VIth International Conference on Mammoths and their Relatives
Grewena–Siatista, Grecja, 5–12.05.2014
W dniach 5–12 maja 2014 r. w pó³nocnej Grecji, w Gre-wenie i Siatiœcie, odby³a siê szósta edycja miêdzynarodo-wej konferencji poœwiêconej wymar³ym mamutom, masto-dontom i s³oniom. Na spotkaniu przedstawiono najnowsze wyniki badañ paleontologicznych dotycz¹cych ewolucji, genetyki, etologii i œrodowiska ¿ycia mamutów i innych tr¹bowców. Omówiono nowe stanowiska znalezisk szcz¹t-ków tej rodziny zwierz¹t, a tak¿e zastosowanie m.in. tech-nik komputerowych do badañ paleontologicznych.
Badania nad ewolucj¹ rodzaju Mammuthus prowadzi siê m.in. na podstawie analizy zêbów trzonowych. Rodzaj Mammuthus wyewoluowa³ w Afryce w pliocenie, ok. kilka milionów lat temu, a kolejne gatunki nale¿¹ce do tego rodzaju zasiedla³y ró¿ne obszary pó³kuli pó³nocnej. Mam-muthus rumanus na kontynencie euroazjatyckim pojawi³ siê na prze³omie pliocenu i plejstocenu. Mamut po³udniowy (Mammuthus meridionalis) zasiedli³ tereny Europy i Azji we wczesnym plejstocenie. Istnieje mo¿liwoœæ, ¿e mamut stepowy (Mammuthus trogontherii) koegzystowa³ we wczes-nym plejstocenie z mamutem po³udniowym. Mamut ste-powy da³ pocz¹tek mamutowi w³ochatemu (Mammuthus primigenius) w koñcu œrodkowego plejstocenu. Gatunek ten najpierw rozprzestrzeni³ siê na Europê i Azjê, by osta-tecznie dotrzeæ do Ameryki Pó³nocnej.
Mamuty migrowa³y z Afryki do Azji i Europy przez Bliski Wschód i Azjê Mniejsz¹, a byæ mo¿e równie¿ przez Gibraltar.
Stanowiska paleontologiczne wystêpowania M. ruma-nus znajduj¹ siê m.in. w Bu³garii, Rumunii i w Anglii, a mamuta po³udniowego m.in. we Francji, na Wêgrzech, a tak¿e w Grecji. W Chinach i Serbii udokumentowano wystêpowanie M. trogontherii z œrodkowego plejstocenu (ok. 400 tys. lat temu). Endemiczn¹ odmianê tego mamuta rozpoznano w Japonii. Gatunek M. primigenius najbardziej rozprzestrzeni³ siê podczas zlodowacenia Wis³y (5d-2 MIS – marine isotope stage) i wystêpowa³ na terenie od Pó³-wyspu Iberyjskiego, przez Azjê do linii Himalajów i Daleki Wschód, a¿ do pó³nocnych czêœci Ameryki Pó³nocnej (par-tiami). Najnowsze zestawienie wystêpowania szcz¹tków mamuta w³ochatego, stepowego i s³onia leœnego (Palaeo-loxodon antiquus lub Elephas antiquus) w Polsce wskazuje na obecnoœæ ponad 340 stanowisk, w tym 27 nowych przed-stawionych na konferencji (referat Kamilli Paw³owskiej). Na ca³ym œwiecie opublikowano ok. 2400 wyników dato-wañ radiowêglowych szcz¹tków mamutów w³ochatych. Na ich podstawie mo¿na przeœledziæ rozprzestrzenienie tych mamutów skorelowane z globalnymi zmianami kli-matycznymi. Podczas stadia³ów rozprzestrzenienie tego gatunku zwiêksza³o siê, co by³o zwi¹zane z rozwojem roœlinnoœci trawiastej, bêd¹cej g³ównym Ÿród³em pokar-mu mapokar-mutów. Powolny zanik mapokar-mutów w³ochatych roz-pocz¹³ siê przed koñcem maksimum ostatniego zlodowace-nia (LGM – last glacial maximum), a ocieplenie na
prze-³omie plejstocenu i holocenu zbieg³o siê ze znacz¹ reduk-cj¹ ich zasiêgu i liczebnoœci populacji. Na Wyspie Wrangla ostatnie osobniki tego gatunku wymar³y ok. 4000 lat temu. Najbardziej interesuj¹ce znaleziska mamutów w³ochatych udokumentowano na terenie Rosji, przede wszystkim w Jaku-cji. Znajdowane s¹ tam mumie mamutów, a tak¿e innych ssaków, z zachowanymi czêœciami miêkkimi cia³a, sierœci¹ oraz organami wewnêtrznymi: mózgiem, w¹trob¹, sercem, jak równie¿ p³ynami ustrojowymi, w tym krwi¹. Wiek jedne-go z pochodz¹cych stamt¹d mamutów, nazwanejedne-go Juka, na podstawie datowañ radiowêglowych wynosi 39–38 tys. lat. W wyniku badañ tomograficznych stwierdzono, ¿e jego mózg przypomina mózgi wspó³czesnych s³oni.
Podczas wycieczki terenowej do miejscowoœci Milia uczestnicy konferencji mogli obejrzeæ ekspozycjê paleon-tologiczn¹ poœwiêcon¹ mastodontom, s³oniom i innym ssakom znalezionym w okolicy. W Milii odkryto najlepiej zachowane na œwiecie szcz¹tki mastodonta Mammut bor-soni, który wygin¹³ na prze³omie pliocenu i plejstocenu. Na wystawie eksponowane s¹ ciosy przedstawicieli tego gatunku, najwiêksze dotychczas znane, maj¹ce ponad 5 m d³ugoœci. Ponadto w okolicy Milii znaleziono szcz¹tki masto-donta Anancus arvernensis, a tak¿e s³onia leœnego, który charakteryzowa³ siê prostymi ciosami. Gatunek ten prze-trwa³ co najmniej do interglacja³u eemskiego.
Na konferencji przedstawiono wyniki badañ nad relacja-mi cz³owieka z mamutarelacja-mi. Na wielu stanowiskach archeo-logicznych z dolnego, œrodkowego i górnego paleolitu znajdowane s¹ liczne koœci mamutów, czêsto ze œladami intencjonalnej obróbki. Jest to dowód, ¿e cz³owiek polowa³ na mamuty, a ich miêso konsumowa³. Bardzo du¿a aktyw-noœæ cz³owieka zwi¹zana z polowaniem na mamuty przy-pada na górny plejstocen, od ok. 30 tys. do 20 tys. lat temu. Jest to okres kultury graweckiej. Warto odnotowaæ, ¿e jed-no z wiêkszych obozowisk ³owców mamutów znajdowa³o siê w Polsce – na stanowisku w Krakowie, na ul. Spadzi-stej, znaleziono szcz¹tki ponad 80 mamutów zabitych przez paleolitycznych myœliwych, co na konferencji omówili Piotr Wojtal i Jaros³aw Wilczyñski. Na stanowisku kra-kowskim odkryto poœrednie dowody, w postaci z³amanych ostrzy w³óczni i dzirytów, potwierdzaj¹ce, ¿e zwierzêta te zosta³y zabite przez cz³owieka. Naukowcy z Rosji przed-stawili bezpoœrednie dowody na to, ¿e paleolityczni ³owcy polowali na mamuty. W koœciach mamuta ze stanowiska Jana na Syberii znaleziono kamienne groty, a tak¿e otwory po w³óczniach.
W Siatiœcie, w budynku obrad (gimnazjum Trampant-zeion), mieœci siê ma³e muzeum paleontologiczne, w którym eksponowana jest kolekcja koœci tr¹bowców z miocenu, pliocenu i wczesnego plejstocenu: Palaeoloxodon antiquus (Elephas antiquus), Mammuthus meridionalis, Mammut borsoni, Anancus arvernensis i Stegodon sp. S¹ to rzadkie na œwiecie znaleziska tych gatunków. W muzeum znajduje
332
Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 7, 2014
siê te¿ zrekonstruowany s³oñ leœny. Z kolei przed wejœciem do budynku ustawiono rekonstrukcjê nosoro¿ca w³ochatego (Coelodonta antiquitatis), a w Grewenie, przed Centrum Kulturalnym, w którym odbywa³y siê obrady, mamuta w³ochatego.
Tr¹bowce ¿yj¹ce na wyspach wykszta³ci³y odmienne cechy osobnicze, g³ównie uleg³y skar³owaceniu: s³oñ z Sycylii i Malty (Palaeoloxodon falconeri) osi¹ga³ 1 m wysokoœci, s³oñ z Cypru (Palaeoloxodon cypriotes) pod wzglêdem rozmiarów podobny by³ do sycylijskiego, s³oñ z Tilos – Elephas tiliensis (Palaeoloxodon tiliensis) – by³ nieco wiêkszy od poprzednich, Stegodon sondaari z wyspy Flores z Indonezji osi¹ga³ 0,9 m wysokoœci, a m³odszy Stegodon florensis ok. 1,9–1,3 m.
Na konferencji omówiono tak¿e wyniki badañ nad eto-logi¹ i diet¹ tr¹bowców. Rodzaj po¿ywienia tych zwierz¹t mo¿na okreœliæ na podstawie analiz ich zêbów. Mamuty z koñca plejstocenu od¿ywia³y siê g³ównie trawami, a te z wczesnego plejstocenu równie¿ nasionami, owocami i kor¹ drzew. Zarówno mastodonty, jak i s³onie leœne od¿ywia³y siê te¿ liœæmi, owocami i roœlinnoœci¹ wodn¹. Dieta tr¹bow-ców zale¿a³a od warunków naturalnych, w których przeby-wa³y osobniki. Mamuty w czasie swojego ¿ycia podlega³y urazom, chorobom, a tak¿e presji œrodowiska (zmiany
kli-matu), co powodowa³o powstawanie widocznych zmian na koœciach. Czêœæ wyg³oszonych referatów dotyczy³a wyni-ków badañ nad m.in. osteoporoz¹ koœci, która obserwowa-na by³a obserwowa-na szcz¹tkach, g³ównie z póŸnego plejstocenu.
Do odtwarzania szkieletów i pojedynczych koœci tr¹bow-ców na potrzeby badañ paleontologicznych i ewolucyjnych u¿ywa siê skanowania trójwymiarowego. Modele koœci mo¿na wydrukowaæ na specjalnej drukarce 3D.
Informacje o mamutach zamieszczane s¹ w tworzonym obecnie portalu internetowym mammothportal.com. Jest to projekt naukowców z Rosji.
W czasopiœmie Scientific Annals of the School of Geo-logy Aristotle University of Thessaloniki (Special Volume 102) znajduj¹ siê 152 streszczenia referatów i posterów, które s¹ dostêpne (w wersji PDF) pod adresem internetowym: http://www.mammothconference.com/abstract-book.html. G³ównym organizatorem konferencji by³ Wydzia³ Geolo-gii Uniwersytetu Arystotelesa w Salonikach, który reprezen-towa³a przewodnicz¹ca prof. Evangelia Tsoukala z zespo³em. Marcin ¯arski, Kamilla Paw³owska, Piotr Wojtal, Jaros³aw Wilczyñski, Nina Kowalik, Alina Krzemiñska & Sylwia Wêdzicha Serwis fotograficzny na str. 322
„Kamieñ w ¿yciu cz³owieka”
– nowa wystawa sta³a w PAN Muzeum Ziemi w Warszawie
Polska Akademia Nauk Muzeum Ziemi w Warszawie zaprasza na now¹ wystawê sta³¹ pt. „Kamieñ w ¿yciu cz³owieka”, której inauguracja odby³a siê podczas Nocy Muzeów 17 maja 2014 r. Nowa ekspozycja cieszy³a siê du¿ym zainteresowaniem i uznaniem ogl¹daj¹cych j¹ goœci.
Celem wystawy jest uœwiadomienie zwiedzaj¹cym, jak wielkie znaczenie w egzystencji cz³owieka maj¹ mine-ra³y i ska³y. Kamieñ towarzyszy³ cz³owiekowi od zarania dziejów. Ju¿ w epoce kamiennej obrabiano fragmenty krze-mieni, z których tworzono potem narzêdzia. Wraz z roz-wojem ludzkoœci minera³y i ska³y zaczêto wykorzystywaæ do coraz to nowych celów. Surowce skalne s³u¿y³y do budowy ró¿nych obiektów architektonicznych, kamienie i metale szlachetne – do wyrobu bi¿uterii, natomiast krusz-ce – do uzyskiwania metali. Postêpuj¹cy rozwój nauki i tech-niki przyczyni³ siê do bardziej zró¿nicowanego wykorzysta-nia minera³ów i ska³. Obecnie wiele ga³êzi przemys³u nie jest w stanie obyæ siê bez surowców mineralnych.
Ekspozycja podzielona jest na cztery g³ówne bloki tematyczne. Na wystawie zaprezentowano bogaty zbiór
ska³ i minera³ów, które towarzysz¹ cz³owiekowi w codzien-nym ¿yciu. Na ich podstawie omówione zosta³y zarówno wspó³czesne, jak i historyczne zastosowania surowców mineralnych. Zwiedzaj¹c wystawê, mo¿na siê tak¿e za-poznaæ z podstawowymi cechami minera³ów (takimi jak pokrój, barwa czy po³ysk), legendami z nimi zwi¹zanymi oraz powszechnie stosowanymi imitacjami i kryszta³ami syntetycznymi.
Nowa ekspozycja jest skierowana do odbiorców w ka¿-dym wieku – zarówno do dzieci i m³odzie¿y, jak i do osób starszych.
Wystawê „Kamieñ w ¿yciu cz³owieka” mo¿na ogl¹daæ w PAN Muzeum Ziemi w Warszawie, Al. Na Skarpie 20/26, od poniedzia³ku do pi¹tku w godzinach: 9.00–16.00, oraz w wybrane niedziele w godzinach: 10.00–16.00. Ceny biletów: normalny – 4 z³, ulgowy – 2 z³, w niedziele wstêp wolny.
Serdecznie zapraszamy!
Roksana Maækowska & Krzysztof Maliszewski
333 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 7, 2014
322
VIth International Conference on Mammoths and their Relatives
Grewena–Siatista, Grecja, 5–12.05.2014 (patrz str. 332)
Ryc. 1. Œrodkowy okaz – z¹b trzonowy mamuta po³udniowego (Mammuthus meridionalis) w muzeum w Siatiœcie (Grecja). Fot. K. Paw³owska
