Dr Wojciech Stefan Zgliczyński – specjalista ds. społecznych w Biurze Analiz Sejmowych, Zakład Organizacji Opieki Zdrowotnej i Orzecznictwa Lekarskiego, Szkoła Zdrowia Publicznego Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie;
e‑mail: wojciech.zgliczynski@sejm.gov.pl.
Szczepienia ochronne dzieci i młodzieży w Polsce –
wybrane zagadnienia
Wojciech Stefan Zgliczyński, Dorota Cianciara
Immunization system of children and youth in Poland:
selected issues.
The article presents information on the immunization system of children and youth in Poland, including the program of vac‑
cination, organization and financing of immunization, relevant legislation in this area, as well as the number of people covered by the vaccination and the incidence of vaccine injuries. The study focuses on the issue of obligatory vaccination. It is based on the data and information from the National Institute of Public Health – National Institute of Health, Chief Sanitary Inspectorate and the Ministry of Health.
Wstęp
Szczepionki, to preparaty służące do uodporniania organi‑
zmu na zakażenia drobnoustrojami chorobotwórczymi. Celem szczepienia jest uzyskanie odporności bez przebycia danej choroby. W wyniku stosowania szczepień wśród ludzi, w tym dzieci, nastąpiła wyraźna poprawa sytuacji epidemiologicznej, eliminacja szeregu chorób zakaźnych o wysokiej śmiertelno‑
ści, a nawet, jak w przypadku ospy prawdziwej wykorzenienie (eradykacja) tej choroby1. W głównej mierze dzięki szczepie‑
niom znacząco obniżono liczbę zgonów z powodu chorób zakaźnych – odsetek zgonów wynoszący w pierwszej połowie XX w. 20–25%, spadł obecnie do wartości niższych niż 1%2.
1 Wykorzenienie inaczej eradykacja, ospy prawdziwej została ofi‑
cjalnie ogłoszona 8 maja 1980 r. podczas 33 światowego zgromadze‑
nia zdrowia.
2 Magdzik W., Historia uodpornienia sztucznego [w:] Wakcynologia, Magdzik W., Naruszewicz‑Lesiuk D., Zieliński A. (red.) Państwowy Za‑
kład Higieny, Zakład Epidemiologii, Warszawa 2007, s. 62.
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), dzięki szcze‑
pieniom, co roku na całym świecie udaje się uniknąć od 2 do 3 mln zgonów3. Jednocześnie należy pamiętać o dalej utrzy‑
mujących się poważnych różnicach w odsetkach populacji ob‑
jętych szczepieniami pomiędzy krajami rozwiniętymi i krajami rozwijającymi się. Szacuje się, że w krajach rozwijających się, ryzyko zgonu dzieci na choroby, których można uniknąć dzię‑
ki szczepieniom jest nawet dziesięciokrotnie wyższe4. Wystę‑
pujące różnice w ewidentny sposób unaoczniają efektywność szczepień. Pozytywne skutki szczepień przy jednocześnie ich stosunkowo niskich kosztach sprawiają, że szczepienia są jed‑
ną z najbardziej opłacalnych inwestycji zdrowotnych.
Zwalczanie chorób epidemicznych, w tym zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi jest konstytucyjnym obowiązkiem państwa.
3 http://www.who.int/topics/immunization/en/ [dostęp 16 stycz‑
nia 2015 r.].
4 Vaccination around the world, http://www.nhs.uk/Conditions/vac‑
cinations/Pages/vaccination‑around‑the‑world.aspx [dostęp 16 stycz‑
nia 2015 r.].
Obowiązek ten realizowany jest poprzez działania organów i instytucji państwa w obszarze zdrowia publicznego. Dzia‑
łania te skupiają się na działalności oświatowo‑zdrowotnej, właściwej regulacji prawnej systemu szczepień ochronnych, egzekwowaniu obowiązku poddawania się szczepieniom w odniesieniu do tych szczepień ochronnych, które są szcze‑
pieniami obowiązkowymi, oraz zapewnieniu bezpieczeństwa szczepień ochronnych.
W Polsce, podobnie jak w innych krajach system powszech‑
nych szczepień ochronnych działa od lat. Pierwsze obowiąz‑
kowe szczepienia wprowadzono w latach 30. XX w. i stanowią obecnie jedno z podstawowych ogniw polityki zdrowotnej.
System szczepień jest systematycznie modyfikowany w za‑
leżności od sytuacji epidemiologicznej i aktualnej wiedzy me‑
dycznej. Najważniejsze elementy systemu to proces tworzenia i realizacji Programu Szczepień Ochronnych (PSO) oraz spra‑
wowanie nadzoru nad jego wykonywaniem5. W Polsce PSO obejmuje szczepienia obowiązkowe dzieci i młodzieży oraz osób narażonych na zakażenie, które są wykonywane w sy‑
stemie scentralizowanym oraz szczepienia zalecane, wyko‑
nywane dobrowolnie, opłacane przez osoby zainteresowane wykonaniem szczepienia.
Dużą część szczepień przeprowadza się w początkowym okresie życia dziecka. Wynika to z tego, że układ odpornoś‑
ciowy noworodka i niemowlęcia nie jest jeszcze w pełni doj‑
rzały i w razie kontaktu z wirusem lub bakterią występuje ryzyko zachorowania. Mimo że mechanizmy obronne zdro‑
wego małego dziecka nie są w pełni rozwinięte, to są wystar‑
czająco wydolne, aby w prawidłowy sposób odpowiedzieć na szczepienia uwzględnione w PSO. Szczepionki wykorzy‑
stują tylko małą część zdolności immunologicznej dziecka i obciążają system odpornościowy w mniejszym stopniu niż np. przeziębienie, w związku z tym większość niemowląt do‑
brze toleruje szczepienia. Pierwszych szczepień dokonuje się już w pierwszym dniu po urodzeniu. Niektóre szczepienia dodatkowo są uzasadnione ochroną dziecka przed najcięż‑
szymi postaciami choroby, ale tylko w okresie kiedy nie miało ono kontaktu z drobnoustrojem chorobotwórczym. Kolejne szczepienia przeprowadza się ok. 6–8 tygodnia życia, kiedy przeciwciała chroniące dziecko otrzymane od matki, ulegają rozpadowi6.
W opracowaniu zaprezentowano informacje na temat sy‑
stemu szczepień w Polsce, w tym zakresu szczepień, sposobu organizacji szczepień i ich finansowania, głównych regulacji prawnych, liczby osób objętych szczepieniami oraz częstości występowania niepożądanych odczynów poszczepiennych.
W opracowaniu skupiono się na szczepieniach obowiązko‑
wych. Dodatkowo zwrócono uwagę na kwestie ruchów anty‑
szczepionkowych oraz szczepień przeciw grypie.
Źródłem danych przedstawionych w tekście są głównie opracowania Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny, Głównego Inspektoratu Sani‑
tarnego oraz Ministerstwa Zdrowia.
5 Kucharska I., Materiał nt. szczepień ochronnych, Departament Zapobiegania oraz Zwalczania Zakażeń i Chorób Zakaźnych u Ludzi, Główny Inspektorat Sanitarny.
6 Piotrowska‑Jastrzębska J., Dlaczego dzieci szczepi się w tak młodym wieku?, http://szczepienia.pzh.gov.pl/main.php?p=2&id=68&sz=168 [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
Klasyfikacja szczepionek
Szczepionki, to preparaty biologiczne służące do uodpor‑
niania czynnego, zawierające określony antygen lub antyge‑
ny, które po wprowadzeniu do organizmu uodparniają go na zakażenie jednym lub wieloma drobnoustrojami chorobo‑
twórczymi.
Najczęściej podziału szczepionek dokonuje się biorąc pod uwagę formę antygenu szczepionkowego, postać szczepionki oraz jej swoistość. Ze względu na formę antygenu, wyróżnia się szczepionki zawierające: żywe drobnoustroje, zabite drob‑
noustroje, produkty metabolizmu komórek bakteryjnych, roz‑
bite drobnoustroje lub ich fragmenty oraz antygeny rekombi‑
nowane otrzymane metodami inżynierii genetycznej. Dzieląc szczepionki ze względu na ich postać wyróżnia się szczepionki płynne i liofilizowane (wysuszone). Przyjmując za kryterium podziału szczepionek ich swoistość wyróżnia się trzy grupy szczepionek. Szczepionki monowalentne zawierające jeden ro‑
dzaj drobnoustroju lub antygeny pochodzące z drobnoustroju jednego rodzaju, jeżeli drobnoustrój ten nie dzieli się na typy, które uodporniają czynnie przeciwko jednej chorobie zakaź‑
nej. Szczepionki poliwalentne, które zawierają wszystkie lub kilka typów tego samego drobnoustroju lub antygenów po‑
chodzących z kilku typów tego drobnoustroju, które również uodparniają przeciwko jednej chorobie zakaźnej. Szczepionki skojarzone, które zawierają różne drobnoustroje lub antygeny pochodzące z różnych drobnoustrojów (lub rekombionowane otrzymane metodami inżynierii genetycznej), które uodpar‑
niają przeciwko kilku chorobom zakaźnym jednocześnie7. Szczepionki można również dzielić ze względu na formę podania na doustne, domięśniowe i podskórne, a także ze względu na funkcję na szczepionki ochronne służące profilak‑
tyce oraz szczepionki lecznicze, wykorzystywane do zwalcza‑
nia chorób.
Najbardziej istotny dla tego opracowania jest podział szczepionek na szczepionki obowiązkowe i szczepionki zale‑
cane, który wynika z regulacji prawnych oraz obowiązującego PSO.
System szczepień w regulacjach prawnych
Zgodnie z art. 68 ust. 4 Konstytucji RP władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych, w tym zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. W Polsce podstawowym aktem prawa dotyczącym szczepień jest ustawa z dnia 5 grud‑
nia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi8. W ustawie wprowadzono podział na szcze‑
pienia obowiązkowe oraz zalecane.
Obowiązkowi szczepień ochronnych podlegają osoby przebywające na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, prze‑
widziane są jednak wyjątki. Uchylanie się od szczepień podle‑
ga karze. Jedną z możliwych sankcji z jaką w sytuacji odmowy trzeba się liczyć jest grzywna. Decyzję o jej nałożeniu może
7 Ślusarczyk J., Charakterystyka szczepionek [w:] Wakcynologia, Magdzik W., Naruszewicz‑Lesiuk D., Zieliński A.(red.) Państwowy Za‑
kład Higieny, Zakład Epidemiologii, Warszawa 2007, s. 63–66.
8 Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2013 r. poz. 947, ze zm.).
podjąć wojewoda9. Obowiązujące przepisy pozwalają nawet na ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej rodzi‑
9 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 1 sierpnia 2013 r. w związku ze skargą kasacyjną od wyroku WSA w Gorzowie Wlkp. z dnia 14 grudnia 2011 r. II OSK 745/12; Komentarz Głównego In‑
spektora Sanitarnego dotyczący egzekwowania obowiązku szczepień ochronnych w związku z wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyj‑
nego z dnia 1 sierpnia 2013 r. w związku ze skargą kasacyjną od wyro‑
ku WSA w Gorzowie Wlkp. z dnia 14 grudnia 2011 r., Warszawa 2013.
ców, którzy nie wywiązują się z obowiązku szczepienia swo‑
ich dzieci10. Wobec osoby, która nie poddaje się obowiązkowi szczepienia, a u której podejrzewa się lub rozpoznano choro‑
bę szczególnie niebezpieczną i wysoce zakaźną, stanowiącą bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia innych osób, może być zastosowany środek przymusu bezpośredniego po‑
10 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2012 r. poz. 788, ze zm.).
Tabela 1. Obowiązkowe szczepienia według choroby i grup osób
1) błonica dzieci i młodzież od 7 tygodnia życia do ukończenia 19 roku życia oraz osoby ze stycznością z chorymi na błonicę 2) gruźlica dzieci i młodzież od dnia urodzenia do ukończenia 15 roku życia
3) inwazyjne zakażenie Haemophilus influenzae typu b
dzieci od 7 tygodnia życia do ukończenia 6 roku życia
4) inwazyjne zakażenia Streptococcus pneumo- niae (pneumokoki)
a) dzieci od 2 miesiąca życia do ukończenia 5 roku życia:
— po urazie lub z wadą ośrodkowego układu nerwowego, przebiegającymi z wyciekiem płynu mózgowo‑rdzenio‑
wego,
— zakażone HIV,
— po przeszczepieniu szpiku, przed przeszczepieniem lub po przeszczepieniu narządów wewnętrznych lub przed wszczepieniem lub po wszczepieniu implantu ślimakowego,
b) dzieci od 2 miesiąca życia do ukończenia 5 roku życia chorujące na:
— przewlekłe choroby serca,
— schorzenia immunologiczno‑hematologiczne, w tym małopłytkowość idiopatyczną, ostrą białaczkę, chłoniaki, sferocytozę wrodzoną,
— asplenię wrodzoną, dysfunkcję śledziony, po splenektomii lub po leczeniu immunosupresyjnym,
— przewlekłą niewydolność nerek i nawracający zespół nerczycowy,
— pierwotne zaburzenia odporności,
— choroby metaboliczne, w tym cukrzycę,
— przewlekłe choroby płuc, w tym astmę,
c) dzieci od 2 miesiąca życia do ukończenia 12 miesiąca życia urodzone przed ukończeniem 37 tygodnia ciąży lub urodzone z masą urodzeniową poniżej 2500 g
5) krztusiec dzieci i młodzież od 7 tygodnia życia do ukończenia 19 roku życia 6) nagminne zakażenie
przyusznic (świnka) dzieci i młodzież od 13 miesiąca życia do ukończenia 19 roku życia 7) odra dzieci i młodzież od 13 miesiąca życia do ukończenia 19 roku życia 8) ospa wietrzna a) dzieci do ukończenia 12 roku życia:
— z upośledzeniem odporności o wysokim ryzyku ciężkiego przebiegu choroby,
— z ostrą białaczką limfoblastyczną w okresie remisji,
— zakażone HIV,
— przed leczeniem immunosupresyjnym lub chemioterapią,
b) dzieci do ukończenia 12 roku życia z otoczenia osób określonych w lit. a, które nie chorowały na ospę wietrzną, c) dzieci do ukończenia 12 roku życia, inne niż wymienione w lit. a i b, narażone na zakażenie ze względów środo‑
wiskowych, w szczególności narażone na zakażenie ze względu na czasowe lub stałe przebywanie we wspólnych pomieszczeniach, co umożliwia przeniesienie wirusa i wybuch ogniska epidemicznego, w tym zwłaszcza w do‑
mach opieki długoterminowej, domach dziecka, żłobkach i innych instytucjach opiekuńczych 9) ostre zapalenie rogów
przednich rdzenia kręgowego (choroba Heinego-Medina – polio)
dzieci i młodzież od 7 tygodnia życia do ukończenia 19 roku życia
10) różyczka dzieci i młodzież od 13 miesiąca życia do ukończenia 19 roku życia 11) tężec a) dzieci i młodzież od 7 tygodnia życia do ukończenia 19 roku życia,
b) osoby zranione, narażone na zakażenie 12) wirusowe zapalenie
wątroby typu B a) dzieci i młodzież od dnia urodzenia do ukończenia 19 roku życia,
b) uczniów uczelni medycznych lub innych uczelni, prowadzących kształcenie na kierunkach medycznych, którzy nie byli szczepieni przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B,
c) studentów uczelni medycznych lub innych uczelni, prowadzących kształcenie na kierunkach medycznych, którzy nie byli szczepieni przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B,
d) osoby szczególnie narażone na zakażenie w wyniku styczności z osobą zakażoną wirusem zapalenia wątroby typu B, które nie były szczepione przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B,
e) osoby zakażone wirusem zapalenia wątroby typu C,
f) osoby wykonujące zawód medyczny narażone na zakażenie, które nie były szczepione przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B
13) wściekliźna osoby mające styczność ze zwierzęciem chorym na wściekliznę lub podejrzanym o zakażenie wirusem wścieklizny Źródło: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych, (Dz.U. z 2011 r. nr 182, poz. 1086).
legający na przytrzymywaniu, unieruchomieniu lub przymu‑
sowym podaniu leków.
O szczepieniu w takim przypadku decyduje lekarz lub fel‑
czer, który osobiście nadzoruje jego wykonanie przez osoby wykonujące zawody medyczne.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych11, obowiązkiem szcze‑
pień ochronnych objętych jest 13 chorób zakaźnych są to:
błonica, gruźlica, inwazyjne zakażenie Haemophilus influenzae typu b, inwazyjne zakażenia Streptococcus pneumoniae (pneu‑
mokoki), krztusiec, nagminne zakażenie przyusznic (świnka), odra, ospa wietrzna, ostre zapalenie rogów przednich rdzenia kręgowego (choroba Heinego‑Medina, inaczej polio), różycz‑
ka, tężec, wirusowe zapalenie wątroby typu B oraz wścieklizna.
W ramach każdej z tych chorób określono, osoby lub grupy osób obowiązane do poddawania się obowiązkowym szcze‑
pieniom ochronnym oraz wiek i inne okoliczności stanowiące przesłankę do nałożenia obowiązku szczepień ochronnych na te osoby (tabela 1). Wykonanie obowiązkowego szczepienia ochronnego jest poprzedzone lekarskim badaniem kwalifi‑
kacyjnym w celu wykluczenia przeciwwskazań do wykonania obowiązkowego szczepienia ochronnego.
Szczepienia obowiązkowe są bezpłatne. Świadczeniodaw‑
ca posiadający kontrakt z Narodowym Funduszem Zdrowia jest ustawowo zobowiązany do przekazania pełnej informa‑
cji o szczepieniu każdemu pacjentowi spełniającemu kryteria kwalifikacji i bezpłatnego wykonania tego zabiegu.
Ponadto w rozporządzeniu określono: kwalifikacje osób przeprowadzających szczepienia ochronne; sposób przepro‑
wadzania szczepień ochronnych; tryb przeprowadzania kon‑
sultacji specjalistycznej dla osób, w przypadku których lekar‑
skie badanie kwalifikacyjne daje podstawy do długotrwałego odroczenia obowiązkowego szczepienia ochronnego oraz wzory dokumentów w tym: zaświadczenia o przeprowadzo‑
nym lekarskim badaniu kwalifikacyjnym, książeczki szczepień, karty uodpornienia. Rozporządzenie reguluje również sposób prowadzenia dokumentacji medycznej dotyczącej obowiąz‑
kowych szczepień ochronnych i jej obiegu; wzory sprawozdań z przeprowadzonych obowiązkowych szczepień ochronnych oraz tryb i terminy ich przekazywania.
W przypadku ogłoszenia na danym terenie stanu zagroże‑
nia epidemicznego lub stanu epidemii osoby znajdujące się na tym terenie mogą zostać objęte obowiązkowymi szcze‑
pieniami innymi niż obowiązkowe szczepienia wymienione w rozporządzeniu.
Sposób regulacji obowiązkowych szczepień ochronnych w polskim prawie wynika zarówno z uczestnictwa Polski w ko‑
ordynowanych przez WHO międzynarodowych programach całkowitego wykorzenienia (eradykacji) takich chorób zakaź‑
nych jak polio, odra i różyczka, jak również z krajowych pro‑
gramów zwalczania chorób zakaźnych, a także konieczności zapewnienia ochrony indywidualnej dzieciom przed choroba‑
mi o szczególnie ciężkim przebiegu i wysokiej śmiertelności12.
11 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r.
w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych, (Dz.U. z 2011 r., nr 182, poz. 1086).
12 Pismo Głównego Inspektora Sanitarnego do Marszałka Senatu (GIS‑BI‑070‑80/MO/13) z 17 maja 2013 r., http://www.leszekpiecho‑
ta.pl/zalaczniki/2013/06/11/1370961627/1370962188.pdf [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
Szczepienia obowiązkowe stanowią podstawę ochrony przed chorobami zakaźnymi. Oprócz szczepień obowiąz‑
kowych są również szczepienia oficjalnie zalecane dla po‑
szczególnych grup, które tę ochronę uzupełniają, w tym np.
szczepienia wskazane na danym stanowisku pracy. Wykaz szczepień zalecanych znajduje się w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia13, w którym określono: sposób finansowania i doku‑
mentowania zalecanych szczepień ochronnych, wymaganych międzynarodowymi przepisami zdrowotnymi; wzór Między‑
narodowej Książeczki Szczepień oraz sposób jej wydawania i dokonywania w niej wpisów oraz sposób prowadzenia do‑
kumentacji z wykonanych zalecanych szczepień ochronnych.
Świadczeniodawca posiadający kontrakt z NFZ jest usta‑
wowo zobowiązany do przekazania pełnej informacji o szcze‑
pieniu każdemu pacjentowi spełniającemu kryteria kwalifi‑
kacji i bezpłatnego wykonania zabiegu, ale koszt szczepionki pokrywa pacjent.
Wśród 22 szczepień wymienionych w ww. rozporządze‑
niu – 13, to szczepienia, które znajdują się na liście szczepień obowiązkowych. Pozostałe 9, to szczepienia przeciwko: wi‑
rusowemu zapaleniu wątroby typu A, grypie, rotawirusom, Neisseria meningitidis (meningokokom), kleszczowemu (ar‑
bowirusowemu) zapaleniu mózgu, cholerze, durowi brzusz‑
nemu, żółtej gorączce14 oraz ludzkiemu wirusowi brodawcza‑
ka (HPV).
Szczególne znaczenie dla funkcjonowania systemu szcze‑
pień w Polsce ma PSO. Program ten zawiera wykaz szczepień obowiązkowych oraz szczepień zalecanych, ze szczegółowy‑
mi wskazaniami dotyczącymi stosowania poszczególnych szczepionek. Zgodnie z ustawą Główny Inspektor Sanitarny corocznie ogłasza Program na dany rok w formie komunikatu, w Dzienniku Urzędowym Ministra Zdrowia15.
Zestaw szczepień przewidzianych do stosowania w Polsce nie odbiega znacząco od tych, które obowiązują w innych krajach Unii Europejskiej16. Warto zwrócić uwagę na dwa sto‑
sowane w krajach UE podejścia do szczepień, tj. realizowanie szczepień w ramach kalendarza szczepień obowiązkowych
13 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 16 września 2010 r. w spra‑
wie wykazu zalecanych szczepień ochronnych oraz sposobu finanso‑
wania i dokumentowania zalecanych szczepień ochronnych wyma‑
ganych międzynarodowymi przepisami zdrowotnymi, (Dz.U. z 2010 r.
nr 180, poz.1215).
14 Szczepienie przeciw żółtej gorączce jest zalecanym szczepie‑
niem ochronnym w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Wykonywanie szczepienia przeciw żółtej gorączce u osób wy‑
jeżdżających za granicę regulują międzynarodowe przepisy zdrowot‑
ne oraz przepisy sanitarne poszczególnych krajów.
15 Obecnie obowiązuje Komunikat Głównego Inspektora Sani‑
tarnego z 30 października 2014 r. w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2015, Dz.U. Min.Zdr. 2013.72 ogłoszony 31 paź‑
dziernika 2014 r., http://dziennikmz.mz.gov.pl/DUM_MZ/2014/72/akt.
pdf [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
16 http://venice.cineca.org/Final_Vaccination_Coverage_Asses‑
ment_Survey_2011_1.pdf [dostęp 16 stycznia 2015 r.]; Prezentacja:
Grześkowski P., Dostępność do szczepień ochronnych w wybranych kra- jach Europy Centralnej Mechanizmy finansowania szczepień i oceny ich efektywności, Warszawa 2013, http://www.korektorzdrowia.pl/wp‑con‑
tent/uploads/dr‑pawel‑grzesiowski‑dostepnosc‑do‑szczepien‑ochron‑
nych‑w‑wybranych‑krajach‑europy‑centralnej‑mechanizmy‑finan‑
sowania‑szczepien‑i‑oceny‑ich‑efektywnosci.pdf [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
i szczepienia jako środki zalecane. Różnice stosowanych po‑
dejść wynikają m.in. z uwarunkowań kulturowych, historycz‑
nych, sposobu organizacji ochrony zdrowia, poziomu rozwoju ekonomicznego, a także poziomu świadomości społecznej.
System szczepień
Ustanowienie obowiązku szczepień wynika z dążenia do uzyskania maksymalnej ochrony przed chorobami zakaźnymi.
Tylko uodpornienie wysokiego odsetka populacji (ponad 80–
90%) zapobiega szerzeniu się zachorowań na choroby zakaźne wśród osób nie tylko zaszczepionych, lecz również tych, które z jakichkolwiek powodów nie zostały zaszczepione17. Trzeba zwrócić uwagę, że nie wszystkie osoby mogą, wskutek istnie‑
nia przeciwwskazań medycznych, poddawać się szczepieniom ochronnym. Wśród przeciwwskazań do podania szczepionki wymieniane są m.in. wrodzone i nabyte niedobory odpor‑
ności, ciąża, zbyt krótki odstęp od podania innej szczepion‑
ki, reakcja anafilaktyczna po poprzedniej dawce szczepionki, bądź reakcja anafilaktyczna na substancje wchodzące w skład szczepionki18. Ponadto, niektóre osoby pomimo poddania się szczepieniu, nie wytwarzają odporności poszczepiennej. W tej sytuacji prowadzenie powszechnego obowiązkowego progra‑
mu szczepień, zapewnia również ochronę osobom nieszcze‑
pionym poprzez powstanie, tzw. odporności zbiorowisko‑
wej19. To właśnie zjawisko odporności zbiorowiskowej stanowi społeczne uzasadnienie obowiązku szczepień.
W opinii Głównego Inspektoratu Sanitarnego dzięki sy‑
stematycznie i konsekwentnie prowadzonym szczepieniom ochronnym zostały opanowane w Polsce epidemie takich chorób jak np. polio, błonica, czy odra, a także wyraźnie ob‑
niżono zapadalność na wirusowe zapalenie wątroby typu B20. W Polsce wg kalendarza szczepień obowiązkowo szczepio‑
ne są dzieci i młodzież do 19 r.ż. Obowiązkowo szczepione są również osoby szczególnie narażone (np. studenci medycyny, pracownicy służby zdrowia). Szczepienia są wykonywane bez‑
płatnie. O wykonanie tych szczepień u dzieci mają obowiązek zadbać rodzice i lekarz rodzinny. Niezaszczepienie dziecka zdrowego (bez przeciwwskazań do szczepień) stanowi zanie‑
dbanie jego zdrowia, ponieważ naraża je na zachorowanie i ewentualne powikłania choroby zakaźnej21.
W dyskusjach na temat PSO zwraca się uwagę na potrzebę rozszerzenia katalogu szczepień obowiązkowych. Postulat do‑
tyczy m.in. objęcia wszystkich dzieci, a nie jak do tej pory tyl‑
ko określonych grup, szczepieniami przeciwko inwazyjnemu zakażeniu Streptococcus pneumoniae (pneumokoki), jednak ze względu na ograniczenia finansowe nie zdecydowano się na ten krok22. Otwarta pozostaje również kwestia finansowania ze
17 Piotrowska‑Jastrzębska J., Dlaczego istnieje obowiązek szcze- pień?, http://szczepienia.pzh.gov.pl/pl_,faq.html?pytanie=165&p=7 [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
18 Wysocki J., Mrukowicz J., Immunoprofilaktyka chorób infekcyj- nych u dorosłych, Interna Szczeklika – Podręcznik chorób wewnętrz- nych 2013, http://www.mp.pl/szczepienia/artykuly/podrecznik/show.
html?id=86604 [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
19 Kucharska I., Materiał…, op. cit.
20 Ibidem.
21 Piotrowska‑Jastrzębska J., Dlaczego istnieje obowiązek…, op. cit.
22 http://www.rynekzdrowia.pl/Polityka‑zdrowotna/MZ‑chce‑
‑wiecej‑srodkow‑na‑szczepienia‑w‑budzecie‑na‑2014‑rok,130776,14.
środków publicznych szczepień przeciwko ludzkiemu wirusowi brodawczaka (HPV) oraz Neisseria meningitidis (meningokoki).
Poziomy realizacji szczepień
Szczegółowa analiza wykonania szczepień ochronnych w Pol‑
sce przeprowadzana jest corocznie na podstawie sprawozdań ze szczepień ochronnych. Wzór sprawozdania (MZ‑54) i terminy sporządzania określają przepisy o statystyce publicznej. Wyniki analizy publikowane są na zlecenie Głównego Inspektora Sani‑
tarnego przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Pań‑
stwowy Zakład Higieny w Warszawie (NIZP‑PZH) w biuletynie pt:
„Szczepienia Ochronne w Polsce”23. Biuletyn ten stanowi główne źródło informacji o realizacji szczepień ochronnych w Polsce.
Poziomy realizacji szczepień obowiązkowych w Polsce są bardzo wysokie. W 2012 r. w ramach szczepień obowiązko‑
wych zaszczepiono 1 mln 32 tys. dzieci i młodzieży do 19 roku życia, co stanowiło ponad 98% populacji24.
Liczby osób objętych szczepieniami na wybrane choroby róż‑
niły się ze względu na województwa i rodzaje szczepień, nie zmie‑
nia to jednak ogólnie pozytywnego obrazu sytuacji (tabela 2).
Niepożądane odczyny poszczepienne
Niepożądany odczyn poszczepienny (NOP) to nieprawidło‑
wa reakcja organizmu, występująca po podaniu szczepionki.
Przyczyną NOP może być: działanie samej szczepionki (np.
uczulenie na jej składnik), nieprawidłowe podanie szczepion‑
ki lub inny czynnik, przypadkowo występujący w tym samym czasie, co szczepienie. Odczyny poszczepienne mogą wystą‑
pić natychmiast po szczepieniu lub po kilku dniach, a nawet tygodniach. Kwalifikacja NOP dokonywana jest przez lekarza i weryfikowana przez specjalistów w Narodowym Instytucie Zdrowia Publicznego – Państwowym Zakładzie Higieny25.
Częstość występowania niepożądanych odczynów poszcze‑
piennych (NOP) zależy m.in. od rodzaju szczepionki. Przy szcze‑
pionkach stosowanych w Polsce jeden NOP występuje przecięt‑
nie raz na 10 000 szczepień26. Liczba przypadków NOP w 2013 r.
wyniosła ogółem 1848, przy czym przypadki ciężkie i poważne stanowiły wyraźną mniejszość (tabela 3). Niemniej, do oficjal‑
html [dostęp 16 stycznia 2015 r.]; Odpowiedź na dezyderat nr 2 Ko‑
misji Zdrowia uchwalony na posiedzeniu 20 marca 2013 r. i skierowa‑
ny do Ministra Zdrowia przy piśmie z 22 marca 2013 znak: ZDR‑025‑
02‑2013 w sprawie przeprowadzania zmian w Programie Szczepień Ochronnych, pismo MZ‑MD‑S‑070‑3652‑12/JK/13 z 30 kwietnia 2013 r.
http://orka.sejm.gov.pl/opinie7.nsf/nazwa/zdr_20130507_d2/$file/
zdr_20130507_d2.pdf [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
23 http://www.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2013/Sz_2013.pdf [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
24 Pismo Głównego Inspektora Sanitarnego do Marszałka Senatu (GIS‑BI‑070‑80/MO/13) z 17 maja 2013 r., http://www.leszekpiecho‑
ta.pl/zalaczniki/2013/06/11/1370961627/1370962188.pdf [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
25 Zieliński A., Co to jest niepożądany odczyn poszczepienny?, http://szczepienia.pzh.gov.pl/main.php?pytanie=319&p=7 [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
26 Zieliński A., Jak często występują niepożądane odczyny poszcze- pienne?, http://szczepienia.pzh.gov.pl/pl_,faq.html?pytanie=320&p=7 [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
Tabela 2. Odsetki zaszczepionych przeciw niektórym chorobom zakaźnym wg województw – stan w dniu 31 grudnia 2012 r.
Województwo
Szczepienia BCG noworodków w 2012 r. w stosunku
do urodzeń żywych zarejestrowanych w 2012 r. wg. miej- sca zamieszkania
matki
Stan zaszczepienia dzieci w 2 roku życia
(urodzonych w 2011 r.) Stan zaszcze- pienia dzieci w 3 r. życia (ur. 2010 r.) p/
odrze-śwince- -różyczce (1 dawka)
Stan za- szczepienia
dziewcząt w 12 r. życia (ur.
2001 r.) p/róży- ce (1 dawka) Błonica
i tężec (3 dawki)
Krztusiec (3 dawki) Polio
(2 dawki)
typu B WZW (2 dawki)
(3 dawki)Hib
Polska 93,8 98,7 98,7 98,7 99.7 98,7 97,9 99,1
dolnośląskie 94,6 98,9 98,9 98,9 99,8 98,9 98,1 99,3
kuajwsko‑pomorskie 94,1 99,4 99,4 99,4 99,8 99,4 99,3 99,8
lubelskie 91,0 98,7 98,7 98,7 99,7 98,7 98,4 99,7
lubuskie 93,6 99,6 99,6 99,6 99,9 99,6 99,0 99,6
łódzkie 92,7 98,8 98,8 98,8 99,7 98,8 97,6 99,2
małopolskie 93,8 98,1 98,1 98,0 99,7 98,1 97,3 99,1
mazowieckie 94,9 98,5 98,4 98,5 99,6 98,4 96,4 97,7
opolskie 93,2 99,3 99,3 99,3 99,8 99,2 98,2 99,1
podkarpackie 91,8 99,1 99,0 99,1 99,8 99,1 98,4 99,3
podlaskie 93,9 98,9 98,9 98,9 99,6 98,9 98,3 99,3
pomorskie 95,6 97,9 97,9 97,9 99,6 97,9 97,4 98,7
śląskie 94,0 98,0 98,0 98,0 99,6 98,0 97,6 99,0
świętokrzyskie 90,0 99,4 99,4 99,4 99,9 99,4 99,0 99,8
warmińsko‑mazurskie 92,1 99,8 99,8 99,8 99,9 99,8 99,7 100,0
wielkopolskie 95,0 99,1 99,1 99,1 99,7 99,1 98,4 99,5
zachodniopomorskie 93,6 99,5 99,4 99,5 99,6 99,5 99,3 99,9
Źródło: Zakład Epidemiologii NIZP‑PZH na podstawie sprawozdań MZ‑54 z Wojewódzkich Stacji Sanitarno‑Epidemiologicznych – na podstawie dokumentu Ministra Zdrowia (MZ‑MD‑L‑070‑5095‑7/BK/14), pt.: Informacja na temat opieki pediatrycznej i specjalistycznej nad dziećmi i młodzie‑
żą. Stan Zdrowia i opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą, przygotowanego na posiedzenie Komisji Zdrowia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej zaplanowane na dzień 13 marca 2014 r.
Tabela 3. Liczba przypadków zgłoszonych po wszystkich szczepionkach w 2013 r. zakwalifikowanych jako NOP Ogółem Wg klasyfikacji NIZP-PZH* Wg klasyfikacji WHO*
Inne zgłoszenia *** Ogółem
ciężki poważny Inny ciężki poważny Inny
Liczby 1848 2 105 1741 417 55 1376 60 1908
Odsetki 96,9 0,1** 5,7** 94,2** 22,6** 3,0** 74,4** 3,1 100,0
* Wg klasyfikacji WHO ciężki NOP to taki, którego rezultatem, niezależnie od dawki, jest zgon, hospitalizacja (lub przedłużenie pobytu w szpi‑
talu pacjenta już˙ hospitalizowanego), znaczny lub trwały uszczerbek zdrowia, stan bezpośredniego zagrożenia życia; natomiast poważny NOP to odczyn o znacznym nasileniu objawów, ale nie spełniający powyższych kryteriów odczynu ciężkiego. Różnica w klasyfikacji ciężkości odczynów między NIZP‑PZH i WHO wynika z faktu przyjmowania przez WHO hospitalizacji jako jednego z kryteriów odczynu ciężkiego, co nie zawsze jest uzasadnione ciężkością reakcji. ** W stosunku do zakwalifikowanych jako NOP. *** Przypadki nie zakwalifikowane jako NOP, uznane za jedynie zbieżne czasowo ze szczepieniem.
Źródło: Szczepienia ochronne w Polsce w 2013 roku, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemio‑
logii, Warszawa 2014.
nych danych na temat NOP należy odnosić się z pewną rezer‑
wą. W opinii Konsultanta Krajowego w dziedzinie Epidemiolo‑
gii z 2008 r. zgłaszalność chorób zakaźnych i NOP w Polsce jest niedostateczna i bardzo zróżnicowana terytorialnie27.
Szczepienia przeciw grypie
Według WHO co roku na świecie choruje na grypę od 330 milionów do 1,575 miliarda ludzi, z których umiera od 0,5 miliona do 1 miliona. Zachorowania na grypę rejestruje się
27 Zieliński A., Apel w sprawie zgłaszania chorób zakaźnych i niepo- żądanych odczynów poszczepiennych, „Pediatria Polska” 2008, vol. 83, nr 6, s. 422.
w każdej grupie wiekowej. Największą zapadalność notuje się zwykle u dzieci i nastolatków, podczas gdy najwięcej zgonów występuje u ludzi starszych. Całkowite wyeliminowanie wiru‑
sa grypy ze środowiska nie jest możliwe28.
Zakażenia wirusem grypy w Polsce występują powszech‑
nie. W zależności od sezonu epidemicznego rejestruje się od kilkuset tysięcy do kilku milionów zachorowań na grypę.
Przyjmuje się, że dane dotyczące liczby zachorowań na grypę mogą być zaniżone ze względu na niedoskonałości systemu rejestracji przypadków chorób zakaźnych, jak i fakt, że nie każ‑
dy chory udaje się do lekarza. Liczba zgonów na grypę w Pol‑
28 Brydak L., Gdzie i jak często grypa występuje na świecie, http://
szczepienia.pzh.gov.pl/main.php?p=3&id=131&sz=832&to= [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
sce jest trudna do oszacowania. Zakażenie wirusem grypy nie jest w większości przypadków potwierdzane badaniami wirusologicznymi. Grypa nie jest także umieszczana w akcie zgonu jako jego przyczyna, choćby dlatego, że wiele zgonów faktycznie związanych z zakażeniem wirusem grypy następuje w wyniku powikłań, kiedy niemożliwe jest już wykrycie wirusa
W sezonie epidemicznym 2012/13 w Polsce odnotowano prawie 3 miliony zachorowań i podejrzeń zachorowań na gry‑
pę, około 14 tysięcy związanych z grypą hospitalizacji oraz 119 zgonów. W sezonie 2013/2014 liczba zachorowań i podejrzeń zachorowań była niższa i wyniosła 2,7 mln, ponad 9 tys. osób wymagało leczenia szpitalnego, a 15 chorych zmarło z powo‑
du grypy29.
Zgodnie z informacjami z raportu PZH najwyższe współ‑
czynniki zapadalności na grypę i choroby grypopodobne notuje się wśród dzieci, szczególnie wśród dzieci najmłod‑
szych. Na przykład zapadalność dzieci do lat pięciu wyniosła w 2010 r. 6 060,0 na 100 000 dzieci w tym wieku i była ponad 4‑krotnie wyższa niż zapadalność w całej populacji (1443,0), ponad 6‑krotnie wyższa niż w grupie wieku 15–64 lata (979,2) i ponad 7,5‑krotnie wyższa niż zapadalność w grupie wieku powyżej 64 lat (807,8)30.
Jednym ze sposobów uniknięcia zakażenia wirusem gry‑
py są szczepienia. Podawanie inaktywowanych szczepionek zapobiega zachorowaniu na grypę u 70–90% dzieci i doro‑
słych poniżej 65 roku życia. Skuteczność szczepienia zależy od takich czynników jak: odporność i wiek szczepionej osoby;
stopień pokrewieństwa/dopasowania szczepów wirusa gry‑
py, będących składnikami szczepionki do szczepów krążących w populacji i wywołujących zachorowania w danym sezonie epidemicznym; typ/podtyp wirusa grypy; czas, który minął od szczepienia przeciwko grypie do kontaktu szczepionej osoby z wirusem.
Wysoki stopień zmienności wirusów grypy sprawia, że szczepienie musi być powtarzane w każdym sezonie epide‑
micznym. Skład szczepionki przeciwko grypie modyfikuje się co sezon, by zapewnić ochronę przed aktualnie krążącymi szczepami wirusa grypy. Wysoki stopień zmienności wirusów grypy sprawia więc, że przebycie w przeszłości zakażenia wi‑
rusem grypy, czy też jednorazowe szczepienie przeciwko gry‑
pie nie stanowi dożywotniej ochrony człowieka przed ponow‑
nym zakażeniem.
Grypa jest globalnym problemem zdrowia publicznego.
Według WHO z powodu grypy umiera co roku od 300 do 500 tys. osób. Jest to problem na tyle istotny, że w 2003 r. Świa‑
towe Zgromadzenie Zdrowia przyjęło Rezolucję 56.19, w któ‑
rej zalecało zwiększenie zasięgu objęcia szczepieniami prze‑
ciw grypie wszystkich osób obciążonych wysokim ryzykiem zachorowania i (lub) powikłań pochorobowych, tak aby objąć szczepieniami przynajmniej 50% osób starszych do 2006 r.
i przynajmniej 75% do 2010 r. Komisja Europejska w zalece‑
niu w sprawie szczepień przeciwko grypie31 zachęca państwa członkowskie, aby przyjęły i wdrożyły krajowe, regionalne lub
29 Brydak L., Jak wiele zachorowań na grypę występuje w Polsce?, http://szczepienia.pzh.gov.pl/main.php?p=3&id=131&sz=831&to=
[dostęp 16 stycznia 2015 r.].
30 Wojtyniak B., Goryński P., Moskalewicz B., Sytuacja zdrowotna ludności polski i jej uwarunkowania, Narodowy Instytut Zdrowia Pub‑
licznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2012.
31 Zalecenie Rady z 22 grudnia 2009 r. w sprawie szczepień prze‑
ciwko grypie sezonowej, Dz.U. UE z 29 grudnia 2009 r. L 348/71.
lokalne plany działania lub polityki, które będą miały na celu powszechniejsze stosowanie szczepień przeciw grypie sezo‑
nowej, tak aby jak najszybciej – a najlepiej do sezonu zimo‑
wego 2014–2015 – objąć szczepieniami 75% „grup osób star‑
szych” oraz – w miarę możliwości – innych grup ryzyka, a także zachęca państwa członkowskie do poprawy powszechności szczepień wśród pracowników służby zdrowia32. Mimo tych zaleceń i udowodnionej skuteczności szczepień przeciwko grypie, liczba osób poddających się szczepieniom przeciwko tej chorobie w Polsce jest bardzo niska i należy do najniższych w Unii Europejskiej33. W 2012 r. nie przekroczyła 25 osób na 1000 ludności. Ogółem w 2012 r. zaszczepiono 903 308 osób, w tym w wieku: 0–4 lata – 13 140 osób; 5–14 lat – 43 418 osób;
15–64 lata – 427 845 osób oraz 65 i więcej – 418 905 osób34. Potencjalne korzyści bezpośrednie związane ze zmniej‑
szeniem kosztów leczenia oraz korzyści pośrednie, takie jak np. zmniejszenie absencji chorobowej, byłyby znaczące. Sza‑
cuje się, że koszty zachorowań na grypę mogą wynieść od 1,5 mld zł w roku o przeciętnej zachorowalności do nawet 4,3 mld zł w roku epidemii35.
Ruchy antyszczepionkowe
Zapobieganie i zwalczanie chorób zakaźnych poprzez szczepienia już od samego początku ich stosowania budziło krytykę i szereg obaw. Szczególne znaczenie mają informacje o szczepionkach przekazywane w ramach tzw. ruchów anty‑
szczepionkowych. Ruchem antyszczepionkowym określane jest działanie zmierzające do zaniechania szczepień i zaha‑
mowania wszelkich działań zmierzających do ich, zwłaszcza masowego, lecz w niektórych przypadkach również indywi‑
dulanego stosowania. Najczęściej dzieje się to przez szerzenie teorii lub hipotez o m.in.: nieskuteczności, lub wręcz szkodli‑
wości szczepienia; o niepożądanych odczynach poszczepien‑
nych (w oparciu o dane często nie zweryfikowane jakościowo i ilościowo, przesadzone lub domniemane); o braku potrzeby szczepień wobec malejącej zapadalności na daną chorobę, a wzrastającym ryzyku działań poszczepiennych lub innych, najczęściej również przesadzonych i nieprawdziwych kon‑
sekwencjach szczepień. Wykorzystywane bywają różnego rodzaju psychologiczne sposoby oddziaływania zarówno na jednostkę, jak i na zbiorowość36.
Współcześnie działające ruchy antyszczepionkowe można postrzegać jako m.in. efekt sukcesu, jakim jest uzyskiwanie
32 http://www.who.int/immunization/sage/1_WHA56_19_Pre‑
vention_and_control_of_influenza_pandemics.pdf [dostęp 16 stycz‑
nia 2015 r.].
33 http://www.ecdc.europa.eu/en/press/events/Documents/
ECDC‑WHO‑influenza‑meeting‑OFlanagan.pdf [dostęp 16 stycznia 2015 r.]; http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/health/
health_care/data/database.
34 Kucharska I., Materiał…, op. cit.
35 Grypa i jej koszty, Wstępne studium w projekcie dotyczącym wy- pracowania rozwiązania na poziomie narodowym umożliwiającego istotne zwiększenie wyszczepialności przeciw grypie sezonowej w Polsce, http://grypoodporni.pl/files/Materialy_dla_pracownikow_ochrony_
zdrowia/Raport_I_Grypa_i_jej_koszty.pdf [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
36 Borys D., Ruchy antyszczepionkowe [w:] Wakcynologia, Magdzik W., Naruszewicz‑Lesiuk D., Zieliński A. (red.), Państwowy Zakład Higie‑
ny, Zakład Epidemiologii, Warszawa 2007, s. 116.
wysokich odsetków zaszczepień w populacji. W miarę upły‑
wu czasu efekty ochronne szczepień są coraz lepiej widoczne.
Z jednej strony udało się wyeliminować lub znacznie ograni‑
czyć szereg chorób zakaźnych, z drugiej jednak ze względu na masowość szczepień ujawniają się objawy poszczepienne, które sprawiają, że w świadomości społecznej szczepienia po‑
wodują niepożądane efekty i niejednokrotnie postrzegane są jako niebezpieczne. W większości przypadków jest to opinia, której nie potwierdzają dane dotyczące monitorowania dzia‑
łań niepożądanych37.
Współcześnie produkowane szczepionki są bardzo dokład‑
nie badane przed ich zatwierdzeniem do stosowania u ludzi.
Badania te obejmują zarówno analizę skuteczności preparatu, jak i bezpieczeństwa stosowania. Badania te są obowiązkowo przeprowadzane przez firmy farmaceutyczne produkujące szczepionki, a następnie ich wyniki są szczegółowo analizo‑
wane przez specjalne instytucje rządowe, które często same wykonują dodatkowe badania laboratoryjne. Co więcej, ocena bezpieczeństwa szczepionek jest kontynuowana po wprowa‑
dzenia preparatu na rynek i polega na monitorowaniu nie‑
pożądanych reakcji poszczepiennych, zarówno miejscowych, w miejscu wstrzyknięcia preparatu, jak i ogólnych dotyczących całego organizmu. Taka kontrola skutków szczepień w okresie ich powszechnego stosowania, pozwala na wykrycie bardzo rzadkich reakcji niepożądanych. W rezultacie wysokich wyma‑
gań jakie stawiane są preparatom szczepionkowym uznaje się, że szczepionki stosowane w Polsce są bezpieczne38.
Liczba osób uchylających się od szczepień jest w Polsce stosunkowo mała i w 2012 r. wynosiła 5340 osób39. Z kolei w 2013 r. liczba uchylających się od szczepień wyraźnie wzrosła i wyniosła 7248 osób, co stanowiło 0,97 na 1000 osób w wie‑
ku 0–19 lat uwzględnionych w Kwartalnych sprawozdaniach z nadzoru nad kartami uodpornienia i osobami uchylającymi się od obowiązkowych szczepień ochronnych40. Był to jedno‑
cześnie najwyższy wskaźnik zanotowany od 2003 r. Wzrost liczby osób nieobjętych obowiązkowymi szczepieniami może wywołać niekorzystne skutki zdrowotne w postaci wzrostu za‑
chorowań na choroby zakaźne oraz wzrostu liczby ciężkich po‑
wikłań, po przechorowaniu, które mogą być w wielu przypad‑
kach nieodwracalne. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na takie niepokojące zjawiska jak występujące w ostatnich latach celowe zakażanie dzieci ospą w trakcie tzw. ospa party, na które uwagę zwracał uwagę Główny Inspektor Sanitarny41.
Ważnym czynnikiem wpływającym na immunoprofilakty‑
kę chorób zakaźnych w poszczególnych krajach jest sposób postrzegania problematyki szczepień przez społeczeństwo.
37 Ibidem.
38 Zieliński A., Czy mogę mieć pewność, że szczepionki są bezpiecz- ne?, http://szczepienia.pzh.gov.pl/pl_,faq.html?pytanie=277&p=7 [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
39 Szczepienia ochronne w Polsce w 2012 roku, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemio‑
logii, Warszawa 2013, s. 93.
40 Szczepienia ochronne w Polsce w 2013 roku, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemio‑
logii, Warszawa 2014, s. 91.
41 Komentarz Głównego Inspektora Sanitarnego dotyczący przy‑
padków celowego zakażania przez rodziców swoich dzieci choroba‑
mi zakaźnymi w trakcie tzw. ospa‑party, http://szczepienia.gis.gov.
pl/index.php/akcja_informacyjna/aktualnosci/4 [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
Dużą rolę odgrywają tutaj media i wiele zależy od sposobu przedstawienia przez nie tej problematyki. Niedostatecznie lub niewłaściwie przedstawiane informacje są powodem kojarzenia szczepień z niektórymi schorzeniami jako skutka‑
mi ubocznymi szczepionek i odczynami poszczepiennymi.
Chociaż nie można wykluczyć niekorzystnego wpływu szcze‑
pień w bardzo rzadkich przypadkach, to jednak ich wartość w ochronie przed chorobą jest niezaprzeczalna42.
Badania przeprowadzone przez CBOS wskazują na gene‑
ralnie pozytywny stosunek Polaków do szczepień ochronnych dzieci. Według zdecydowanej większości badanych (79%), szczepienie dzieci powoduje więcej dobrego niż złego. Ponad‑
to wśród ankietowanych przez CBOS dominowało przekona‑
nie, że dzięki szczepieniom wiele groźnych chorób praktycznie nie występuje (82%), a ta forma profilaktyki jest najskutecz‑
niejszym sposobem ochrony dzieci przed poważnymi cho‑
robami (79%). Dwie piąte ankietowanych (40%) uważało, że szczepienia są promowane nie dlatego, iż są rzeczywiście po‑
trzebne, lecz dlatego, że leży to w interesie koncernów farma‑
ceutycznych, i taka sama liczba respondentów (39%) nie zga‑
dzała się z tym poglądem. Prawie trzy czwarte ankietowanych dorosłych (73%) było zdania, że przynajmniej część szczepień powinna być obowiązkowa, natomiast niemal co czwarty (23%) opowiadał się za ich całkowitą dobrowolnością43.
Postawy sceptyczne wobec szczepionek wyrażała mniej‑
szość ankietowanych, niemniej była to grupa znacząca pod względem liczebności, która może być potencjalnie bardzo wrażliwa na działania ruchów antyszczepionkowych, przy bra‑
ku profesjonalnych odpowiednich działań informacyjno‑edu‑
kacyjnych z zakresu zdrowia publicznego i promocji zdrowia.
Ostatnio obserwowana narastająca aktywność ruchów antyszczepionkowych stanowi potencjalnie poważny prob‑
lem zdrowia publicznego, który wymaga podjęcia profesjo‑
nalnych działań polegających nie tyle na zwalczaniu oporu przeciwko szczepieniom, ale pozytywnej promocji szczepień, która powinna zaczynać się od edukacji lekarzy i pracowni‑
ków ochrony zdrowia44.
Finansowanie szczepień
Finansowanie szczepień obowiązkowych i zalecanych od‑
bywa się na podstawie przepisów ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych45.
Obowiązkowe szczepienia ochronne osób ubezpieczonych przeprowadzają świadczeniodawcy, z którymi Narodowy Fun‑
dusz Zdrowia zawarł umowy na te świadczenia. Koszty badania i przeprowadzenia szczepienia pokrywane są ze środków pub‑
licznych. Jeżeli osoba ubezpieczona dokona obowiązkowego szczepienia ochronnego u świadczeniodawcy, który nie ma podpisanej umowy na te świadczenia z Narodowym Fundu‑
42 Cianciara J., Przedmowa [w:] Wakcynologia, Magdzik W., Naru‑
szewicz‑Lesiuk D., Zieliński A. (red.), Państwowy Zakład Higieny, Za‑
kład Epidemiologii, Warszawa 2007, s. 13.
43 Opinie na temat szczepień ochronnych dzieci. Komunikat z badań, CBOS, Warszawa 2013.
44 Kucharska I., Materiał…, op. cit.
45 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdro‑
wotnej finansowanych ze środków publicznych, Dz.U. z 2008 r. nr 164, poz. 1027, ze zm.
szem Zdrowia, koszty preparatu oraz koszty przeprowadzenia szczepienia ponosi ta osoba. Wydatki na obowiązkowe szcze‑
pienia ochronne dla osób nie objętych ubezpieczeniem są po‑
krywane w całości z budżetu państwa46. Koszty badania i prze‑
prowadzenia szczepienia osób ubezpieczonych pokrywane są na zasadach określonych w przepisach o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.
Zalecane szczepienia ochronne osób ubezpieczonych przeprowadzają świadczeniodawcy, z którymi NFZ zawarł umowy na te świadczenia. Osoba poddająca się szczepieniu ponosi jedynie koszty szczepionki. Jeżeli osoba ubezpieczona dokona zalecanego szczepienia ochronnego u świadczenio‑
dawcy, który nie ma podpisanej umowy na te świadczenia z Narodowym Funduszem Zdrowia, koszty przeprowadzenia szczepienia ponosi ta osoba. Koszty przeprowadzania zale‑
canych szczepień ochronnych osób nieubezpieczonych po‑
noszą w całości te osoby47. W ramach szczepień zalecanych wyodrębnia się szczepienia ochronne wskazane na danym stanowisku pracy48. Koszty przeprowadzania tych szczepień oraz preparatów do tych szczepień ponosi pracodawca. Kosz‑
ty pozostałych szczepień pokrywane są w całości przez osobę poddającą się szczepieniu. Dotyczy to np. szczepień dla osób wyjeżdżających do krajów tropikalnych.
Szczepionki służące do przeprowadzania obowiązkowych szczepień ochronnych kupuje minister właściwy do spraw zdrowia zgodnie z przepisami o zamówieniach publicznych49. Koszt zakupu szczepionek finansowany jest z budżetu pań‑
stwa z części, której dysponentem jest Minister Zdrowia. Mi‑
nisterstwo Zdrowia kupuje szczepionki w oparciu o zapotrze‑
bowanie przedstawione co roku przez Główny Inspektorat Sanitarny. Zakup szczepionek jest dokonywany przez Zakład Zamówień Publicznych przy Ministrze Zdrowia, na wniosek ministra. Zamówione szczepionki, dostarczane są do Central‑
nej Bazy Rezerw w Porębach koło Zduńskiej Woli (CBR). CBR przekazuje szczepionki do Wojewódzkich Stacji Sanitarno‑
‑Epidemiologicznych, zgodnie z ich potrzebami. Z poszczegól‑
nych stacji preparaty są rozdzielane do Powiatowych Stacji Sa‑
nitarno‑Epidemiologicznych. Wydatki na ten cel rosną z roku na rok i w 2013 r. wynosiły ponad 112 mln zł. (Tabela 3). W tym m.in.: 31 139 tys. zł na 223 tys. dawek szczepionki przeciwko pneumokokom; 19 465 tys. zł na 924 tys. dawek szczepionki
46 http://www2.mz.gov.pl/wwwmz/index?mr=b13511&ms=351&
ml=pl&mi=356&mx=0&ma=362 [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
47 Artykuł 19, ust. 4 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobiega‑
niu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, Dz.U. z 2008 r.
nr 234, poz. 1570.
48 Artykuł 20, ust. 1 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobiega‑
niu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, Dz.U. z 2008 r.
nr 234, poz. 1570.
49 Artykuł 18 ust. 5 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobiega‑
niu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, Dz.U. z 2008 nr 234, poz. 1570.
przeciwko odrze‑śwince‑rożyczce (MMR) oraz 13 339 tys. zł na 534 tys. dawek szczepionki DTaP – błoniczo‑tężcowo‑krztuś‑
cowa z aceclularnym komponentem krztuśca50.
Oprócz wydatków publicznych na szczepienia przeznacza‑
ne są również środki prywatne. Szacuje się, że Polacy prze‑
znaczają rocznie ponad 50 mln zł z prywatnych środków na szczepienia nieujęte w kalendarzu szczepień lub na produkty nowocześniejsze, niż te oferowane przez państwo51. Dodat‑
kowo płatne są tzw. szczepionki skojarzone. Są to szczepionki należące do obowiązkowego kalendarza szczepień, ale poda‑
wane z jednego wkłucia.
Coraz częstszą praktyką jest prowadzenie programów szczepień przez jednostki samorządu terytorialnego, tj. gmi‑
ny i powiaty. Takie działania wchodzą w zakres zadań związa‑
nych z promocją zdrowia i profilaktyką zdrowotną w ramach lokalnych programów polityki zdrowotnej. Programy te obej‑
mują szczepienia, które choć nie znalazły się w kalendarzu szczepień obowiązkowych, to są zalecane. W tym przypadku koszty są finansowane z budżetu samorządu. Projekty takich programów szczepień podlegają obowiązkowi przekazania do Agencji Oceny Technologii Medycznych, która je opiniuje.
Wśród szczepień dominują szczepienia przeciwko pneumoko‑
kom, grypie oraz wirusowi brodawczaka ludzkiego52.
Podsumowanie
• Z analiz ekonomicznych wynika, że powszechna profi‑
laktyka jest znacznie mniej kosztowna, niż leczenie skut‑
ków zachorowań wywoływanych przez bakterie i wiru‑
sy. Wieloletnie doświadczenia wskazują, że szczepienia są jednym z największych osiągnięć medycyny o najko‑
rzystniejszym stosunku kosztów do skuteczności.
• Organizacja i finansowanie obowiązkowych szczepień ochronnych jest bardzo ważnym elementem polityki zdrowotnej państwa. Nowoczesne społeczeństwa pro‑
wadząc swą politykę zdrowotną, inwestują w budowa‑
nie zdrowia poprzez osiągnięcie wysokiego odsetka zbiorowego uodpornienia. Ograniczając poprzez szcze‑
pienia wydatki na medycynę naprawczą, zmieniają ko‑
rzystnie sytuację zdrowotną i ekonomiczną kraju53.
• Najważniejszym elementem profilaktyki chorób zakaź‑
nych w Polsce w aspekcie ekonomicznym jest Program Obowiązkowych Szczepień Ochronnych. Jednak należy mieć na uwadze, że układ Programu jest kompromisem
50 Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa w zakresie ochrony zdrowia za 2013 r., Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2013.
51 http://www.rynekzdrowia.pl/Wywiady/Obowiazek‑szczepien‑
‑nie‑oznacza‑przymusu,122193.html [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
52 http://www.aotm.gov.pl/www/index.php?id=240 [dostęp 16 stycz‑
nia 2015 r.].
53 Kucharska I., Materiał…, op. cit.
Tabela 3. Koszt zakupu szczepionek do realizacji obowiązkowych szczepień ochronnych u dzieci i młodzieży w zł. w latach 2008–2013
2008 2009 2010 2011 2012 2013
68 991 000 69 791 000 83 926 000 88 294 000 104 600 240 112 067 521
Źródło: Dokument Ministra Zdrowia (MZ‑MD‑L‑070‑5095‑7/BK/14) pt. Informacja na temat opieki pediatrycznej i specjalistycznej nad dziećmi i młodzieżą. Stan Zdrowia i opieki medycznej nad dziećmi i młodzieżą, przygotowanego na posiedzenie Komisji Zdrowia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej zaplanowane na dzień 13 marca 2014 r.
Zespół redakcyjny:
Grzegorz Gołębiowski (redaktor naczelny), Adrian Grycuk (sekretarz redakcji; tel. +48 22 694 20 69, e-mail: adrian.grycuk@sejm.gov.pl), Dobromir Dziewulak, Piotr Russel, Piotr Chybalski
Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, ul. Zagórna 3, 00-441 Warszawa pomiędzy możliwościami finansowymi Ministra Zdro‑
wia, a koniecznością ochrony zdrowia społeczeństwa i przeciwdziałania zagrożeniom epidemicznym54.
• Sytuacja epidemiologiczna w zakresie chorób zakaź‑
nych w Polsce jest stabilna, a Polska szyci się bardzo wy‑
sokimi wskaźnikami objęcia populacji obowiązkowymi szczepieniami. Jest to wynik wieloletniego wspólnego wysiłku i współpracy służb sanitarno‑epidemiologicz‑
nych, personelu medycznego oraz rodziców55.
• Mimo względnego sukcesu w zakresie szczepień obo‑
wiązkowych, jest dalej wiele wyzwań. Bezpieczeństwo wymaga stałych wysiłków służących utrzymaniu spraw‑
nego systemu organizacji i nadzoru nad szczepieniami.
Nie można bagatelizować zagrożeń związanych np. z ró‑
życzką. W dalszym ciągu pozostaje wiele do zrobienia w zakresie szczepień zalecanych, w tym np. szczepień przeciwko grypie czy pneumokokom i rotawirusom.
• Mimo rozwoju szczepionek i wysokich standardów bez‑
pieczeństwa ich stosowania aktywne pozostają tzw. ru‑
chy antyszczepionkowe. Choć ruchy te są marginalne, to jednak dynamicznie rosną i zagrożenia z ich strony nie można bagatelizować. Konieczne są w związku z tym stale działania służące edukacji i informacji na te‑
mat szczepień56.
54 Ibidem.
55 Ibidem.
56 http://sporothrix.wordpress.com/2012/08/20/powtorka‑z‑
rozrywki/ [dostęp 16 stycznia 2015 r.]; http://www.polityka.pl/tygo dnikpolityka/nauka/1529197,1,szczepionkowa‑panika‑szczepic‑
czy‑nie.read?backTo=http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/
nauka/1529867,1,szczepionkowa‑polemika.read [dostęp 16 stycznia 2015 r.]; http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1529867,1, szczepionkowa‑polemika.read [dostęp 16 stycznia 2015 r.].
Bibliografia
Dokument Ministra Zdrowia (MZ‑MD‑L‑070‑5095‑7/BK/14) pt. „Infor‑
macja na temat opieki pediatrycznej i specjalistycznej nad dziećmi i młodzieżą. Stan Zdrowia i opieki medycznej nad dziećmi i mło‑
dzieżą (w tym bilanse zdrowia, dostęp do specjalistów, opieka nad dziećmi o szczególnych potrzebach zdrowotnych np. przewlekle chorych)” przygotowany na posiedzenie Komisji Zdrowia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej zaplanowane na dzień 13 marca 2014 r.
Kucharska I., Materiał nt. szczepień ochronnych, Departament Zapobie‑
gania oraz Zwalczania Zakażeń i Chorób Zakaźnych u Ludzi, Głów‑
ny Inspektorat Sanitarny.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 września 2010 r. w spra‑
wie wykazu zalecanych szczepień ochronnych oraz sposobu fi‑
nansowania i dokumentowania zalecanych szczepień ochronnych wymaganych międzynarodowymi przepisami zdrowotnymi, Dz.U.
nr 180, poz. 1215.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych, Dz.U. nr 182, poz. 1086.
Sytuacja zdrowotna ludności polski i jej uwarunkowania, Wojtyniak B., Goryński P., Moskalewicz B., Narodowy Instytut Zdrowia Publicz‑
nego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2012.
Szczepienia ochronne w Polsce w 2012 roku, Narodowy Instytut Zdro‑
wia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemio‑
logii, Warszawa 2013.
Szczepienia ochronne w Polsce w 2013 roku, Narodowy Instytut Zdro‑
wia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemio‑
logii, Warszawa 2014.
Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu za‑
każeń i chorób zakaźnych u ludzi, Dz. U. z 2008 Nr. 234, poz. 1570.
Wakcynologia, Magdzik W., Naruszewicz‑Lesiuk D., Zieliński A., (red.) Państwowy Zakład Higieny, Zakład Epidemiologii, Warszawa 2007.
http://szczepienia.pzh.gov.pl/main.php.
