Specjalny Zakład Wychowawczy w Herbach Polskich (1925-1933)

(1)

Przemysław Snoch

Specjalny Zakład Wychowawczy w Herbach Polskich (1925-1933)

Prace Naukowe. Pedagogika 12, 87-97

2003

(2)

P R A C E N A U K O W E W y ż sz e j S z k o ły P e d a g o g ic z n e j w C z ę s to c h o w ie Pedagogika XII, 2003

P rzem ysław Snoch

Specjalny Zakład Wychowawczy w Herbach Polskich (1925 -1 9 3 3 )

Tem at działalności zakładów opiekuńczo-w ychow aw czych w C zęstochow ie i pow iecie częstochow skim podejm ow any był w ielokrotnie i m a b o g atą literatu

rę przedm iotu. Z licznych tego typu placów ek funkcjonujących w okresie m ię

dzyw ojennym , które były przedm iotem zainteresow ań badaczy, stosunkow o m a

ło znany je s t Specjalny Zakład W ychow aw czy w H erbach Polskich. O m ów ienie krótkiej, trw ającej kilka lat działalności wspom nianej placów ki m oże być cie

kaw ym przyczynkiem do dziejów ośw iaty w naszym regionie. Z achow ane w A r

chiw um P aństw ow ym w C zęstochow ie protokoły Rady P edagogicznej zakładu p o zw alają prześledzić nie tylko zm iany organizacyjne tej instytucji opiekuńczej, ale um ożliw iają poznanie stosow anych w niej zasad i obow iązujących celów w ychow aw czych oraz m etod pracy z m łodzieżą, m ających służyć realizacji za

łożeń pedagogicznych.

Z ałożycielem Specjalnego Zakładu W ychow aw czego w H erbach Polskich był K om itet Społeczny W ojew ództw a Kieleckiego. To pow stałe w 1924 roku Stow arzyszenie, którego jednym z organizatorów była E m ilia M anteuffel, żona ów czesnego w ojew ody kieleckiego, dążyło do „rozszerzenia działalności sam o

pom ocy społecznej przez objęcie nią ja k najszerszych m as społecznych” oraz

„zespolenia tej sam opom ocy społecznej dro g ą tak jedn o czen ia w sw oim łonie zrzeszeń i instytucji opieki społecznej, ja k i naw iązyw ania i utrzym yw ania ści

słego kontaktu z takim iż zrzeszeniam i i instytucjam i działającym i na terenie w ojew ództw a kieleckiego, które w skład K om itetu w chodzą1” . Z am ierzenia te m iały zostać urzeczyw istnione przez: „grom adzenie środków m aterialnych i gotów ki i podział ich m iędzy poszczególne zrzeszenia i instytucje sam opo

m ocy społecznej, a także regulow anie płynących z ofiarności publicznych źródeł i dochodów stow arzyszeń i instytucji opieki społecznej, które w ejd ą w skład

1 Archiwum Państwowe w Częstochowie (dalej AP Częstochowa), Starostwo Powiatowe Częstochowskie; dalej St. Pow. Cz. I, sygn. 796 (materiały niepaginowane).

(3)

K om itetu S połecznego w taki sposób, aby niesiony przez społeczeństw o dobro

w olny podatek i ofiary obciążały w m ożliw ie spraw iedliw ej m ierze w szystkie w arstw y społeczeństw a .

W sferze praktycznej Stow arzyszenie podjęło w ysiłek finansow ania i pro

w adzenia w ielu placów ek opiekuńczych położonych na terenie w ojew ództw a kieleckiego. Je d n ą z nich był zakład dla m oralnie zaniedbanych chłopców w H erbach Polskich, stanow iący przedm iot niniejszego artykułu. P laców ka w H erbach rozpoczęła działalność w 1925 roku. W zm ianka o jej pow ołaniu znajduje się w piśm ie w ojew ody kieleckiego do starosty częstochow skiego z 10 stycznia 1925 roku, znak P.O. 1305/25 l/III3.

Specjalny Z akład W ychow aw czy przeznaczony był dla m oralnie za

niedbanych i trudnych do prow adzenia chłopców w w ieku od 7 do 17 lat4. In stytucja ta m iała zapew nić w ychow ankom p ełn ą m aterialn ą opiekę. Or

ganizow ać im zajęcia zbiorow e i indyw idualne sprzyjające ich rozw ojow i um y

słow em u i m oralnem u, w tym kształcenie w zakresie szkoły pow szechnej i za

w odow ej. Z akład zobow iązany był prow adzić obserw ację i badania każdego z podopiecznych. D ziałalność resocjalizacyjna m iała odbyw ać się za pom o cą środków w ychow aw czych z zakresu pedagogiki ogólnej i specjalnej z w yklu

czeniem kar cielesnych i prac karnych. Do zadań placów ki należało rów nież utrzym yw anie kontaktu z w ychow ankam i po opuszczeniu przez nich zakładu, a także udzielanie im w sparcia i pom ocy m oralnej, a w razie konieczności także m aterialnej.

N a potrzeby now o pow stałego zakładu K om itet Społeczny w ydzierżaw ił od M inisterstw a S karbu Państw a ponad 2-hektarow ą działkę w raz z dw om a budyn

kam i m ieszkalnym i i 4 gospodarczym i po byłej kom orze celnej w H erbach5.

C zęść tych obiektów zajm ow ało Schronisko dla niem ow ląt, prow adzone przez częstochow ski oddział Polskiego C zerw onego Krzyża. W 1926 roku Em ilia M anteuffel zw róciła się z pro śb ą do W ydziału P ow iatow ego w C zęstochow ie o przeniesienie S chroniska do innej siedziby, argum entując, że „utrzym anie nadal żłobka w obecnym pom ieszczeniu nie je st m ożliw e ze w zględu na charak

ter Z akładu przeznaczonego dla trudnych do prow adzenia i posiadających skłonności przestępcze chłopców ”6. P ropozycja K om itetu S połecznego zakupu

2 Tamże.

3 AP Częstochowa, St. Pow. Cz. I, sygn. 975. Zobacz też D. Sobocińska, Wstęp do in

wentarza akt Specjalnego Zakładu Wychowawczego w Herbach Polskich z lat 1930 - 1931, s. 1.

4 AP Częstochowa, St. Pow. Cz. I, sygn. 796.

6 AP Częstochowa, Wydział Powiatowy w Częstochowie I (dalej Wydz. Pow. Cz. I), sygn. 429.

(4)

dla żłobka drew nianego budynku w G naszynie ostatecznie nie została zrealizo

w ana i przez cały okres funkcjonow ania Specjalnego Z akładu W ychow aw czego, to znaczy do 1933 roku, obie instytucje sąsiadow ały ze sobą. M iały m iejsce przypadki, że podopieczni schroniska staw ali się w ychow ankam i zakładu7.

O rganizację w ew nętrzną Specjalnego Z akładu W ychow aw czego w Herbach oraz praw a i obow iązki m łodzieży określał R egulam in zatw ierdzony ostatecznie 4 sierpnia 1931 roku przez w ojew odę kieleckiego A. B ratkow skiego8. Zgodnie z pow yższym norm atyw em funkcję organu prow adzącego placów ki pełnił Z a

rząd K om itetu S połecznego W ojew ództw a K ieleckiego. P ow oływ ał i odw oływ ał on dyrektora, intendenta i lekarza zakładu, a po zasięgnięciu opinii w ładz je d nostki zatrudniał nauczycieli i w ychowawców. C złonkow ie Z arządu i Rady N adzorczej K om itetu byli upraw nieni do przeprow adzania inspekcji Zakładu i w ydaw ania „doraźnych dyrektyw z m ocą obow iązującą”9. W edług artykułu 1 R ozporządzenia P rezydenta R zeczypospolitej Polskiej z dnia 22 kw ietnia 1927 roku om aw ian a instytucja podlegała kontroli i nadzorow i S tarostw a Pow iatow e

go w C zęstocho w ie10.

Zakładem bezpośrednio zarządzał dyrektor. K andydat na to stanow isko m u

siał być „pedagogiem z w ykształceniem specjalnym i d łu ższą prak ty k ą nauczy

cielsk ą lub w ychow aw czą” 11. D yrektor zobow iązany był m ieszkać na terenie placów ki oraz „roztaczać osobisty nadzór nad jej życiem i dbać o w szechstronny rozwój każdego z pow ierzonych mu w ychow anków ” 12, poprzez prow adzenie kart indyw idualnych i w ychow aw czych poszczególnych podopiecznych. R egu

lam in stanow ił, aby przynajm niej raz na dw a tygodnie zw oływ ał posiedzenia Rady P edagogicznej, a w m iarę potrzeby zebrania całego personelu. O dpow iadał przed w ładzam i zw ierzchnim i za „całość spraw zw iązanych z praw idłow ym i zgodnie z budżetem prow adzeniem zakładu, jeg o m ajątek, ja k rów nież za straty w ynikłe z błędnej polityki gospodarczej” 13. Do szczegółow ych kom petencji dyrektora należało m iędzy innym i: przyjm ow anie i zw alnianie pracow ników fizycznych, zaw ieranie um ów z dostaw cam i, dysponow anie środkam i finanso

wym i, w ydaw anie zarządzeń porządkow ych i nadzór nad re alizac ją poleceń

7 AP Częstochowa, Wydz. Pow. Cz. I, sygn. 214.

9 Tamże.

10 Tamże. Zobacz, też. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 kwietnia 1927 roku o nadzorze i kontroli nad działalnością instytucji opiekuńczych, DzU RP Nr 40, poz. 354.

11 AP Częstochowa, St. Pow. Cz. I, sygn. 796. Zobacz też Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dnia 10 października 1927 roku o kwalifikacjach kierowni

ków zakładów opiekuńczych, DzU RP Nr 100, poz. 866.

13 Tamże.

(5)

służbow ych w ładz nadrzędnych. Przygotow yw ał i przedstaw iał do zatw ierdzenia Z arządow i K om itetu Społecznego prelim inarze w ydatków budżetow ych. Ze swej działalności składał spraw ozdania zarów no finansow e, ja k i opisow e i sta

tystyczne. P rzez pierw sze lata istnienia Specjalnego Z akładu W ychow aw czego funkcję dyrektora spraw ow ał Edw ard Szwarc, jeg o następcą, działającym do

1933 roku, został Stanisław Papuziński.

W im ieniu dyrektora bieżące sprawy adm inistracyjne prow adził intendent zakładu. M usiał posiadać w ykształcenie średnie, praktykę w ychow aw czą oraz w ykazać się zn ajom ością prow adzenia kancelarii i rachunkow ości p od w ó jn ej14.

Do je g o obow iązków należało przede wszystkim : kontrasygnow anie dow odów kasow ych, zaopatrzenie instytucji we w szelkie potrzebne m ateriały i produkty, nadzór nad g o spodarką m agazynow ą. Intendentow i podlegali pozostali pra

cow nicy adm inistracyjni i fizyczni, do których należeli: buchalter, kancelista, pom ocnik m agazyniera, gospodyni-kucharka, pom ocnica kucharki, dw ie pracz

ki, sprzątaczka, dozorca, pom ocnicy instruktorów pracow ni za w odo w ych 15.

N ad zdrow iem w ychow anków placówki czuwał lekarz. M iał obow iązek przybyć do zakładu o każdej porze, w przypadku gdy jeg o pom oc była konieczna.

Do stałych zadań należało rów nież badanie przyjm ow anych do placów ki chłop

ców oraz przeprow adzanie raz w sem estrze okresowej kontroli stanu zdrowia wszystkich podopiecznych. Ze swej pracy powinien składać spraw ozdania roczne.

B ezp ośrednią opiekę nad m łodzieżą spraw ow ali w ychow aw cy. R egulam in staw iał stosunkow o w ysokie w ym agania dotyczące ich kw alifikacji i pre

dyspozycji. P ow inni się oni legitym ow ać w ykształceniem co najm niej średnim ogólnokształcącym i pedagogicznym , p rakty ką zaw od ow ą oraz w ysokim po ziom em ety cz n y m 16. W pierw szym rzędzie w ychow aw cy m usieli być „pow ier

nikam i, przyjacielam i i opiekunam i pow ierzonych im w ychow anków ” 17. P od staw ow ym celem zajęć w ychow aw czych i resocjalizacyjnych było: „kształ

tow anie um ysłu, rozw ijanie zalet charakteru i pogłębienie życia religijnego” 18 młodzieży. O piekunow ie w ram ach w yznaczonych dyżurów czuw ali nad prze

strzeganiem przez chłopców rozkładu dnia i obow iązujących przepisów , dbali o czystość pom ieszczeń i higienę oso b istą w ychow anków . D o ich obow iązków należało także śledzenie postępów podopiecznych w szkole oraz organizow anie grup d okształcających z przedm iotów spraw iających najw ięcej trudności. Ze sw ych czynności w ychow aw cy składali raporty dyrektorow i. W dokum entach fig u ru ją nazw iska następujących, pracujących w zakładzie na przełom ie lat

14 Tamże.

15 Tamże. Zobacz też Akta miasta Częstochowy (dalej Akta m. Cz., sygn. 7842).

17 Tamże.

18 Tamże.

(6)

dw udziestych i trzydziestych ubiegłego stulecia, opiekunów : Buderacki Dłu gosz, O rzeł, S tan kiew icz19. O bok w ychow aw ców placów ka zatrudniała także instruktorów nauki zawodu.

W ychow ankam i zakładu byli chłopcy do 17 roku życia, z różnych przvczv pozbaw ieni opieki rodzicielskiej i w zw iązku z tym zagrożeni dem oralizac' Z godnie z R egulam inem placów ki w pierw szym rzędzie byli do niej przyjmo wani podopieczni z zam ykanych zakładów w ychow aw czych znajdujących się na terenie w ojew ództw a kieleckiego. Poza tym w zakładzie um ieszczano nieletnich oddaw anych bezpośrednio przez rodziców, opiekunów, gm iny oraz sądy Za przykład obrazujący pochodzenie społeczne w iększości podopiecznych oma wianej instytucji m ożna podać życiorys C zesław a Janow skiego. W 1929 r Wv dział O pieki Społecznej zw rócił się do Prezydenta C zęstochow y o um ieszczenie Janow skiego w S pecjalnym Zakładzie W ychowawczym , uzasadniając wniosek stw ierdzeniem , że wyżej w ym ieniony je s t bezdomny, nie pam ięta swoich rodzi ców i nie wie, skąd oni pochodzą20. Z pism a wynika, iż przebyw ał w Schronisku dla dzieci w W arszaw ie, „później został przew ieziony do baraków na Stradomiu do U rzędu E m igracyjnego, skąd został oddany na w ychow anie do Antonies Pydzińskiego, zam ieszkałego w K aw odrzy G órnej, gdzie opuścił dobrowolnie pracę i przyjął pracę u R ożnow skiego, zam ieszkałego w W ielkim Borze, ostatnio pracow ał w C zęstochow ie przy ulicy C iem nej, nazw iska gospodarza nie parnię ta, lecz zachorow ał na nogę i pracę opuścił i jak o pozostający bez opieki zwrócił się do K om endy Policji Państw ow ej w C zęstochow ie, w ów czas Kom enda Poli cji skierow ała go do W ydziału Z drow ia przy M agistracie”21. W placów ce prze byw ały także dzieci em igrantów rosyjskich22. Zakład w H erbach przewidziany był dla 100 osób. W ielkość ta jed n ak nigdy nie została osiągnięta. Liczbę wy chow anków ilustruje poniższa tabela:

Liczba wychowanków Specjalnego Zakładu w Herbach Polskich w latach 1926 - 1 9 2 9

Lp. R ok L iczba w ychow anków 1

1 1926 9 ' -

2 1927 61

3 1928 94 ~ ~

4 1929 (stan na dzień 14 maja) 85 -

Źródło: P rotokół 7-go Zebrania Wydziału Wykonawczego Kom itetu Społecznego W ojewództwa K ieleckiego odbytego w dniu 14 m aja 1929 rokuz \

19 AP Częstochowa, Specjalny Zakład Wychowawczy w Herbach Polskich (dalej Sp Zak. Wych. Herby), sygn. 1.

20 AP Częstochowa, Akta m. C z ., sygn. 7842.

21 Tamże.

22 AP Częstochowa, Sp. Zak. Wych. Herby, sygn. 1.

23 AP Częstochowa, Akta m. Cz., sygn. 7842.

(7)

O przyjęciu now ego podopiecznego decydow ał Z arząd K om itetu S połecz

nego W ojew ództw a K ieleckiego. Starający się o um ieszczenie chłopca w z a k ła d z ie m usiał przedłożyć uzasadniony w niosek wraz z życiorysem kandydata.

Do w niosku należało załączyć deklarację praw nego opiekuna dziecka o pokryciu kosztów opieki oraz św iadectw o urodzenia i aktualne św iadectw o szkolne. W y

chow anka należało rów nież w yposażyć w odpow ied nią w ypraw kę lub w nieść jej ekw iw alent pieniężny. Podopieczny m usiał przejść obow iązkow e badania lekar

skie, w ykluczające choroby zakaźne zagrażające otoczeniu oraz stw ierdzające stopień rozw oju um ysłow ego, um ożliw iający popieranie nauki w zakresie szkoły pow szechnej2 .

Podopieczny m ógł opuścić zakład, gdy nie spraw iał ju ż trudności w ycho

w aw czych, a o siąg n iętą popraw ę m ożna było uznać za trw a łą i „gw arantującą m ożliw ość w spółżycia z otoczeniem , do którego w ychodzi”25 oraz na żądanie sw oich praw nych opiekunów . N atom iast p odstaw ą do usunięcia chłopca z pla

ców ki była długotrw ała, nieuleczalna choroba, uniem ożliw iająca uczestnictw o w zajęciach resocjalizacyjnych lub stw ierdzenie upośledzenia um ysłow ego.

0 zw olnieniu i usunięciu w ychow anka decydow ał Prezes Zarządu K om itetu Społecznego, na w niosek dyrektora placów ki, zaopiniow any przez R adę P eda

gogiczną.

W ym ogi w ychow aw cze staw iane przebyw ającej w zakładzie m łodzieży do

kładnie precyzow ał R egulam in w ychow anka2 . W szyscy podopieczni uznani w nim zostali za „obyw ateli zakładu m ający z tego tytułu w ypływ ające praw a 1 obow iązki”27. W zam ian za korzystanie z praw a przebyw ania w placów cei m ożliw ość zdobycia w ykształcenia ogólnego i zaw odow ego „zależnie od swojej pilności, zam iłow ania, zdolności i w m iarę posiadanych przez zakład środków ”2 m usieli oni przestrzegać zasad „dobrego ułożenia i popraw nego obcow ania z ludźm i” . Pow yższe zasady obejm ow ały: „używ anie um iarkow anego tonu m o

wy, nieużyw anie w yrazów ordynarnych, grzeczne w itanie sw oich prze

łożonych, znajom ych i kolegów, bycie uprzejm ym dla w szystkich, okazyw anie pom ocy słabszym i niekrzyw dzenie zw ierząt [...], szanow anie swojej i cudzej w łasności”29. W ychow ankow ie zobow iązani zostali rów nież do dbania o czy

stość i higienę o s o b is tą stosow ania się do rozkładu dnia i do aktyw nego udziału we w szelkich zajęciach. N ie mogli bez pozw olenia dyrektora lub w ychow aw cy opuścić teren placów ki. Ponadto m łodzież m iała za zadanie w ykonyw ać prace zw iązane ze sprzątaniem pom ieszczeń, w ydaw aniem posiłków, zm yw aniem naczyń. Z a naruszenie R egulam inu przew idziane były kary, w śród których w y

m ieniono: „upom nienie wychow aw cy, w zględnie dyrektora, poufne lub publicz

ne, zapis w karcie w ychow aw czej, ostrzeżenie dyrektora, pozbaw ienie praw

24 AP Częstochowa, ST. Pow. Cz. I, sygn. 796.

25 Tamże.

26 Tamże.

27 Tamże.

28 Tamże.

29 Tamże.

(8)

korzystania z niektórych lub w szystkich rozryw ek, pozbaw ienie praw a w ydala

nia się poza Zakład, pozbaw ienie praw a przebyw ania razem z innym i w ycho

w ankam i”30.

M etody pracy z podopiecznym i w Specjalnym Z akładzie W ychow aw czym uw zględniały now oczesne prądy funkcjonujące w polskiej pedagogice okresu dw udziestolecia m iędzyw ojennego. N a posiedzeniach R ady Pedagogicznej dy

rektor placów ki, E dw ard Szw arc, w ielokrotnie podkreślał znaczenie w zajem nego zaufania pom iędzy w ychow aw cam i i w ychow ankam i oraz w łaściw ej at

m osfery w placów ce. U w ażał, iż „należy kłaść silny nacisk i podkreślać przy każdej okazji chw ile radosne tak zbiorow e, ja k i indyw idualne chłopców , biorąc pod uw agę, że w łaśnie te chw ile s ą dla nich ciepłem rodzinnym w zakładzie” . Jednocześnie był on przeciw nikiem stosow ania kar cielesnych, które uw ażał za dopuszczalne jed y n ie w sytuacjach, gdy inne środki w ychow aw cze zawiodły.

R esocjalizacja pow inna się jed n ak opierać na w yrobieniu w śród m łodzieży

„pew nego poczucia społecznego”32. Z daniem E. S zw arca w pracy z m łodzieżą

„na pierw szy plan w ysuw a się osobow ość w ychow aw cy” . D okładano starań, aby w m iarę m ożliw ości urozm aicić zajęcie i w odpow iedni sposób zorganizow ać czas podopiecznych w olny od lekcji. W Zakładzie działały koła zainteresow ań.

C hłopcy m ieli do w yboru Koła: Pracy Społecznej, G im nastyczno-Sportow e, K ultury i Sztuki, H odow lano-Zoologiczne. Ponadto funkcjonow ała orkiestra i zespół teatralny, dające koncerty i przedstaw ienia także dla publiczności spoza Zakładu. M łodzież przy w spółudziale w ychow aw ców redagow ała w łasną gaze- tę33.

N ajczęściej w ym ienianym i na posiedzeniach R ady Pedagogicznej zakładu trudnościam i w ychow aw czym i był brak dyscypliny i nieprzestrzeganie prze

pisów R egulam inu. W ychow ankow ie zam iast uczestniczyć w obow iązkow ych zajęciach i zbiórkach, „w ałęsali się po placów ce” lub „bezm yślnie przebyw ali na ulicy” . M iało m iejsce sam ow olne opuszczenie placów ki przez nieletnich.

O ucieczce dw óch chłopców , Józefa W iew ióra i K azim ierza Jaskólskiego, dyrek

tor Z akładu inform uje K om endę P ow iatow ą Policji Państw ow ej pism em z 28 m arca 1928 roku34. W samej placów ce dochodziło do konfliktów na tle w y

znaniow ym . W trakcie posiedzenia Rady Pedagogicznej z 17 m aja 1930 roku j e den z w ychow aw ców inform ow ał, że „praw osław ni nie spełniają obow ią

zujących ich praktyk religijnych, w yszydzają i naśm iew ają się z w ychow anków katolickich, którzy m u szą spełniać swe obow iązki”35. R ozw iązanie tego proble

mu w zorganizow aniu odrębnych lekcji religii dla obu w yznań.

30 Tamże.

31 AP Częstochowa, Sp. Zak. Wych. Herby, sygn. 1.

32 Tamże.

33 Tamże.

35 Ap Częstochowa, Sp. Zak. Wych. Herby, sygn. 1.

(9)

Przy placów ce istniała 7-kłasow a szkoła pow szechna zatrudniająca 4 na

uczycieli oraz prefekta36. Pom im o w ysiłku kadry pedagogicznej poziom na

uczania nie był wysoki, o czym św iadczą opinie inspektorów szkolnych z 22 listopada 1930 roku i 11 lutego 1931 roku-7. N a ogół zarzuty ze strony w ładz ośw iatow ych dotyczyły opóźnień w realizacji program ów nauczania lub nieom aw iania całości przew idzianego dla danej klasy m ateriału, zbyt m ałej ak

tyw ności uczniów na lekcji. N auczyciele zwracali uw agę na specyficzny charak

ter instytucji, w której norm alny tryb nauki je s t niem ożliw y do przeprow adzenia.

Z a podstaw ow e przyczyny problem ów podaw ali: „stały dopływ chłopców za

niedbanych pod w zględem nauki, brak system atycznego w ieczornego odrabiania lekcji, brak najpotrzebniejszych pom ocy naukow ych, m ałą liczbę godzin w po

szczególnych oddziałach z poszczególnych przedm iotów ” 8. S praw ność szkoły obrazuje poniższa tabela.

Zestawienie liczy uczniów szkoły powszechnej w Specjalnym Zakładzie Wy

chowawczym w Herbach Polskich w roku szkolnym 1929/1930 i 1930/1931

Klasa L iczba uczniów

Z apisanych N iesklasyfiko- w anych

Prom ow anych N ieprom ow a- nych rok

szkol.

1929/

30

rok szkol.

1930/

1931

rok szkol.

1929/30 rok szkol.

1930/

31

rok szkol.

1929/30

rok szkol.

1930/31

rok szkol.

1929/3 0

rok szkol.

1930/

1931

I 10 6 1 2 5 1 3 3

II 8 10 ^- 1 6 5 4 4

III 14 14 2 1 9 10 3 3

IV 15 15 ^- 2 11 10 4 3

V 18 19 1 1 12 12 5 6

VI 10 13 ^- ^- 8 10 2 3

VII 9 9 ^- ^- 9 9 ^- ^-

R a

zem

84 86 4 7 60 57 20 22

Źródło: K sięga protokołów p osiedzeń R ady P edagogicznej Specjalnego Zakładu W ychow awczego w H erbach P olskich39.

36 Tamże. Nauczycielami byli między innymi: Czechowski, Gąsiorowski, Szymczyk i Ząbkowski. Funkcję prefekta pełnił ksiądz prałat Czesław Drożdż.

37 Tamże.

38 Tamże.

39 Tamże.

(10)

K ształcenie zaw odow e odbyw ało się w tak zw anych pracow niach. W y

chow ankow ie mogli tam zdobyć kw alifikację w następujących specjalnościach:

stolarz, szew c, koszykarz, kraw iec40.

N ajpow ażniejszą przeszkodę w spraw nym funkcjonow aniu Specjalnego Zakładu W ychow aw czego w H erbach Polskich stanow iły problem y finansow e.

Jednostka m iała utrzym yw ać się z opłat w noszonych przez sam orządy i praw nych opiekunów dzieci um ieszczanych w placów ce oraz z subsydiów K om itetu S połecznego W ojew ództw a K ieleckiego, a także W ydziału P ow iatow ego w C zę

stochow ie. Z dw óch ostatnich źródeł środki przekazyw ane były w m iarę syste

m atycznie41. Z dużym opóźnieniem , często dopiero do interw encjach ze strony w ojew ody kieleckiego, zakład otrzym yw ał pieniądze z poszczególnych gmin.

Już 23 grudnia 1925 roku w piśm ie do W ydziału P ow iatow ego nadm ieniano, że

„m im o przysłanych z końcem każdego m iesiąca rachunków nazw ane U rzędy G m in (to znaczy Rędziny, O patów i K am yk) należności za utrzym anie nie w pła

cają”42. W dalszej części dokum entu U rząd W ojew ódzki nadm ienia, iż „Zarząd D om u W ychow aw czego nie rozporządza funduszam i rezerw ow ym i i dlatego każda zw łoka z zap łatą utrudnia jeg o działalność, a naw et staw ia go w sytuacji bez w yjścia”43. N iska ściągalność opłat w konsekw encji doprow adziła placów kę do znacznego zadłużenia. W 1929 roku niedobór środków pieniężnych wynosił około 30 tys. złotych44. G ospodarkę finansow ą zakładu i zw iązane z n ią proble

m y ekonom iczne o b razu ją poniższe zestaw ienia dochodów i w ydatków jed n o st

ki.

Zestawienie wydatków zwyczajnych i nadzwyczajnych Specjalnego Zakładu Wychowawczego w Herbach Polskich w roku budżetowym 1930/1931

Lp. Rodzaj w ydatków K w ota w zł

1 W ierzyciele 22 673, 75

2 A dm inistracja ogólna 51 523,60

3 G ospodarcze 37 347, 50

4 U trzym anie pracow ni 1970,00

5 O pał 5786,20

6 Ś w iatło 1639,70

7 L ecznictw o 1310,00

8 U zupełnienie inw entarza 10465,00

9 Pom oce szkolne 1075,00

41 AP Częstochowa, Wydz. Pow. Cz. I, sygn. 433. Zobacz też Akta m. Cz. I, sygn. 7842.

43 Tamże.

(11)

10 W ychow anie fizyczne 1100,00 11 K orespondencja osobista w ychow an

ków

180,00

12 Z dobnictw o 200,00

13 U trzym anie ogrodu 300,00

14 K onserw acja, utrzym anie budynków i instalacji

3200,00

15 U bezpieczenie budynków 350,00

16 C zynsz dzierżaw ny 37 530,00

17 F undusz na w ydatki zastępcze 300,00

18 N a potrzeby sam orządu i św ietlicy 250,00 19 Pensje dla pracow ników i w ychow aw

ców

500,00

20 Zapom ogi dla w ychow anków 200,00

21 P rzedłużenie kanalizacji 950,00

22 Instrum enty m uzyczne 1600,00

23 L inoleum i chodniki 800,00

24 R ozszerzenie pracow ni stolarskiej 750,00

25 O grodzenie ogrodu w arzyw nego 800,00

26 N ieprzew idziane 500,00

O G Ó Ł E M 152 997,85

Źródło: B udżet Specjalnego Zakładu W ychowawczego w H erbach P olskich za rok 1930/193145.

Zestawienie dochodów zwyczajnych i nadzwyczajnych Specjalnego Zakładu Wychowawczego w Herbach Polskich w roku budżetowym 1930/1931

Lp. Ź ródła dochodów K w ota w zł

1 S aldo gotów kow e na dzień 1 kw ietnia 1930 roku 774,83 2 R em anent m agazynów na dzień 1 kw ietnia 1930

roku

4192,47

3 D łużnicy na dzień 1 kw ietnia 1930 roku 25888,05

4 Z w rot kosztów opieki 87600,00

5 W pływ y z pracow ni 2450,00

6 Przelew z budżetu żłobka 2000,00

7 Subw encje różne 3000,00

8 Z w rot w ydatków zastępczych 300,00

45 Tamże.

(12)

9 Z w rot kosztów w yekw ipow ania w ychow anków 200,00

10 O fiary 400,00

11 W pływ y z w idow isk 2500,00

12 R óżne dochody z inw entarza żyw ego 1200,00

13 Z w rot poborów z budżetu żłobka 2442,00

14 Subw encje z K om itetu Społecznego 10580,00

N iedobór 9470,50

Źródło: B udżet Specjalnego Zakładu W ychowawczego w H erbach Polskich za rok 1930/193146.

N ie n ajlepszą sytuację m aterialną pogorszył jeszc ze w ielki kryzys z przełom u lat dw udziestych i trzydziestych. W 1930 roku M agistrat m iasta Częstochow y, który w latach poprzednich w płacał do kasy placów ki pow ażne sumy, w w yso

kości ponad 8 tys. złotych47, był zm uszony do obniżenia na okres przejściow y staw ki dziennej na utrzym anie w ychow anków do 3 zł. K łopoty finansow e po

głębił rów nież zły stan budynków, będących sied zib ą zakładu. 22 kw ietnia 1931 roku S tarostw o pow iatow e inform ow ało D yrekcję R obót Publicznych w K iel

cach o konieczności w ym iany dachu na budynku A nieruchom ości w H erbach Polskich użytkow anej przez K om itet Społeczny. D ach ten „był w 1923 roku prow izorycznie pokryty na okres 3 - 4 lat papą”48. P oniew aż od tam tego czasu upłynęło ju ż 7 lat, papa zupełnie skruszała i nie daje praw ie żadnej ochrony od deszczu”49. W roku następnym architekt pow iatow y w stępnie oszacow ał koszty kapitalnego rem ontu siedziby placów ki, który m iał objąć m iędzy innym i: poło

żenie now ego dachu z blachy ocynkow anej, zerw anie starych, zniszczonych rynien i zam ontow anie nowych, niezbędne roboty ciesielskie i m urarskie, na około 14 tys. złotych50. K w ota ta w obec olbrzym iego deficytu budżetow ego była dla placów ki zbyt wysoka. P raw dopodobnie brak środków finansow ych stał się głó w n ą przy czy n ą likw idacji zakładu51.

W założeniach niniejszy artykuł m iał n a celu jed y n ie zarysow anie problem a

tyki zw iązanej z d ziałalnością i funkcjonow aniem Specjalnego Z akładu W ycho

w aw czego w H erbach Polskich. Z pew nością tem at ten nie został tu całkow icie wyczerpany. N ależy m ieć jed n ak nadzieje, iż przyczyni się do dalszych badań i pow stania pełnej m onografii tej placów ki.

46 Tamże.

47 Tamże.

48 AP Częstochowa, St. Pow. Cz., I, sygn. 854.

49 Tamże.

50 Tamże.