Geologia środowiska w PIG

Geologia œrodowiska w PIG

Anna Pasieczna

, Agnieszka Konon

, Paulina Kostrz-Sikora

Environmental geology at the Polish Geological Institute. Prz. Geol., 68: 364–369.

A b s t r a c t. Environmental geology deals with many issues closely related to the life of human beings. The most important directions of environmental geology developed in Poland include: geochemical mapping, environmen-tal protection and waste management programs, and reclamation projects. Cartographic research was conducted using an appropriate scale of work, which enabled the determination of the geochemical background and anomalies throughout the whole country, in selected urban-industrial regions and in specific locations. Valuable information for the environment was also collected as a digital database in the form of a map at 1:50,000 scale. Environmental protection programs are among the tools used to implement environmental protection policy at the level of adminis-tration of the commune, poviat and voivodship. When developing a document, the assessment of the state of the components of the envi-ronment is of key importance, as it is used to plan envienvi-ronmental strategies. Scientific and envienvi-ronmental data are used for evaluation. They must be analyzed and interpreted by experts. In addition to environmental protection programs, the Polish Geological Institute also develops other documents on environmental issues. As part of the reclamation, liquidation of place of storage of hazardous plant protection products was carried out all over the country and soils and landfills were cleaned.

Keywords: geochemical mapping, environmental protection and waste management programs, reclamation, Poland

Skuteczna ochrona œrodowiska przyrodniczego Ziemi polega na rozpoznaniu jego stanu, okreœleniu zagro¿eñ oraz podjêciu odpowiednich dzia³añ zapobiegawczych i naprawczych. Pomocnym narzêdziem w realizacji tego zadania jest geologia œrodowiska – dziedzina nauki sto-suj¹ca zasady geologii do rozwi¹zywania wspó³czesnych problemów œrodowiska naturalnego.

Od po³owy XX w. pole dzia³añ geologii œrodowiska zwiêksza siê bardzo szybko w zwi¹zku z coraz wiêkszym spo³ecznym zainteresowaniem problemami ochrony zaso-bów natury i zmian klimatu. Na jej rozwój wp³ynê³o te¿ udoskonalenie nowoczesnych technik analiz chemicznych, umo¿liwiaj¹cych wykrywanie wielu substancji w opty-malnym zakresie, okreœlonym odpowiednimi przepisami prawnymi. Znajomoœæ stopnia zanieczyszczenia œrodowi-ska jest niezbêdna do rozwoju takich dziedzin, jak geolo-gia, rolnictwo, leœnictwo, planowanie przestrzenne, geomedycyna i ochrona zdrowia. Do najwa¿niejszych obszarów zainteresowañ geologii œrodowiska nale¿¹:

‘zagro¿enia naturalne (powodzie, osuwiska, zjawiska sejsmiczne i wulkaniczne);

‘zanieczyszczenie œrodowiska spowodowane wydoby-waniem i przetwórstwem kopalin oraz wytwarzaniem energii, w tym j¹drowej (odpady górnicze i prze-róbcze, œcieki przemys³owe, emisje gazów, zanie-czyszczenia sztucznymi nuklidami);

‘zarz¹dzanie u¿ytkowaniem gruntów (degradacja gleb – zanieczyszczenie, zakwaszenie, erozja, prze-suszenie, wylesianie, spadek zawartoœci substancji organicznej i ró¿norodnoœci biologicznej);

‘gospodarka zasobami wodnymi; ‘gospodarka odpadami;

‘oddzia³ywanie biosfery (³¹cznie z cz³owiekiem) na procesy geologiczne, powierzchniê Ziemi i zmiany klimatu.

W ró¿nych geograficznie obszarach œwiata s¹ rozwija-ne odmienrozwija-ne kierunki geologii œrodowiska (inrozwija-ne w strefach arktycznych, tropikalnych, sejsmicznych czy wulkanicz-nych). W Polsce szczególn¹ uwagê poœwiêcono w ostat-nich 30 latach systematycznym badaniom gleb, osadów zbiorników wodnych i wód, a ich wyniki prezentowano najczêœciej w postaci map geochemicznych. Przedmiotem wielu opracowañ by³y te¿ problemy gospodarki zasobami wód i odpadami oraz rekultywacji terenów przemys³owych i poprzemys³owych.

STAN AKTUALNY Kartografia geochemiczna

Znajomoœæ przestrzennego rozmieszczenia pierwiast-ków chemicznych w glebach, wodach podziemnych oraz w osadach i wodach zbiorników wód powierzchniowych jest bardzo wa¿n¹ informacj¹ nie tylko dla geologów, ale rów-nie¿ dla osób i instytucji zajmuj¹cych siê problemami pla-nowania przestrzennego, rolnictwa i leœnictwa oraz zdrowia ludzi. Badania prowadzone przez ostatnie trzy dekady w Pañstwowym Instytucie Geologicznym – Pañstwowym Instytucie Badawczym (PIG-PIB) systema-tycznie dostarczaj¹ tych danych w postaci map geoche-micznych. Kartografia geochemiczna w syntetyczny sposób przedstawia stan œrodowiska abiotycznego hydros-fery i powierzchni litoshydros-fery, umo¿liwiaj¹c ustalenie t³a geochemicznego oraz rozmiaru i przyczyn jego

ewentual-1

Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; anna.pasiecz-na@pgi.gov.pl

A. Konon P. Kostrz-Sikora A. Pasieczna

nego zanieczyszczenia. Wyniki badañ zosta³y zebrane w bazach danych oraz w serii atlasów geochemicznych, któ-re oprócz map zawieraj¹ komentarze pktó-rezentuj¹ce meto-dykê badañ i obszern¹ interpretacjê wyników na tle budowy geologicznej i u¿ytkowania terenu. Mapy geo-chemiczne s¹ drukowane oraz w wiêkszoœci dostêpne w systemie informacji elektronicznej (http://www.mapgeo-chem.pgi.gov.pl).

Ze wzglêdu na wysoki koszt badañ w dziedzinie karto-grafii geochemicznej w pierwszym etapie prac zastosowa-no zdjêcie ma³oskalowe (przegl¹dowe), które umo¿liwi³o szybk¹ i stosunkowo niedrog¹ ocenê zró¿nicowania t³a geochemicznego na obszarze Polski oraz wydzielenie ano-malii geochemicznych o zasiêgu regionalnym lub lokal-nym (Lis, Pasieczna, 1995a). Nastêpnie wykonano zdjêcia geochemiczne w skalach regionalnych na obszarach miej-sko-przemys³owych wytypowanych w poprzednim etapie badañ (Konieczyñska, 1998a, b; Lis, 1992; Lis, Pasieczna, 1995b, c, 1998a, b, 1999, 2005; Lis i in., 1999; Na³êcz, 1998, 1999; Pasieczna i in., 1996; Tomassi i in., 1998, 2016). Ostatnim ogniwem badañ s¹ zdjêcia geochemiczne wielkoskalowe (szczegó³owe) w wybranych, najbardziej zanieczyszczonych rejonach kraju – w regionie œl¹sko-kra-kowskim, dolnoœl¹skim, na terenach historycznych zak³adów przemys³owych i w obszarach zurbanizowanych (Pasieczna, 2018).

W zale¿noœci od gêstoœci informacji (liczby badanych punktów przypadaj¹cych na jednostkê powierzchni mapy) oraz celu i przeznaczenia, mapy geochemiczne wy-konywano w skali przegl¹dowej (1:500 000), regionalnej (1: 100 000 – 1: 50 000) i szczegó³owej

(1:25 000 – 1:10 000). Systematycznym kartowaniem objêto najbardziej uprze-mys³owiony i zurbanizowany w Polsce region œl¹sko-krakowski. Dotychczas opracowano 17 arkuszy map w skali szczegó³owej 1:25 000, zajmuj¹cych obszar 1380 km2

. Silne zanieczyszczenie œrodowiska jest spowodowane histo-ryczn¹ i wspó³czesn¹ eksploatacj¹ z³ó¿ wêgla kamiennego, dzia³alnoœci¹ prze-mys³u energetycznego oraz hutnictwem ¿elaza i cynku. Z dzia³alnoœci¹ tych ga-³êzi przemys³u, rozwijanych z najwiêk-sz¹ intensywnoœci¹ w po³owie XIX w., jest zwi¹zane powstanie geologiczno--antropogenicznych anomalii wielu po-tencjalnie toksycznych pierwiastków w glebach, osadach strumieniowych, rzecz-nych i w wodach powierzchniowych. Nale¿y do nich arsen, którego anomaln¹ koncentracjê (>160 mg/kg) zanotowano w Œwiêtoch³owicach – w rejonie ha³dy odpa-dów historycznych hut cynku (ryc. 1).

Nieco odrêbnym problemem, z uwagi na metodykê badañ, s¹ zanieczyszczenia œrodowiska naturalnymi i sztucz-nymi radionuklidami. Obszar ca³ej Polski zosta³ pokryty spektrometrycznym zdjêciem promieniowania gamma, którego wyniki informuj¹ o rozk³adzie uranu, toru, potasu i cezu poczarnobylskiego. W Polsce najwiêksz¹ zawartoœæ naturalnych pierwiastków promieniotwórczych stwierdzo-no na obszarze Sudetów, co wi¹¿e siê z ich wystêpowaniem w minera³ach ska³ magmowych tego regionu, natomiast najwy¿sze stê¿enia cezu poczarnobylskiego odnotowano na terenie Opolszczyzny (Strzelecki i in., 1993, 1994a, b). Cennym Ÿród³em informacji o œrodowisku jest Mapa

Geoœrodowiskowa Polski (MGœP) opracowana w ujêciu

arkuszowym (w skali 1:50 000, w uk³adzie PL-1992, z ob-jaœnieniami w ujêciu wojewódzkim), stanowi¹ca jednoczeœ-nie cyfrow¹ ci¹g³¹ bazê danych przestrzennych GIS. Dane s¹ zgrupowane w 8 warstwach informacyjnych: kopaliny (z³o¿a i perspektywiczne obszary z³o¿owe), wody powierz-chniowe i podziemne, obiekty i formy przyrodniczo-kraj-obrazowe objête ochron¹ prawn¹, u¿ytkowanie terenu oraz warunki budowlane, antropopresja (przedsiêwziêcia uci¹¿liwe lub te¿ potencjalnie uci¹¿liwe), naturalna bariera izolacyjna (lokalizacje predysponowane pod przedsiê-wziêcia uci¹¿liwe), obszary predysponowane pod sk³ado-wiska odpadów, stan chemiczny œrodosk³ado-wiska (gleby, osady, wody powierzchniowe), a tak¿e potencja³ radonowy (obsza-ru Sudetów i Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego). Infor-macje MGœP s¹ dostêpne na portalu http://emgsp.pgi.gov.pl w postaci us³ug przegl¹dania danych WMS. Zalet¹ MGœP jest kompilacja informacji z ró¿nych dziedzin, w du¿ej

®

Ryc. 1. Zawartoœæ arsenu w glebach – widoczne anomalie w rejonie ha³dy odpadów ko³o historycznych hut cynku w Œwiêto-ch³owicach

Fig. 1. Arsenic content in soils – visible ano-malies in the area of the slag heap of waste near historic zinc smelters in Œwiêtoch³owice

mierze udostêpnianych w pierwotnej wersji, ale tak¿e w formie przetworzonej pod k¹tem wykorzystania ich do zarz¹dzania œrodowiskiem i planowania przestrzennego (Koz³owska i in., 2015).

Opracowania z zakresu geologii œrodowiska

W obszarze ochrony zasobów naturalnych szczególn¹ rolê pe³ni¹ programy ochrony œrodowiska, które s¹ opraco-wywane od pocz¹tku lat 80. XX wieku, choæ kluczowe znaczenie dla obowi¹zku ich cyklicznego opracowywania i monitorowania efektów realizacji mia³y zapisy ustawy o wprowadzeniu ustawy – Prawo ochrony œrodowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Ustawa, 2001a; Kostrz-Sikora, Fajfer, 2019).

Zgodnie z obowi¹zuj¹cym brzmieniem artyku³ów 13. i 14. ustawy Prawo ochrony œrodowiska (Ustawa, 2001b) programy nale¿y traktowaæ jako jedno z narzêdzi s³u¿¹cych organom wykonawczym (województwa, powia-tu b¹dŸ gminy) do realizacji zespo³u dzia³añ maj¹cych na celu stworzenie warunków niezbêdnych do ochrony œrodo-wiska zgodnie z zasad¹ zrównowa¿onego rozwoju.

Opublikowane w 2015 r. przez Ministerstwo Œrodo-wiska Wytyczne do opracowania wojewódzkich,

powiato-wych i gminnych programów ochrony œrodowiska

(Wytyczne, 2015) wskazuj¹, ¿e dokumenty te powinny sta-nowiæ kompleksowe zestawienie informacji o stanie œrodo-wiska danej jednostki administracyjnej, ze szczególnym uwzglêdnieniem takich jego elementów (tzw. obszarów interwencji), jak: ochrona klimatu i jakoœæ powietrza; zagro¿enia ha³asem; pola elektromagnetyczne; gospoda-rowanie wodami; gospodarka wodno-œciekowa; zasoby geologiczne; gleby; gospodarka odpadami i zapobieganie powstawaniu odpadów; zasoby przyrodnicze; a tak¿e zagro¿enia powa¿nymi awariami. Charakterystykê obsza-rów interwencji zaleca siê przeprowadzaæ z zastosowa-niem modelu DPSIR (Drivers – si³y sprawcze, Pressures – presja, State – stan, Impact – wp³yw i Response – reakcja) oraz z uwzglêdnieniem zagadnieñ horyzontalnych: adapta-cja do zmian klimatu, nadzwyczajne zagro¿enia œrodowi-ska, dzia³ania edukacyjne i monitoring œrodowiska. Jej podsumowanie powinna stanowiæ indywidualna ocena SWOT (Strengths – silne strony, Weaknesses – s³abe stro-ny, Opportunities – szanse, okazje i Threats – zagro¿enia).

W tym kontekœcie opracowanie programu ochrony œro-dowiska to nie tylko zgromadzenie ogromnego zasobu danych œrodowiskowych, ale przede wszystkim ich umiejêtna analiza i interpretacja, rozpoznanie wzajemnych zale¿noœci i oddzia³ywañ pomiêdzy poszczególnymi ele-mentami œrodowiska oraz przewidywanie kierunków zmian. Treœæ programu, w tym sformu³owane cele, kierun-ki dzia³añ i zadania powinny byæ dopasowane do rzeczywi-stych potrzeb konkretnej jednostki administracyjnej oraz do zmieniaj¹cych siê w jej obrêbie warunków spo³ecz-no-gospodarczych i œrodowiskowych (Fajfer i in., 2017).

Programy ochrony œrodowiska opracowywane w PIG-PIB od blisko 20 lat ciesz¹ siê doskona³¹ opini¹ na rynku us³ug œrodowiskowych. Charakteryzuje je wysoki poziom wiedzy eksperckiej oraz wykorzystanie publi-kowanych wyników najnowszych projektów naukowych realizowanych przez instytut. Atutem programów ochrony œrodowiska sygnowanych logo PIG-PIB jest tak¿e wypracowana na przestrzeni lat autorska metodyka ich

tworzenia, dziêki czemu dokumenty te skutecznie ³¹cz¹ potrzeby ochrony œrodowiska, wymagania prawne, oczeki-wania odbiorców i mo¿liwoœci praktycznego wdra¿ania ich zapisów przez lokalne w³adze (Fajfer i in., 2017; Kostrz-Sikora, Fajfer, 2019).

Warto te¿ podkreœliæ, ¿e do czasu wejœcia w ¿ycie usta-wy o odpadach z dnia 14 grudnia 2012 r. (Ustawa, 2012) integraln¹ czêœci¹ programów ochrony œrodowiska by³y plany gospodarki odpadami.

Programy ochrony œrodowiska, prezentowane w formie odrêbnych opracowañ, zawiera³y informacje o: rodzajach i iloœci odpadów wytwarzanych na terenie danej jednostki administracyjnej, sposobach ich zagospodarowania oraz istniej¹cej infrastrukturze s³u¿¹cej do odzysku i unieszko-dliwiania odpadów, a ponadto wytycza³y cele i dzia³ania dotycz¹ce gospodarowania odpadami niezbêdne do reali-zacji w okresie obowi¹zywania dokumentu. Obecnie plany gospodarki s¹ wykonywane na szczeblu krajowym i woje-wódzkim. Wiedza ekspercka pracowników instytutu zna-laz³a odzwierciedlenie m.in. w takich dokumentach, jak:

Krajowy plan gospodarki odpadami (Uchwa³a, 2002), Krajowy plan gospodarki odpadami 2010 (Uchwa³a,

2006), Wojewódzki plan gospodarki odpadami dla

Mazow-sza na lata 2007–2011 z uwzglêdnieniem lat 2012–2015 (aktualizacja) (Uchwa³a, 2007), Wojewódzki plan gospodarki odpadami województwa dolnoœl¹skiego na lata 2008–2011 z uwzglêdnieniem lat 2012–2015 (Uchwa³a, 2009), a tak¿e

w wielu planach opracowanych na szczeblu powiatowym i gminnym.

Zagadnienia dotycz¹ce gospodarowania odpadami, w tym problematyka ich wp³ywu na œrodowisko to kwe-stie, które w ci¹gu ostatnich kilkudziesiêciu lat by³y tak¿e przedmiotem wielu innych zadañ realizowanych w instytu-cie. Przyk³adem jest miêdzy innymi Spis obiektów

uniesz-kodliwiania odpadów wydobywczych oraz opuszczonych obiektów unieszkodliwiania odpadów wydobywczych,

wykonany w 2012 r. na zlecenie g³ównego inspektora ochrony œrodowiska (Fajfer i in., 2012). Bazuj¹c na kryte-riach zdefiniowanych w dokumencie pt. Opracowanie

metodyki wykonania spisu zamkniêtych obiektów unieszko-dliwiania odpadów wydobywczych oraz opuszczonych obiektów unieszkodliwiania odpadów wydobywczych, któ-re wywieraj¹ negatywny wp³yw na œrodowisko (Fajfer i in.,

2010) oraz uwzglêdniaj¹c obowi¹zuj¹ce przepisy prawa, spisem objêto 368 obiektów unieszkodliwiania odpadów wydobywczych, zwa³owisk, ha³d oraz osadników poflota-cyjnych, w których by³y deponowane odpady z eksploata-cji i przeróbki kopalin. Efektem zrealizowanych prac (kameralnych, terenowych i technicznych) by³o zgroma-dzenie informacji o ka¿dym z obiektów w postaci indywi-dualnych kart inwentaryzacyjnych, scharakteryzowanie poszczególnych obiektów w uk³adzie wojewódzkim i su-rowcowym oraz opracowanie elektronicznej bazy danych zawieraj¹cej zbiór kompletnych informacji o poszczegól-nych obiektach, w tym tak¿e dotycz¹cych ich oddzia³ywa-nia na œrodowisko (Fajfer i in., 2012; Kostrz-Sikora i in., 2013).

Wœród wykonywanych w instytucie opracowañ o istot-nym znaczeniu dla geologii œrodowiska znajduj¹ siê tak¿e raporty pocz¹tkowe – dokumenty, które w polskim porz¹dku prawnym pojawi³y siê w nastêpstwie implemen-tacji Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/75/UE z dnia 24 listopada 2010 r. w sprawie emisji

przemys³owych (tzw. dyrektywa IED). Zgodnie z zapisami ustawy o zmianie ustawy – Prawo ochrony œrodowiska, która wesz³a w ¿ycie 5 wrzeœnia 2014 r., oraz niektórych innych ustaw (Ustawa, 2014), raporty pocz¹tkowe sta³y siê integraln¹ czêœci¹ wniosku o wydanie zintegrowanych pozwoleñ na korzystanie z instalacji zak³adom ubie-gaj¹cym siê o nie po raz pierwszy lub wniosku o wydanie pozwolenia zintegrowanego na dokonanie zmiany instalacji istotnie modyfikuj¹cej jej funkcjonowanie. Celem rapor-tów jest okreœlenie stanu zanieczyszczenia gleby, ziemi oraz wód gruntowych substancjami, które stwarzaj¹ ryzyko dla œrodowiska gruntowo-wodnego. Jednoczeœnie ustawo-dawca sprecyzowa³ zakres obowi¹zuj¹cych dokumentów, wskazuj¹c, ¿e powinny one zawieraæ informacje na temat dzia³alnoœci prowadzonej obecnie i w przesz³oœci na tere-nie zak³adu, nazwy substancji powoduj¹cych ryzyko (wykorzystywanych, produkowanych lub uwalnianych przez znajduj¹ce siê na terenie zak³adu instalacje wyma-gaj¹ce zintegrowanego pozwolenia), a tak¿e informacje na temat stanu zanieczyszczenia gleby, ziemi i wód grunto-wych na terenie zak³adu substancjami powoduj¹cymi ryzy-ko, w tym wyniki badañ zanieczyszczenia gleby i ziemi tymi substancjami oraz wyniki pomiarów zawartoœci tych substancji w wodach gruntowych, wykonanych przez akre-dytowane laboratorium – art. 208 ust. 4 ustawy Prawo

ochrony œrodowiska (Ustawa, 2001b).

Rekultywacja terenów zanieczyszczonych i zdegradowanych

Celem rekultywacji jest przywrócenie, poprzez odpo-wiednie zabiegi, wartoœci u¿ytkowych terenom zdegrado-wanym. Najczêœciej tereny zdegradowane s¹ zalesiane, przekszta³cane w kierunku rolnym (pola, ogródki), wypo-czynkowo-turystycznym (zalewy, jeziora), sportowym (trasy rowerowe), dydaktycznym (œcie¿ki przyrodnicze), a nie-kiedy wykorzystywane pod budownictwo mieszkaniowe i komercyjne. Proces rekultywacji gleb rozpoczyna siê od rozpoznania ich stanu chemicznego i sporz¹dzenia planu dzia³añ.

Jeden z szeroko zakrojonych programów rekultywacji, w którym uczestniczy³ PIG-PIB, obejmowa³ inwentaryzacjê i likwidacjê mogilników (miejsc sk³adowania przetermino-wanych œrodków ochrony roœlin), realizowan¹ wed³ug koncepcji opracowanej w instytucie (Wo³kowicz, Strzelec-ki, 2000; Wo³kowicz i in., 2005), oraz monitoring zanie-czyszczeñ w ich otoczeniu (Wo³kowicz, 2010). Prace te umo¿liwi³y fizyczn¹ likwidacjê tych obiektów i wype³nie-nie przez Polskê zapisów konwencji sztokholmskiej odnoœ-nie sk³adowania przeterminowanych œrodków ochrony roœlin (Wo³kowicz, 2019).

Przyk³adem jednej z wielu rekultywacji przeprowa-dzonych przez PIG-PIB by³o oczyszczenie (we wspó³pracy z firm¹ SEGI) gruntów na terenie dawnego Dworca Gdañ-skiego w Warszawie, na którym zbudowano póŸniej cen-trum handlowe Arkadia. Wyniki chemicznych badañ próbek gruntów, wykonane w trakcie prac dokumentacyjnych pod planowan¹ inwestycjê, wykaza³y ich silne zanieczysz-czenie wêglowodorami aromatycznymi z grupy BTEX (benzen, toluen, etylen, ksylen). Studium materia³ów archiwalnych i przedwojennych zdjêæ lotniczych ujawni³o, ¿e najsilniej zanieczyszczone grunty wystêpowa³y w rejo-nie magazynów historycznej stacji kolejowej. Rekultywacja polega³a na wydobyciu zanieczyszczonych gruntów i u³o-¿eniu ich w pryzmy biorekultywacyjne (ryc. 2) na pod³o¿u z folii. Wewn¹trz pryzm przebiega³y kana³y zapewniaj¹ce od¿ywianie bakterii, których u¿yto do oczyszczenia gruntów. W ten sposób oczyszczono oko³o 10 000 m3gruntu, który nastêpnie zosta³ rozplantowany.

KIERUNKI ROZWOJU Zadania kontynuowane

Obserwowane zmiany klimatyczne, postêpuj¹ce proce-sy uprzemys³owienia i urbanizacji oraz przewaga postaw konsumpcyjnych spo³eczeñstwa to czynniki, które w znacz¹cy sposób wp³ywaj¹ na stan œrodowiska. Minimali-zacja negatywnego wp³ywu antropopresji, z któr¹ mierzy siê wspó³czesny œwiat, wymaga nie tylko skutecznych roz-wi¹zañ technicznych i technologicz-nych, popartych wynikami badañ naukowych, ale równie¿ akceptacji spo³ecznej dzia³añ na rzecz ochrony œro-dowiska naturalnego, wynikaj¹cej ze œwiadomoœci ekologicznej. Przysz³oœæ geologii œrodowiska jest bezsprzecznie zwi¹zana z kontynuacj¹ prac ukierunko-wanych na rozpoznawanie i monitoro-wanie stanu poszczególnych elementów œrodowiska (gleb, wód i powietrza atmosferycznego) oraz sk³adowisk odpa-dów, terenów poprzemys³owych, miejsc zrzutu œcieków itp., a dane geoœrodowi-skowe, uzyskiwane i publikowane przez PIG-PIB, znajduj¹ coraz wiêksze prak-tyczne zastosowanie i nie ulega w¹tpli-woœci, ¿e bêd¹ one po¿¹danym Ÿród³em informacji w przysz³oœci. W ramach kar-tografii geochemicznej planowana jest kontynuacja realizacji Szczegó³owej Mapy Geochemicznej Górnego Œl¹ska w skali 1:25 000, ze wzglêdu na silne

Ryc. 2. Pryzmy biorekultywacyjne wykonane w celu oczyszczenia gruntów przezna-czonych pod budowê centrum handlowego Arkadia w Warszawie. Fot. S. Wo³kowicz Fig. 2. Biopiles made in order to cleanse lands allocated for the construction of the shopping centre Arcadia in Warsaw. Photo by S. Wo³kowicz

uprzemys³owienie i zurbanizowanie tego regionu, zaj-muj¹cego w Polsce wyj¹tkow¹ pozycjê.

Do priorytetów œrodowiskowych nale¿y problem gospo-darowania odpadami, zajmuj¹cy coraz wiêcej miejsca w globalnych oraz regionalnych systemach prawnych i orga-nizacyjnych. Zagadnienie to nale¿y rozwijaæ w progra-mach kszta³cenia dzieci i m³odzie¿y oraz w codziennym funkcjonowaniu wielu organizacji gospodarczych i spo-³ecznoœci lokalnych. W dalszym ci¹gu w obszarze zaintere-sowañ geologii œrodowiska powinny siê znajdowaæ kwestie ograniczania iloœci wytwarzanych odpadów i ich unieszkodliwiania oraz mo¿liwoœci recyklingu i odzysku surowców wtórnych.

Do prowadzenia badañ w dziedzinie geologii œrodowi-ska niezbêdne jest nowoczesne laboratorium chemiczne i zespo³y pracowników wyspecjalizowanych w odpowied-nim pobieraniu i badaniu próbek. Technika pobierania pró-bek odgrywa istotn¹ rolê w procesie badawczym, poniewa¿ wp³ywa na wyniki analiz, a co za tym idzie – ocenê stanu œrodowiska. W zwi¹zku z tym nale¿y zadbaæ o utrzymanie i poszerzenie akredytacji laboratorium przez Polskie Cen-trum Akredytacji, które potwierdza jego kompetencje do wykonywania badañ próbek œrodowiskowych, oraz opraco-waæ i wdro¿yæ procedury analityczne badania np. odpadów wydobywczych, farmaceutyków, plastiku itp. materia³ów. Laboratorium chemiczne PIG-PIB, aby nadal mog³o aktyw-nie uczestniczyæ w realizacji zadañ z zakresu geologii œro-dowiska i geochemii, nale¿y rozbudowaæ i zmodernizowaæ jego infrastrukturê oraz wyposa¿enie. Wa¿nym realnym dzia³aniem w obszarze geologii œrodowiska powinno byæ tak¿e utrzymanie wspó³pracy z organami administracji samorz¹dowej i rz¹dowej, funkcjonowanie na rynku us³ug œrodowiskowych oraz dzia³alnoœæ edukacyjna.

Zadania planowane

W najbli¿szej przysz³oœci geolodzy z PIG-PIB zamie-rzaj¹ opracowaæ metodykê monitoringu gleb na obszarach miejskich, wykonaæ kompleksowe badania zanieczyszcze-nia œrodowiska w otoczeniu historycznych ha³d odpadów górnictwa i hutnictwa metali, opracowaæ mapy potencja³u radonowego Polski i rozbudowaæ bazy gromadz¹ce szcze-gó³owe dane œrodowiskowe.

Poniewa¿ z ka¿dym rokiem zwiêksza siê udzia³ miesz-kañców miast w ogólnej liczbie ludnoœci na œwiecie i wp³yw funkcjonowania miast na zmiany œrodowiskowe (Vasenev i in., 2017), dlatego te¿ do najwa¿niejszych zadañ geologii œrodowiska nale¿¹ precyzyjne i kompleksowe badania obszarów zurbanizowanych, a szczególnie monitoring œro-dowiska. W planach racjonalnego rozwoju obszarów zur-banizowanych nale¿y uwzglêdniaæ nie tylko tworzenie infrastruktury, lecz równie¿ koniecznoœæ ochrony zasobów przyrody, co wymaga wczeœniejszego rozpoznania ich stanu, mechanizmów funkcjonowania, diagnozowania i monito-ringu. W miastach najczêœciej s¹ badane gleby (Johnson i in., 2011; Lal, Stewart, 2017), ze wzglêdu na zachodz¹ce w nich szkodliwe i czêsto nieodwracalne zmiany. Jak wska-zuj¹ wyniki badañ przeprowadzonych na obszarze Górne-go Œl¹ska, problem zanieczyszczenia gleb terenów zurbanizowanych nie dotyczy tylko tych miejsc, na któ-rych obecnie jest prowadzona dzia³alnoœæ przemys³owa, ale tak¿e obszarów zielonych, takich jak parki, skwery czy place zabaw, na obszarze których mog³a byæ ona

wczeœniej prowadzona (Nieæ i in., 2013). Prowadzenie monitoringu gleb w miastach stwarza potrzebê opracowa-nia odpowiedniej procedury badañ, tj. sposobu i czêstotli-woœci pobierania próbek oraz zakresu i metod badañ laboratoryjnych.

Wydobywanie kruszców z licznych p³ytkich kopalñ rozsianych na terenie Dolnego i Górnego Œl¹ska oraz Gór Œwiêtokrzyskich, a tak¿e prymitywna technologia wytopu metali z rud, prowadzona szczególnie intensywnie w XVI–XIX w., spowodowa³y rozproszenie odpadów popro-dukcyjnych wokó³ wyrobisk i trwaj¹c¹ do dziœ ci¹g³¹ migra-cjê metali do gleb i wód (Dziekoñski, 1972; Kierczak i in., 2009, 2010; Kierczak, Pietranik, 2011). W celu okreœlenia oddzia³ywania na œrodowisko starych ha³d, niekiedy ju¿ nie-widocznych w terenie, proponuje siê przeprowadzenie szcze-gó³owego kartowania geochemicznego (w skali 1:25 000) w wybranych rejonach Sudetów i Gór Œwiêtokrzyskich.

Ustawa z dnia 13 czerwca 2019 r. o zmianie ustawy –

Prawo atomowe oraz ustawy o ochronie przeciwpo¿arowej

(Ustawa, 2019) reguluje zagadnienia, które nie by³y dot¹d ujête w polskim prawie – przede wszystkim kwestie zwi¹zane z nara¿eniem ludnoœci na emisjê radonu w budynkach mieszkalnych oraz miejscach pracy. Najistot-niejszym Ÿród³em radonu w pomieszczeniach budynków jest szeroko rozumiane pod³o¿e geologiczne (Strzelecki, Wo³kowicz, 1993). W zwi¹zku z tym konieczne jest okre-œlenie potencja³u radonowego tego pod³o¿a na obszarze ca³ego kraju, np. metod¹ pomiaru stê¿enia radonu w powietrzu glebowym, co najmniej w takim stopniu, jak zosta³o to wykonane dla obszaru Sudetów (Wo³kowicz, 2007). Dlatego powsta³ projekt opracowania mapy poten-cja³u radonowego Polski.

W miarê pojawiania siê nowych danych o œrodowisku dzia³ania specjalistów w dziedzinie geologii œrodowiska powinny obj¹æ równie¿ gromadzenie i aktualizacjê infor-macji w otwartych i uzupe³nianych zbiorach danych. Zatem wa¿nym zadaniem staje siê utworzenie komplek-sowej bazy przestrzennych danych geochemicznych pochodz¹cych z obszaru Polski, zawieraj¹cej informacje o chemizmie œrodowiska gleb, osadów i wód oraz charak-terystyce potencjalnych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Ci¹g³ym zadaniem powinna byæ aktualizacja Bazy Danych Antro-popresja, która funkcjonuje w ramach MGœP, polegaj¹ca na identyfikowaniu i inwentaryzowaniu obiektów zwi¹zanych z emisj¹ zanieczyszczeñ, poniewa¿ gromadzone w niej informacje ulegaj¹ dynamicznym zmianom.

LITERATURA

DZIEKOÑSKI T. 1972 – Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dol-nym Œl¹sku od XIII do po³owy XX wieku. Ossolineum, Wroc³aw. FAJFER J., KRIEGER W., ROLKA M., ANTOLAK O. 2010 – Opraco-wanie metodyki wykonania spisu zamkniêtych obiektów unieszkodli-wiania odpadów wydobywczych oraz opuszczonych obiektów unieszkodliwiania odpadów wydobywczych, które wywieraj¹ negatyw-ny wp³yw na œrodowisko. Arch. G³. Insp. Ochr. Œrod., Warszawa. FAJFER J., BLINIUK A., BOBIÑSKI W., CHOROMAÑSKI D., CISZEK D., FORMOWICZ R., GA£KA M., KOSTRZ-SIKORA P., KRIEGER W., LICHTARSKI G., MARKOWIAK M., MIECZNIK J., MYD£OWSKI A., PASIECZNA A., ROLKA M., ROMANEK A., RÓ¯AÑSKI P., SALWA S., SIKORSKA-MAYKOWSKA M., SROGA C., STARZYCKA A., SZREK D., SZTROMWASSER E., URBAÑSKI K., WILK S., WO£KOWICZ S. 2012 – Spis obiektów unieszkodliwiania odpadów wydobywczych oraz opuszczonych obiektów unieszkodliwia-nia odpadów wydobywczych, które wywieraj¹ negatywny wp³yw na œro-dowisko. Arch. G³. Insp. Ochr. Œrod., Warszawa.

FAJFER J., KRIEGER W., ROLKA M. 2013 – Zamkniête i opuszczone obiekty unieszkodliwiania odpadów wydobywczych – metodyka inwen-taryzacji i struktura bazy danych. Zesz. Nauk. IGSMiE PAN, 85: 23–27. FAJFER J., KOSTRZ-SIKORA P., CHECHELSKA-PALIGA B. 2017 – Program ochrony œrodowiska jako narzêdzie realizacji idei zrównowa-¿onego rozwoju na terenie miasta Jaworzna (Environmental program as a tool for implementing the sustainable development idea in the city of Jaworzno). [W:] Sadowski R.F., £epko Z. (red.), Materia³y Ogólnopol-skiej Konferencji Naukowej: Theoria i praxis zrównowa¿onego rozwoju. 30 lat od og³oszenia Raportu Brundtland. Towarzystwo Naukowe Fran-ciszka Salezego: 411–422.

JOHANSON C., DEMETRIADES A., LOCUTURA J., OTTESEN R.T. (red.) 2011 – Mapping the chemical Environment of Urban Areas. Wiley-Backwell.

KIERCZAK J., NEEL C., PUZIEWICZ J., BRIL H. 2009 – The minera-logy and weathering of slag produced by the smelting of Ni ores, Szklary, southwestern Poland. Can. Mineral., 47: 557–572.

KIERCZAK J., BRIL H., NEEL C., PUZIEWICZ J. 2010 – Pyrome-tallurgical slags in Upper and Lower Silesia (Poland): from environmen-tal risks to use of slag-based products – a review. Arch. Environ. Prot., 36: 111–126.

KIERCZAK J., PIETRANIK A. 2011 – Mineralogy and composition of historical Cu slags from the Rudawy Janowickie Mountains, southwe-stern Poland. Can. Mineral., 49: 1029–1044.

KONIECZYÑSKA M. 1998a – Atlas geochemiczny aglomeracji ³ódz-kiej w skali 1:100 000. Cz. II. Wody podziemne. Pañstw. Inst. Geol. KONIECZYÑSKA M. 1998b – Atlas geochemiczny Wroc³awia i okolic w skali 1:100 000. Cz. II. Wody podziemne. Pañstw. Inst. Geol. KOSTRZ-SIKORA P., FAJFER J. 2019 – Programy ochrony œrodowiska – udzia³ Pañstwowego Instytutu Geologicznego w tworzeniu narzêdzi do realizacji polityki ochrony œrodowiska. Prz. Geol., 67 (10): 817–822. KOSTRZ-SIKORA P., BLINIUK A., FAJFER J., ROLKA M. 2013 – Inwentaryzacja zamkniêtych i opuszczonych obiektów unieszkodliwiania odpadów wydobywczych. Zesz. Nauk. IGSMiE PAN, 85: 199–204. KOZ£OWSKA O., SO£OMACHA M., WALENTEK I. 2015 – Mapa Geoœrodowiskowa Polski dla racjonalnego zarz¹dzania zasobami œrodo-wiska. Prz. Geol., 63: 1373–1380.

LAL R., STEWART B.A. (red.) 2017 – Urban Soils. CRC Press. LIS J. 1992 – Atlas geochemiczny Warszawy i okolic w skali 1:100 000. Wyd. Pañstw. Inst. Geol.

LIS J., PASIECZNA A. 1995a – Atlas geochemiczny Polski w skali 1:2 500 000. Pañstw. Inst. Geol.

LIS J., PASIECZNA A. 1995b – Atlas geochemiczny Górnego Œl¹ska w skali 1:200 000. Pañstw. Inst. Geol.

LIS J., PASIECZNA A. 1995c – Atlas geochemiczny Krakowa i okolic w skali 1:100 000. Pañstw. Inst. Geol.

LIS J., PASIECZNA A. 1998a – Atlas geochemiczny aglomeracji ³ódz-kiej w skali 1:100 000. Cz. I. Gleby, osady wodne, gleby powierzchnio-we. Pañstw. Inst. Geol.

LIS J., PASIECZNA A. 1998b – Atlas geochemiczny aglomeracji szcze-ciñskiej w skali 1:200 000. Cz. I. Gleby, osady wodne, gleby powierzch-niowe. Pañstw. Inst. Geol.

LIS J., PASIECZNA A. 1999 – Atlas Geochemiczny Pobrze¿a Gdañskie-go w skali 1:250 000. Cz. I. Gleby, osady wodne, gleby powierzchniowe. Pañstw. Inst. Geol.

LIS J., PASIECZNA A. 2005 – Atlas geochemiczny Poznania i okolic w skali 1:100 000. Pañstw. Inst. Geol.

LIS J., PASIECZNA A., BOJAKOWSKA I., GLIWICZ T., FRAN-KOWSKI Z., PAS£AWSKI P., POPIO£EK E., SOKO£OWSKA G., STRZELECKI R., WO£KOWICZ S. 1999 – Atlas geochemiczny Leg-nicko-G³ogowskiego Okrêgu Miedziowego w skali 1:25 000. Pañstw. Inst. Geol.

NA£ÊCZ T. 1998 – Atlas geochemiczny aglomeracji szczeciñskiej w skali 1:200 000. Cz. II. Wody podziemne. Pañstw. Inst. Geol.

NA£ÊCZ T. 1999 – Atlas geochemiczny Pobrze¿a Gdañskiego w skali 1:250 000. Cz. II. Wody podziemne. Pañstw. Inst. Geol.

NIEÆ J., BARANOWSKA R., DZIUBANEK G., ROGALA D. 2013 – Nara¿enie œrodowiskowe dzieci na metale ciê¿kie zawarte w glebach z placów zabaw, boisk, piaskownic i terenów przedszkoli z obszaru Górne-go Œl¹ska. J. Ecol. Health, 17 (2): 55–62.

PASIECZNA A. 2018 – Kartograficzne badania geochemiczne w Polsce. Prz. Geol., 66 (6): 344–352.

PASIECZNA A., SIEMI¥TKOWSKI J., LIS J. 1996 – Atlas geoche-miczny Wa³brzycha i okolic w skali 1:50 000. Pañstw. Inst. Geol. STRZELECKI R., WO£KOWICZ S. 1993 – Radon – zagro¿enie wiêk-sze ni¿ Czarnobyl. Prz. Geol., 41 (3): 151–155.

STRZELECKI R., WO£KOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWAN-DOWSKI P. 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Czêœæ I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stê¿eñ cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pañstw. Inst. Geol.

STRZELECKI R., WO£KOWICZ S., LEWANDOWSKI P. 1994 – Kon-centracje cezu w Polsce. Prz. Geol., 42 (1): 3–8.

STRZELECKI R., WO£KOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWAN-DOWSKI P. 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Czêœæ II: Mapy kon-centracji uranu, toru i potasu w Polsce. Pañstw. Inst. Geol.

TOMASSI-MORAWIEC H., LIS J., PASIECZNA A. 1998 – Atlas geo-chemiczny Wroc³awia i okolic w skali 1:100 000. Cz. I. Gleby, osady wodne, gleby powierzchniowe. Pañstw. Inst. Geol.

TOMASSI-MORAWIEC H. (red.), BOJAKOWSKA I., DUSZA-DO-BEK A., PASIECZNA A. 2016 – Atlas geochemiczny Warszawy i okolic w skali 1:100 000. Pañstw. Inst. Geol.

UCHWA£A 2002 – Uchwa³a Rady Ministrów nr 219 z dnia 29 paŸdzier-nika 2002 r. w sprawie krajowego planu gospodarki odpadami. M.P. z 2003 r. Nr 11, poz. 159.

UCHWA£A 2006 – Uchwa³a Rady Ministrów nr 233 z dnia 29 grudnia 2006 r. w sprawie Krajowego planu gospodarki odpadami 2010. M.P. z 2006 r. Nr 90, poz. 946.

UCHWA£A 2007 – Uchwa³a Nr 164/07 Sejmiku Województwa Mazo-wieckiego z dnia 15 paŸdziernika 2007 r. w sprawie uchwalenia aktuali-zacji Wojewódzkiego planu gospodarki odpadami dla Mazowsza na lata

2007–2011 z uwzglêdnieniem lat 2012–2015; https://bip.mazo-via.pl/samorzad/sejmik/uchwaly-sejmiku/uchwala,1112,16407.html UCHWA£A 2009 – Uchwa³a Nr XL/650/09 Sejmiku Województwa Dol-noœl¹skiego z dnia 30 kwietnia 2009 r. w sprawie aktualizacji

Wojewódz-kiego planu gospodarki odpadami województwa dolnoœl¹sWojewódz-kiego na lata 2008–2011 z uwzglêdnieniem lat 2012–2015;

http://bip.umwd.dolnys-lask.pl/dokument,iddok,2489,idmp,165,r,r

USTAWA 2001a – Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o wprowadzeniu ustawy – Prawo ochrony œrodowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektó-rych ustaw. Dz.U. z 2001 r. Nr 100 poz. 1085 z póŸn. zm.

USTAWA 2001b – Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony

œro-dowiska. tj. Dz.U. z 2019 r. poz. 1396 z póŸn. zm.

USTAWA 2012 – Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach. Dz.U. z 2013 r. poz. 21.

USTAWA 2014 – Ustawa z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy –

Pra-wo ochrony œrodowiska oraz niektórych innych ustaw. Dz.U. z 2014 r.

poz. 1101.

USTAWA 2019 – Ustawa z dnia 13 czerwca 2019 r. o zmianie ustawy –

Prawo atomowe oraz ustawy o ochronie przeciwpo¿arowej. Dz.U. z 2019 r.

poz. 1593.

VASENEV V.I., SMAGIN A.V., ANANYEVA N.D., IVASHCHENKO K.V., GAVRILENKO E.G., PROKOFEVA T.V., PATLSEVA A,. STOORVOGEL J.J,. GOSSE D.D, VALENTINI R. 2017 – Urban soil’s functions: Monitoring, assessment, and management. [W]: Rakshit A., Abhilash P.C, Singh H.B., Ghosh S. (red.), Adaptive Soil Management: From Theory to Practices. Springer Nature Singapore: 359–409; https://doi.org/10.1007/978-981-10-3638-5_18

WO£KOWICZ S. 2007 – Potencja³ radonowy Sudetów i wybranych jed-nostek bloku przedsudeckiego. [W:] Wo³kowicz S. (red.), Potencja³ rado-nowy Sudetów wraz z wyznaczeniem obszarów wystêpowania potencjalnie leczniczych wód radonowych. Pañstw. Inst. Geol.: 5–106. WO£KOWICZ W. 2010 – Ocena wp³ywu migracji pestycydów chloroor-ganicznych z wybranych mogilników, zlokalizowanych w ró¿nych warunkach geologicznych, na zanieczyszczenie osadów i wód podziem-nych. Prz. Geol., 58: 1087–1097.

WO£KOWICZ S. 2019 – Ewolucja g³ównych kierunków dzia³ania PIG w latach 1919–2019. Prz. Geol., 67 (3): 139–145.

WO£KOWICZ S., STRZELECKI R. 2000 – Mogilniki – drogi likwida-cji problemu. Prz. Geol., 48 (6): 518–519.

WO£KOWICZ S., CHOROMAÑSKI D., WO£KOWICZ W., STRZE-LECKI R. 2005 – Liquidation and recultivation of repositories conta-ining unwanted pesticides in Poland: Current status and perspectives for solving the problem. PGI Spec. Pap., 17: 89–93.

WYTYCZNE 2015 – Wytyczne do opracowania wojewódzkich, powia-towych i gminnych programów ochrony œrodowiska. Min. Œrod.; https://bip.mos.gov.pl/strategie-plany-programy/wytyczne-do-progra-mow-ochrony-srodowiska