchm ana w Sekcji Higieny Ligi N arodów , najpierw w G enew ie, po tem jak o stała ko resp o n d en tk a z Warszawy. Publikow ała dan e n a tem at polskich problem ów zdrow otnych w „International H ealth Y earb o o k ” w latach 1924-1928 i wykazywała konieczność współpracy m iędzynarodow ej w dziedzinie zd ro wia publicznego. Bliskie Stanisławie Adam owiczowej były choroby społeczne w Polsce, szczególnie gruźlica dzieci. A nalizow ała też przyczyny um ieralności niem ow ląt w d u żych m iastach i w iązała je z poziom em życia i stanem higieny. Jako znawczyni zaga dnień ludnościowych wypowiadała się o związkach kryzysów ekonom icznych ze zd ro wiem i w yróżniała tzw. wskaźniki zdrow ia ludności w kategoriach: żywotności i zdrowia, higieny otoczenia i pracy adm inistracji zdrowia publicznego.
W O ddziale statystyczno-epidem iologicznym PSH Stanisława Adam ow iczow a prow a dziła b ad an ia nad szerzeniem się chorób zakaźnych, (np. przebieg d u ru plam istego od 1920 r. został opracow any według gm in), nad alkoholizm em w W arszaw ie, jaglicą w zakładach zam kniętych i sierocińcach. G rom adziła m ateriały do K roniki E p id em io logicznej i starała się uspraw nić rejestrację chorób w 50 największych m iastach Polski, z których oddział otrzymywał bezpośrednie dane. N a kursach organizow anych przez PSH S. A dam ow iczow a propagow ała higienę macierzyństwa i dziecka, szkolną i higienę wsi. Po w ojnie organizow ała P Z H w Łodzi, gdy nie było w iadom o, czy w W arszawie Z akład odrodzi się w przedw ojennym kształcie. W grudniu 1945 roku przeniesiono Państw ow ą Szkołę Higieny z Łodzi do „filii” P Z H w W arszawie. Szkołą kierow ał Marcin Kacprzak, a Adam ow iczow a O ddziałem D em ograficznym .
Po likwidacji PSH w 1952 roku i pow staniu Z akładu H igieny Szkolnej nadal pracow ała przy boku Kacprzaka. Uzyskała tytuł doktora na podstaw ie rozpraw y „Li czbowa ocena stra t z gruźlicy” w 1958 roku, a status sam odzielnego pracow nika n a u kowego d o p iero w 1963 r. Stanisława Adam ow iczow a jest w spółautorką podręczników „H igiena ogólna” (1961) i „Podręcznik k o ntrolera san itarn eg o ” (1953).
W pierwszych latach działalności P Z H , personel podzielił się na wyższy (lekarze, chemicy, technicy laboratoryjni, inżynierowie, pracownicy kancelaryjni) i niższy, czyli „służba” (zatrudniony w adm inistracji, przy produkcji surowic i szczepionek, obsłudze zw ierząt). W edług Spraw ozdania P Z H za 1924 i 1925 roku było 86 osób wyższego i 79 niższego personelu. O prócz tego pracow ali w olontariusze, zainteresow ani pracą n a u kową w Zakładzie, pragnący spróbow ać sił, dokształcić się w pracy laboratoryjnej. W latach 1925-26 w dziedzinie bakteriologii pracow ało 25 wolontariuszy, w tym 14 kobiet, w Dziale C hem ii 10, w tym 6 kobiet, wielu z mich stawało się pracow nikam i etatow ym i. Państwowy Z akład H igieny był zakładem m inisterialnym , a jego pracownicy urzędnikam i państwowymi i podlegali ocenie komisji kwalifikacyjnej według tabeli, gdzie były rubryki następujące: wykształcenie zawodowe, znajom ość przepisów i języków obcych, „m ożność polegania na urzędniku w wykonywaniu służby”, u zd atn ie nie do pracy na kierowniczym stanowisku. O cenie podlegały także cechy osobow e jak zdolność, pojętność, bystrość, inicjatywa, zachowanie się. Z zachowanych m ateriałów archiw alnych wynika, że przedstaw ione przeze m nie panie były oceniane dobrze lub bardzo dobrze i w ynagradzane w edług stopni od V III-V I. D yrektor pisał prośbę o „za m ianow anie” urzędnikam i określonej kategorii do M inisterstw a Z drow ia Publicznego, a po jego likwidacji do M inisterstw a Spraw W ewnętrznych. Z atru d n ian i pracownicy
składali przysięgę przed dyrektorem Z akładu, której treść w yrażała w olę jak najlepszej służby dla Rzeczypospolitej.
PIŚMIENNICTWO
1. Hirszfeld L., Seydel J.: Z bakteriologii durów rzekomych. Przegl. Epidemiol. 1921, 1, 532-548.
2. Lachowicz K.: PZH jakim go poznałem przed blisko półwieczem. Maszynopis w Bibliotece PZH. Opis lyc. 20.
Kazimierz Lachowicz (1909-1992) - lekarz, bakteriolog, absolwent Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie. W PZH - w latach 1935-1975, asystent, potem kierownik filii PZH w Stanisławowie. Po wojnie - organizator filii w Gdańsku i Gdyni. Kierownik pracowni czerwonki w PZH, która stała się Krajowym Ośrodkiem Referencyjnym Shigella.
3. Zaorska B.: Helena Sparrow-Germa (1891-1970). Post. Mikrobiol. 1995, 34, 115-119. 4. Przesmycki F.: Wspomnienia. Maszynopis w bibliotece PZH.
Feliks Przesmycki (1892-1974) profesor bakteriologii Uniw. Łódzki i Warszawski, profesor epidemiologii AM w Warszawie, dyrektor PZH w latach 1945-1963, dyplom lekarza na Uniw. w Kijowie - twórca wirusologii lekarskiej w Polsce. W PZH pracował 45 lat (1918-1963) jako asystent, adiunkt, kierownik oddziału, inspektor filii i dyrektor.
5. Hirszfeld L.: Sprawozdanie z działalności naukowej PZH i PZBS z okazji 5-letniej rocznicy ich powstania. Med. Dośw. Społ. 1924, 3, 1-24.
6. Lachowicz K.: op. cit. s. 13.
7. Hirszfeld L.: Historia jednego życia. Warszawa 1946, s. 280.
8. Głowacka W., Stryszak A.: Co należy wiedzieć o wściekliźnie zwierząt i o jej zapobieganiu, (w zbiorach Biblioteki PZH).
9. Dwadzieścia lat publicznej służby zdrowia w Polsce Odrodzonej 1918-1938. Warszawa 1939 s. 46.
10. Akta osobowe (Archiwum PZH). 11. Sprawozdania PZH za lat 1919-1935. 12. Biogramy w Pol. Słown. Biograf.
13. Ostrowska Т.: Julia Seydel. Służba Zdr. 1969, nr 10, s. 8. Otrzymano: 1998.09.07
