Ziemniak Polski 2014 nr 4 25
Ochrona
T
T
T
E
E
E
C
C
C
I
I
I
A
A
A
S
S
S
O
O
O
L
L
L
A
A
A
N
N
N
I
I
I
V
V
V
O
O
O
R
R
R
A
A
A
(
(
(
P
P
P
O
O
O
V
V
V
O
O
O
L
L
L
N
N
N
Ý
Ý
Ý
)
)
)
–
–
–
G
G
G
R
R
R
O
OŹ
O
Ź
Ź
N
N
N
Y
Y
Y
K
K
K
W
W
W
A
A
A
R
R
R
A
A
A
N
NT
N
T
TA
A
A
N
NN
N
N
NO
O
OW
W
WY
Y
Y
S
S
SZ
Z
ZK
K
K
O
O
O
D
D
D
N
NI
N
I
IK
K
K
Z
ZI
Z
I
IE
E
EM
M
M
N
NI
N
I
IA
A
A
K
KA
K
A
A
W
W
W
E
E
EU
U
UR
R
R
O
OP
O
P
PI
I
IE
E
E
dr inż. Tomasz Erlichowski¹, mgr Tomasz Konefał² ¹IHAR – PIB, Pracownia Ochrony Ziemniaka w Boninie
²GIORiN, Centralne Laboratorium w Toruniu, ul. Żwirki i Wigury, 87-100 Toruń e-mail: erlichowski@ziemniak-bonin.pl
Streszczenie
Jedyną zidentyfikowaną do tej pory rośliną żywicielską dla T. solanivora jest ziemniak. Uszkodzenia są podobne do powstałych wskutek żerowania innych szkodników z rodziny Gelechiidae. Samica składa jaja do gleby, w pobliżu części nasadowej rośliny, czasami na samych roślinach. Jaja można również znaleźć na bulwach w przechowalni. Gąsienice wygryzają w miąższu korytarze, wypełnione resztkami pokarmu, odchodami i wylinkami poczwarkowymi. Otwory, przez które gąsienice dostają się do wnętrza bulw, są niedostrzegalne nieuzbrojonym okiem, natomiast dobrze widać otwory o średnicy 2-3 mm wygryzane przez gąsienice opuszczające miejsca żerowania. W celu wykrycia szkodnika powinno się prowadzić wizualną ocenę bulw. T. solanivora jest gatunkiem raczej ciepłolubnym i jego występowanie w uprawach ziemniaka dotyczy w zasadzie południowej części Europy. Prawdopodob-nie w Polsce gatunek Prawdopodob-nie byłby w staPrawdopodob-nie przystosować się do panujących warunków środowiskowych. Wyjątek stanowi zawleczenie larw z materiałem bulwowym do przechowalni, w której przechowuje się bulwy w wyższej temperaturze.
Słowa kluczowe: Tecia solanivora, szkodniki kwarantannowe, ziemniak
jawisko migracji szkodników na świe-cie jest powszechne i ciągłe. Zmiany środowiskowe i klimatyczne sprzyjają przenikaniu nowych gatunków na dotych-czas niezasiedlone obszary. Dzieje się to w sposób naturalny lub w wyniku zawleczenia, zwłaszcza jeśli nie są przestrzegane normy fitosanitarne przy swobodnym przepływie towarów, technologii i ludności.
Tecia solanivora Povolný (syn. Scrobipal-popsis solanivora) (Lepidoptera: Gelechii-dae) [brak odpowiednika nazwy polskiej] jest ważnym, kwarantannowym szkodnikiem ziemniaka (Solanum tuberosum L.) pocho-dzącym z Ameryki Środkowej i Południowej. Gatunek został opisany po raz pierwszy na Kostaryce w 1973 r. (Povolný 1973). W ko-lejnych latach rozprzestrzenił się w Ameryce Środkowej i w północnej części Ameryki
Pół-nocnej. W 1999 r. owad został znaleziony na obszarze Unii Europejskiej, w Hiszpanii (Wy-spy Kanaryjskie). Gąsienice szkodnika za-siedlają bulwy ziemniaka, które mogą zostać przez nie całkowicie zniszczone. Mogą także uszkadzać części zielone rośliny, jak również plon zmagazynowany po zbiorze w prze-chowalniach.
Celem pracy jest przybliżenie tego waż-nego szkodnika kwarantannowego dla po-trzeb diagnostycznych. Informacje o nim mogą być także przydatne dla służb fitosani-tarnych.
Wykrywanie i objawy żerowania
T. solanivora
Jedyną zidentyfikowaną do tej pory rośliną żywicielską dla T. solanivora jest ziemniak. Uszkodzenia powodowane przez ten
Ziemniak Polski 2014 nr 4 26
nek są podobne do tych, które powstają w następstwie żerowania innych szkodników z rodziny Gelechiidae występujących na ziem-niaku (fot. 1). Jaja składane są do gleby, w pobliżu części nasadowej rośliny, czasami na samych roślinach (głównie liściach). Jaja można również zaobserwować na bulwach zmagazynowanych po zbiorze w przecho-walni. Gąsienice wygryzają w miąższu bulw korytarze, które wypełnione są resztkami pokarmu, odchodami oraz wylinkami po-czwarkowymi (fot. 2).
Fot. 1. Skośnik ziemniaczak (Phthorimaea oper-culella) – kanały żerowe; pod skórką widoczna płytko umiejscowiona poczwarka (fot. T. Konefał)
Fot. 2. Bulwy wewnętrznie uszkodzone przez T. solanivora podczas przechowywania
(fot. www.phys.org)
Otwory, przez które gąsienice dostają się do wnętrza bulw, są niedostrzegalne nie-uzbrojonym okiem. Dobrze widoczne są na-tomiast otwory o średnicy 2-3 mm, wygryza-ne przez gąsienice opuszczające dotychcza-sowe miejsca żerowania. W następstwie uszkodzeń może pojawić się wtórne zjawi-sko – gnicie bulw. Przepoczwarczenie szkodnika odbywa się w powierzchniowej warstwie gleby. Z kolei w magazynach
po-czwarki mogą znajdować się w oprzędach umiejscowionych w zakamarkach pomiesz-czeń, ale też i w workach jutowych używa-nych do transportu ziemniaków. W celu wy-krycia szkodnika powinno się prowadzić wi-zualną ocenę bulw.
Identyfikacja i opis gatunku
Identyfikacja szkodnika na podstawie obser-wacji jaj i poczwarek jest obarczona dużym błędem, stąd też nie jest praktykowana. W wypadku gąsienic i postaci dorosłych rozpo-znania gatunku dokonuje się na podstawie analizy budowy morfologicznej ciała z uży-ciem mikroskopu stereoskopowego. Przy identyfikacji należy korzystać z kluczy i opi-sów poszczególnych stadiów rozwojowych (Povolný 1994, 2004). W przypadku motyli jedyną metodą dającą jednoznaczny wynik jest analiza morfologiczna aparatu kopula-cyjnego samca lub samicy. Opis gatunku opracował Povolný (2004).
Jaja tuż po złożeniu są perłowobiałe, dłu-gości 0,46-0,6 mm, szerokości 0,39-0,43 mm, przed wylęgiem gąsienic stają się ma-towobiałe. Gąsienice. Klucza do identyfikacji gąsienic z rodziny Gelechiidae brak. Wystę-pują 4 stadia rozwojowe gąsienicy, a przed-stawiony poniżej opis dotyczy stadium L4, który został opracowany przez Povolnego (1973). W pełni wyrośnięta gąsienica osiąga długość 12,4-14,2 mm. Ciało jest barwy ja-snoczerwono-szkarłatnej, ze spodem i pleu-rami jasnymi do białawych oraz brązową głową (fot. 3). Czerwone zabarwienie przyj-muje postać cienkich nieregularnych linii. Na bokach ciała czerwień przechodzi stopniowo w róż, w okolicy brzusznej w jasny róż lub odcień białawy, podobnie jak spodnia część ciała. Poczwarka początkowo zabarwiona jest zielonkawo, a w miarę upływu czasu stopniowo staje się jasno-, potem ciemno-brązowa. Kokony zbudowane są z przędzy i pokryte drobinami ziemi oraz detrytusu. Dłu-gość poczwarki dochodzi do 7,3-9 mm.
Motyle. Charakterystyka postaci doro-słych jest oparta na opisie zaprezentowanym przez Povolnego (1973). W porównaniu z innymi gatunkami z plemienia Gnorimo-schemini motyle T. solanivora są większe, z dużymi skrzydłami. Głowa i tułów są ciem-nobrązowe (samiec) oraz jasciem-nobrązowe (samica). Skrzydła przednie osiągają
dłu-Ziemniak Polski 2014 nr 4 27
gość od 7,2 (u samców) do 10,6 mm (u sa-mic) i są stosunkowo szerokie (fot. 4). Barwa podstawowa skrzydeł to ciemny (samce) lub jasny brąz (samice) z trzema dobrze wi-docznymi plamkami oraz jasnym i wyrazi-stym wzorem, szczególnie u samic. Dymor-fizm płciowy przejawia się zarówno w wiel-kości osobników, jak i ich ubarwieniu.
Fot. 3. Gąsienice z rodziny Galechiidae – P. operculella (na górze), T. solanivora (w środku – ostatnie stadium rozwojowe larwy),
S. tangolias (na dole) (fot. André Pollet ©IRD)
Fot. 4. Tecia solanivora Povolný – motyl (fot. Internet)
Występującym na obszarze Europejskiej i Śródziemnomorskiej Organizacji Ochrony Roślin (EPPO) niekwarantannowym gatun-kiem podobnym do T. solanivora jest skośnik ziemniaczak (Phthorimaea operculella Zell.) (Lepidoptera: Gelechiidae). Jest on przed-stawicielem tej samej rodziny Gelechiidae, przechodzi również pełny rozwój na ziem-niaku. Osobniki dorosłe i gąsienice skośnika ziemniaczaka są mniejsze od T. solanivora. W celu identyfikacji postaci dorosłych należy
skorzystać z publikacji Povolný (1994). Motyl osiąga długość ok. 6-9 mm i jest barwy sza-robrązowej (fot. 5). Larwy P. operculella ma-ją długość 10-12 mm i są koloru białoróżo-wego (fot. 3). Poczwarka (kokon) jest oprzę-dziona, umiejscowiona w bulwie (fot. 1).
Gatunek pochodzi z Ameryki Południowej, a obecnie ma status gatunku kosmopolitycz-nego. Występuje na obszarze basenu Morza Śródziemnego. Samice składają jaja na bul-wach w przechowalni, a także w warunkach polowych na liściach. Początkowo gąsienice wylęgające się z jaj składanych na polu gry-zą liście, następnie przenikają do ogonków liściowych i łodyg, skąd migrują do bulw. W przechowalni rozwój gatunku jest ciągły. W rejonie śródziemnomorskim obejmuje nawet do 6 pokoleń rocznie.
Fot. 5. Skośnik ziemniaczak Phthorimaea operculella (Zell.) – motyl (fot. T. Konefał)
W przechowalniach gąsienice powodują silne uszkodzenia miąższu bulw, prowadzą-ce do rozkładu ziemniaków i wtórnego pora-żenia chorobami bakteryjnymi i grzybowymi. W Polsce ze względu na wymagane warunki termiczne pełny rozwój tego gatunku nie był dotychczas stwierdzony. P. operculella może trafiać do nas w ziemniakach importowanych z krajów, w których występuje, np. z Maroka czy Izraela. W przeszłości notowano takie sytuacje (Karnkowski, Konefał 2002).
Zagrożenie fitosanitarne dla Europy i Polski
T. solanivora jest gatunkiem raczej ciepło-lubnym i jego występowanie w uprawach ziemniaka dotyczy w zasadzie południowej części Europy (OEPP/EPPO 2005). Przy-puszcza się, że owad mógłby zaaklimatyzo-wać się w tym rejonie i wyrządzić znaczne
Ziemniak Polski 2014 nr 4 28
szkody gospodarcze. Potwierdzają to ob-serwacje związane z wystąpieniem gatunku w Hiszpanii. Prawdopodobnie w Polsce ga-tunek nie byłby w stanie przystosować się do panujących warunków środowiskowych i stać się znaczącym szkodnikiem ziemniaka. Wyjątek stanowi zawleczenie larw z materia-łem bulwowym do przechowalni, w której przechowuje się bulwy w wyższej temperatu-rze (OEPP/EPPO 2006).
Środki zapobiegające rozprzestrzenianiu się gatunków kwarantannowych to przede wszystkim zakaz importu gleby i roślin z za-każoną glebą (stosuje je większość krajów Unii Europejskiej i krajów zrzeszonych w EPPO, w których występują dwa omawiane szkodniki). Dobrze zorganizowane laborato-ria kwarantanny za pomocą dokładnych me-tod diagnostycznych sprawnie wykrywają niespotykane do tej pory gatunki. Istnieje jednak ryzyko niekontrolowanego ich zawle-czenia w dobie otwartych granic i swobod-
nego przemieszczania się ludności oraz ma-teriału roślinnego, w tym wypadku ziemnia-ków.
Literatura
1. OEPP/EPPO. 2005. Tecia solanivora. – OEPP Bull.
35: 399-401; 2. OEPP/EPPO. 2006. EPPO Standards
PM 7/72 Tecia solanivora. – OEPP Bull. 36 (1): 157-
-178; 3. Karnkowski W., Konefał T. 2002. Skośnik
ziemniaczak (Phthorimaea operculella (Zell.) (Lepido-ptera: Gelechiidae) – szkodnik podlegający
obowiąz-kowi zwalczania. – Ochr. Rośl. 8: 16-18; 4. Povolný D.
1973. Scrobipalpopsis solanivora sp. n. – a new pest of potato (Solanum tuberosum) from Central America.
– Acta Univ. Agric. 21: 133-145; 5. Povolný D. 1994.
Gnorimoschemini of southern South America VI: identi-fication keys, checklist of Neotropical taxa and general considerations (Insecta, Lepidoptera, Gelechiidae). –
Steenstrupia 20: 1-42; 6. Povolný D. 2004. The
Gua-temalan potato tuber moth (Scrobipalpopsis
so-lanivora) at the gates of Europe. – Acta Univ. Agric. 52:
