ISSN 2083-5485
© Copyright by Institute of Modern Languages of the Pomeranian University in Słupsk
Original research paper Received: Accepted:
25.10.2016 3.02.2017
GRAFIKA I PARAGRAFIKA
W PRZEKAZIE MIĘDZYKULTUROWYM
(NA MATERIALE DWUJĘZYCZNYCH TEKSTÓW
DYSKURSU NAUKOWEGO)
Zoja Nowożenowa*, Tatiana Kananowicz**Uniwersytet Gdański Gdańsk, Polska * zln@o2.pl, ** tatsin@o2.pl
Słowa kluczowe: kontakt międzykulturowy, przekład i transfer, dyskurs naukowy
Aktywnie rozwijającym się obszarem kontaktu międzykulturowego jest komuni-kacja w sferze dyskursu naukowego obejmująca zarówno przekład tekstów nauko-wych, wykładów, sympozjów, konferencji, jak i inne formy współpracy: wydawanie wspólnych monografii zbiorowych, pracę nad wspólnymi projektami międzynaro-dowymi wymagającą ujednolicenia językowego i kulturowego i in. W artykule zaj-miemy się szczególnym gatunkiem dyskursu naukowego, jakim jest dwujęzyczna monografia naukowa (двуязычный сборник научных трудов).
Coraz szersza współpraca międzynarodowa w dziedzinie nauki i internacjonali-zacja społeczności naukowej wywierają wpływ również na praktykę wydawniczą. Coraz częściej pojawiają się wydania naukowe, w których w sposób świadomy sto-suje się zasadę wielokulturowości. Takie wydanie z założenia zorientowane jest na kontakt międzykulturowy, który prognozuje sytuację komunikacyjną w ramach jed-nego wydarzenia komunikacyjjed-nego/werbaljed-nego (gatunku), zmienia ją i wpływa na jej części składowe, a te muszą się do tej nowej sytuacji „zaadaptować”, por.:
Nie ulega wątpliwości fakt, że aktywne dostosowywanie się języka jako systemu adap-tacyjnego do warunków środowiska komunikacyjnego i sytuacji, w których funkcjonu-je, zapewnia jego (języka) zmienność przy jednoczesnym zachowaniu organizacji [Шубина 2009] [tłum. moje – T.K].
Jedną z charakterystycznych cech współczesnej komunikacji, w tym komunikacji międzykulturowej, jest używanie kilku (najczęściej dwóch) kodów językowych, przy czym w dialogu mogą uczestniczyć środki z różnych poziomów systemu
kowego. Mogą to być morfemy, części słów, słowa oraz całe fragmenty tekstowe. Niewątpliwie jest to problem natury lingwistycznej. Zmianę i współistnienie kodów w dialogu międzykulturowym regulują zasady praktyk dyskursywnych, które, jak się okazuje, są o wiele szersze od wymogów redaktorskich i wymykają się zasadom praktyki wydawniczej.
Korzystanie z dwóch różnych kodów językowych oraz dwóch tradycji kulturowych w ramach jednej monografii wymaga ich pogodzenia – regulowania ze strony autorów/ redaktorów, których działania albo są skierowane na strategię bezkonfliktowości (empa-tii) prowadzącej do skutecznej komunikacji, albo powodują niepowodzenia komunika-cyjne. Globalna strategia komunikacyjna (dążenie do przekazu obu kultur i obu języ-ków) wpływa również na wybór i stosowanie szczegółowych taktyk przekazywania informacji. W komunikacji pisemnej związane są one z odpowiednim ujęciem i opero-waniem kodami werbalnym i niewerbalnym (na przykład elementami paragraficznymi).
Poniżej przeanalizujemy przykłady współistnienia kultury polskiej i rosyjskiej w zbiorowych pracach naukowych wydanych w Polsce [„Słowa, słowa… 2011; „Przegląd… 2010; Tekst… 2010; Orzechowska, Pociechina 2010; Słowo z
perspek-tywy… 2008; Wadas-Woźny 2010] i w Rosji [Язык… 2009; Балтийский… 2010],
co pozwoli nam na zbadanie oraz sklasyfikowanie form i metod prezentacji szeroko
rozumianej obcości1.
Sytuację komunikacyjną, w której tego typu wydawnictwo funkcjonuje, oraz wykorzystanie w niej różnych kodów werbalnych i niewerbalnych określa przede wszystkim grupa docelowa. Taka publikacja przeznaczona jest dla czytelników, któ-rzy znają co najmniej dwa języki i posługują się co najmniej dwoma kodami wer-balnymi i kulturowymi. Drugą częścią składową sytuacji komunikacyjnej jest iden-tyfikacja kulturowa redaktorów i autorów pracy zbiorowej – określenie przez nich przynależności do tej czy innej kultury, do tej czy innej społeczności językowej (proceder ten może być zarówno świadomy, jak i nieświadomy, może być dokony-wany tak przez autora, jak i przez redaktora). I wreszcie trzecim czynnikiem komu-nikacyjnym, który wpływa na strukturę formalno-kompozycyjną i właściwości języ-kowe tak skomplikowanego gatunku dyskursu naujęzy-kowego, jakim jest publikacja naukowa, jest tradycja wydawnicza kraju, w którym to wydanie się ukazuje.
Odnotowałyśmy następujące momenty napięć kontaktu międzykulturowego w przestrzeni dwukulturowego i dwujęzycznego wydawnictwa naukowego: opraco-wanie językowe okładki (imię i nazwisko autora, tytuł), opracoopraco-wanie językowe strony tytułowej i redakcyjnej, opracowanie językowe wstępu, cytowanie nazw własnych w spisie treści, sposoby wprowadzania cytatów (rodzaje cudzysłowów), językowa organizacja opisów bibliograficznych.
1. Opracowanie językowe okładki (imię i nazwisko autora (opcjonalnie), tytuł)
Jest to pierwszy (i chyba najważniejszy) wskaźnik świadczący o komunikacyjnym zamiarze autora (redaktora). Według sposobów językowego opracowania danych książki na okładce wyróżniliśmy następujące techniki zastosowanych rozwiązań:
———————
1 R. Lewicki używa tego terminu w stosunku do przekładu, niemniej wydaje się, że równie dobrze może on być zastosowany do innych obszarów kontaktu międzykulturowego.
1. do opracowania wykorzystany został wyłącznie język polski, por.:
– „Słowa, słowa, słowa”… w komunikacji językowej III [2011] – Przegląd Wschodnioeuropejski, I 2010; w numerze:
• Stereotypy we współczesnej kulturze rosyjskiej
• Rosyjsko-amerykańska gigantomania w sferze rolnictwa w latach 1920- -1930
• Stosunki rosyjsko-czeczeńskie w narracjach uchodźców z Czeczenii • Idea katolicko-prawosławnej unii uniwersalnej w Rzeczypospolitej • Życie monastyczne w Europie Wschodniej
• Model etosu współczesnego Białorusina
• Działacze nauki i kultury pochodzenia polskiego na Syberii Zachodniej [„Prze-gląd… 2010]
– Słowo z perspektywy językoznawcy i tłumacza, tom III; Wydawnictwo Uniwersyte-tu Gdańskiego [2008];
2. do opracowania wykorzystany został wyłącznie język rosyjski:
– Язык и социальная действительность [2009]
– Балтийский регион: миф в языке и культуре. Калининград 2010 [2010]
3. do opracowania wykorzystane zostały języki rosyjski i polski:
– Joanna Orzechowska, Helena Pociechina, Азбучные истины [2010];
– Hanna Wadas-Woźny, Семантическая и прагматическая вариативность языка
в русско-польском переводе. Semantyczna i pragmatyczna wariantywność języka a przekład rosyjsko-polski. Rozprawa naukowa nr 108 [2010];
– Tekst jako kultura. Kultura jako tekst. Текст как культура. Культура как текст [2010].
Z przytoczonych powyżej przykładów wynika, że w zależności od zamiaru komuni-kacyjnego autora (redaktora) wszystkie analizowane prace można sklasyfikować w sposób następujący: a) adresowane do polskiego czytelnika; b) adresowane do rosyj-skiego czytelnika; c) adresowane do użytkowników dwóch języków i dwóch kultur. Czynnik adresata determinuje dalsze opracowanie materiału dwujęzycznego. Rozpa-trzmy kolejne elementy kontaktu międzykulturowego.
2. Opracowanie językowe strony tytułowej i redakcyjnej
W tej części opracowania pracy naukowej widoczne są sposoby pozycjonowania kulturowego. W wydaniach z dwóch pierwszych grup (a i b) materiał jest konse-kwentnie opracowywany albo wyłącznie w języku polskim, albo wyłącznie w języ-ku rosyjskim. Inną taktykę obserwujemy w dwóch monografiach z grupy (c). Na przykład w książce Hanny Wadas-Woźny [2010] na stronie tytułowej powtórzone są wszystkie dane podane na okładce, jednak strona redakcyjna wykonana jest w cało-ści w języku polskim. W publikacji Joanny Orzechowskiej i Heleny Pociechiny
[2010] są dwie strony tytułowe – w językach polskim i rosyjskim – uzupełnione podtytułem, por.:
Joanna Orzechowska, Helena Pociechina, Азбучные истины: podręcznik języka
ro-syjskiego dla początkujących filologów. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-
-Mazurskiego w Olsztynie.
Иоанна Ожеховска, Елена Потехина, Азбучные истины: учебник русского языка
для начинающих филологов. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
w Olsztynie.
Jest oczywiste, że w porównaniu z pozycją H. Wadas-Woźny [2010] mamy do czynienia z zupełnie innym sposobem „godzenia” dwóch kultur, związanym z dwukulturowym umiejscowieniem autorów (imiona i nazwiska w dwóch wer-sjach językowych), chociaż oczywiście sposób opracowania imion i nazwisk na-wet w języku rosyjskim nie pozostawia wątpliwości co do narodowej przynależno-ści: imię + nazwisko to niewątpliwie tradycja polska. W rosyjskim dyskursie naukowym funkcjonują inne elementy – inicjały + nazwisko (na przykład М.А.
Кронгауз). Strona redakcyjna w tej monografii też nie jest spójna z zasadą
dwu-kulturowości przyjętą w związku z opracowaniem okładki: wykonano ją wyłącz-nie w języku polskim.
Najbardziej konsekwentnie ta sytuacja jest rozwiązana w książce Tekst jako
kul-tura… [2010], gdzie wszystkie dane polskie zarówno na stronie tytułowej, jak i na
redakcyjnej są powtórzone w wersji rosyjskiej.
3. Opracowanie wstępu
Kategorii adresata konsekwentnie przestrzegają autorzy/ redaktorzy z grup (a) i (b) oraz książki Tekst jako kultura… [2010], gdzie wstępy są sporządzone zarówno w języku polskim, jak i rosyjskim. W pozycji Orzechowskiej i Pociechiny [2010] wstęp został opracowany po rosyjsku, co w zasadzie nie wpływa na spójność wize-runku podręcznika napisanego w całości w języku rosyjskim (w tym również spis treści). Natomiast w publikacji H. Wadas-Woźny [2010] pojawia się konflikt mię-dzykulturowy, ponieważ na tle monografii napisanej w całości po rosyjsku polski wstęp (Słowo wstępne) wydaje się nieuzasadniony komunikacyjnie. Można to jed-nak w pewnym sensie wytłumaczyć zamiarem zrekompensowania pewnych treści
polskiemu czytelnikowi niemówiącemu po rosyjsku2.
———————
2 W tej monografii niezrozumiały z punktu widzenia zamiaru komunikacyjnego wydaje się spo-sób sporządzania przypisów dolnych, które autorka przytacza raz po polsku, raz po rosyjsku. Czasami różnojęzyczne przypisy znajdują się obok siebie na tej samej stronie, por.: „Bożena Tokarz rozumie pragmatyzm jako cel podejmowania działania przez tłumacza, praktycznie po-łączenie myślenia i działania, czego rezultatem jest przekład […]. Описывая принципы функ-ционального перевода (представитель Е.А. Найда), К. Хейвовски писал […]” [Wadas- -Woźny 2010: 52]. Do zapisu nazwiska E. Nidy wrócimy jeszcze w części omawiającej przekaz nazw własnych.
4. Opracowanie imion własnych w spisie treści3
W tym przypadku sytuacja komunikacyjna jawi się jako konflikt, nie będzie przesadą zatem określenie tego elementu kontaktu międzykulturowego jako najbar-dziej konfliktotwórczego. Zakres kontaktu międzykulturowego obejmuje tu nie tyl-ko wybór wersji języtyl-kowej, w której podane jest imię własne, lecz również specyfi-kę kulturową jego prezentacji, która w znacznym stopniu różni się w polskim i rosyjskim dyskursie naukowym. Nazwijmy te dwa obszary odpowiednio konflik-tem w sferze kodu językowego i konflikkonflik-tem w sferze kodu kulturowego.
4.1. Konflikt w sferze kodu językowego
Wybór języka, w którym autor publikacji pojawia się w spisie treści, jest nieroze-rwalnie związany z jego (autora publikacji) przynależnością narodową. Okazuje się jednak, że nie jest to jedyny czynnik: redaktor tomu może zmienić język w zależności od języka artykułu i tego, jaką uczelnię – rosyjską czy polską – autor reprezentuje. W wyniku analizy zostały wyodrębnione następujące grupy:
1. zachowanie przynależności narodowej autora [Tekst… 2010; Słowo z
perspek-tywy… 2008].
W tych pracach widzimy nie tylko polskie i rosyjskie dane autorów, lecz również ukraińskie, serbskie, chorwackie itd. W pracy Słowo z
perspekty-wy… [2008] odnotowaliśmy nawet rosyjskie nazwisko w transkrypcji
nie-mieckiej (Walentin Belentschikow), a nazwisko współautorki artykułu, poda-ne również w transkrypcji niemieckiej, nie zawiera rosyjskiej końcówki rodzaju żeńskiego (Renate Belentschikow), co nie pozostawia wątpliwości co do przynależności obu autorów do trzeciego (nie polskiego i nie rosyj-skiego) dyskursu naukowego.
2. dane autorów są przytaczane w tej samej wersji językowej, w której napisany został artykuł [„Przegląd… 2010; Язык… 2009; Балтийский… 2010].
Na przykład w Язык… [2009] ten sam autor, w zależności od języka artykułu, pojawia się w dwóch różnych wersjach zapisu nazwiska i inicjałów, por.:
Marszałek M. O regionalnych końcówkach dopełniacza liczby pojedynczej
rzeczowni-ków męskonieżywotnych w polskojęzycznych wydawnictwach książkowych drukowanych na powojennej Litwie
Маршалек Л. Маршалек М. Итальянизмы в польском и русском языках: попытка
сопоставительного идеографического описания.
3. dane autora podane są w języku kraju i uczelni, którą reprezentuje [„Słowa,
słowa… 2011]. ———————
3 W tej części zostaną przeanalizowane tylko prace zbiorowe jako wydawnictwa zawierające pu-blikacje zarówno polskich, jak i rosyjskich autorów.
4.2. Konflikt w sferze kodu kulturowego
Jak już zaznaczyliśmy wcześniej, wybór języka nie jest jedynym problemem w trakcie sporządzania spisu treści. Sposób opracowania imienia i nazwiska autora publikacji jest również nacechowany kulturowo, w związku z czym odnotowaliśmy następujące zapisy:
1. w „Przeglądzie Wschodnioeuropejskim” [2010] i książce „Słowa, słowa… [2011] wszystkie imiona (rosyjskie i polskie) podawane są zgodnie z tradycją polską, tzn. według wzoru imię + nazwisko, por.: Николай Алефиренко, Нина
Мечковская, Ханна Вадас-Возьны, Ирена Рудевич itd.
2. w pozycji Słowo z perspektywy… [2008] imiona rosyjskie są podawane według wzoru imię + patronimik + nazwisko, co w zasadzie nie jest właściwe ani pol-skiemu, ani rosyjskiemu dyskursowi naukowemu, por.: Сергей Александрович
Хватов, Юлия Вадимовна Николаева, Сергей Викторович Гришачев i in.,
natomiast polskie nie naruszają tradycji polskiej (imię + nazwisko): Roman
Le-wicki, Marek Marszałek i in.
3. w publikacji Tekst jako kultura… [2010] w przypadku rosyjskich imion włas-nych stosuje się rosyjską tradycję ich ujmowania w tekstach naukowych, tj. inicjały + nazwisko: С.С. Ваулина, А.П. Романенко, З.И. Резанова,
Е.С. Соснина i in. Imiona polskie podawane są zgodnie z tradycją polską.
4. w Язык… [2009] i Балтийский… [2010] wszystkie imiona własne zapisane są zgodnie z tradycją rosyjską (nazwisko + inicjały): Душиньски Г.,
Гри-горьева Т.М.
Widać zatem wyraźnie, że w pozycjach „Przegląd Wschodnioeuropejski” [2010],
Słowa, słowa… [2011], Язык… [2009], Балтийский… [2010], Tekst jako kultura…
[2010] nawet w wyborze tego czy innego sposobu zapisu imion polskich i rosyjskich konsekwentnie stosuje się podstawową strategię kierowania do konkretnego adresata – polskiego, rosyjskiego bądź polskiego i rosyjskiego. Monografię Słowo z
perspekty-wy… [2008] pod tym względem cechuje pewien brak konsekwencji, można jednak
przypuszczać, że redaktor naukowy kierował się w tym przypadku nie tylko grzecz-nościową, lecz również informacyjną funkcją takiego zapisu rosyjskich imion włas-nych, bowiem nieznajomość patronimiku, którego w kulturze polskiej po prostu nie ma, utrudnia komunikację naukową. Takie rozwiązanie w jakimś sensie uzupełnia lukę kulturową.
Z imionami własnymi związany jest jeszcze jeden problem: sposób ich podania w tekście artykułu. W rosyjskim dyskursie naukowym każdemu pojawieniu się na-zwiska badacza powinno towarzyszyć podanie inicjałów (np. В.Н. Комиссаров,
Н.Д. Арутюнова). W polskim dyskursie naukowym imię (pełne, nie inicjały) musi
się pojawić przy pierwszej wzmiance, dalej w tekście można używać różnych form (samo nazwisko, inicjał + nazwisko, imię + nazwisko). Zazwyczaj autorzy artyku-łów przestrzegają swojej tradycji kulturowej. Problemy pojawiają się w przypadku
rosyjskojęzycznych autorów mieszkających i pracujących w Polsce oraz autorów polskojęzycznych piszących po rosyjsku. Pod wpływem drugiej i swojej kultury mogą pojawiać się formy niewłaściwe danemu dyskursowi naukowemu (w artykule rosyjskim – nazwiska bez inicjałów). Analiza wykazała, że redaktorzy zazwyczaj rozwiązują ten problem, wybierając sposób zapisu imienia własnego w zależności od języka publikacji, tj. konsekwentnie w stosunku do wybranej strategii. W książce Wadas-Woźny [2010] odnotowaliśmy zapis imienia E. Nidy w postaci Е.А. Найда (po rosyjsku: Юджин Найда). Autorka wybrała rosyjskojęzyczną wersję zapisu na-zwiska zgodnie z językiem artykułu, zapominając przy tym o przetłumaczeniu ini-cjałów „z kultury na kulturę”.
5. Środki paragraficzne: sposoby opracowania cytatów (rodzaje cudzysłowów)4
W polskiej i rosyjskiej tradycji wydawniczej (dotyczy to nie tylko wydawnictw naukowych) do przytaczania cytatów wykorzystywane są różne rodzaje cudzysłowów: w polskich wydawnictwach jest cudzysłów typograficzny (apostrofowy) do cytacji zewnętrznej, który może się łączyć z cudzysłowem ostrokątnym (tzw. niemieckim lub francuskim) w celu uniknięcia tego samego wzoru w ramach jednego cytatu. W języku rosyjskim w cytacji zewnętrznej używa się cudzysłowu ostrokątnego, w wewnętrznej – typograficznego na wzór języka niemieckiego, por.:
Пушкин писал Дельвигу: «Жду „Цыганов“ и тотчас тисну»
„Cytat »wewnątrz« cytatu”
Taka sytuacja znowu skutkuje napięciem w kontakcie międzykulturowym: jaki sposób cytacji wybrać? Również w tym przypadku redaktorzy różnie rozwiązują pro-blem, nie zawsze też konsekwentnie odnośnie do wybranej globalnej strategii komu-nikacyjnej. Na przykład w grupie prac przeznaczonych dla polskiej społeczności nau-kowej [Słowo z perspektywy… 2008] konsekwentnie stosuje się „polski” sposób cytowania, nawet w artykułach rosyjskojęzycznych, natomiast w książkach „Słowa,
słowa… [2011], Язык… [2009] i Балтийский… [2010] rodzaj cudzysłowu zależy od
języka artykułu. W grupie (c), przeznaczonej do funkcjonowania w przestrzeni dwu-kulturowej [Tekst… 2010], również wykorzystuje się obydwa sposoby cytacji, jednak-że w tym przypadku jest to przejaw konsekwencji obranej strategii. Osobno stoją dwie prace, które konflikt międzykulturowy rozwiązały, podążając za strategią uniwersalno-ści: w tekście Wadas-Woźny [2010] i czasopiśmie „Przegląd Wschodnioeuropejski” [2010] cudzysłowu w ogóle się nie używa. W pierwszej z nich cytaty wyróżnia się kursywą, w drugiej – wyodrębniając je blokami tekstowymi. Pomaga to również rozwiązać problem powoływania się na przykład w artykule rosyjskim na polskiego badacza. Redaktorzy nie zawsze wiedzą, czym w takich sytuacjach powinni się kie-rować – językiem artykułu czy też językiem cytatu. Na przykład w publikacji Tekst
ja-ko kultura… [2010] redaktor ja-konsekwentnie kieruje się językiem artykułu, jednakże ———————
rozwiązania uniwersalne w znacznym stopniu ułatwiają pracę i zapewniają konse-kwencję odnośnie do obranej strategii.
Mówiąc o rodzajach cudzysłowu wykorzystywanego w cytacji, nie da się nie wspomnieć o cudzysłowach wykorzystywanych w innych celach (wyróżnienie nazw własnych, znaczeń przenośnych itd.). W tym przypadku, z jednym wyjątkiem, zaob-serwowaliśmy ogólny brak konsekwencji redaktorów, którzy najprawdopodobniej zdali się w tej kwestii na sumienność autorów publikacji, a ci z kolei nie przestrzegali jak należy ogólnych wytycznych dotyczących sposobów podania nazw własnych. W „Słowa, słowa… [2011], „Przeglądzie Wschodnioeuropejskim” [2010], Słowo
z perspektywy… [2008], H. Wadas-Woźny [2010], Язык… [2009], Балтийский…
[2010] „współistnieją” trzy sposoby wyróżniania: cudzysłów ostrokątny, apostrofowy
i kursywa. Pierwszego sposobu używa się najczęściej w artykułach rosyjskojęzycz-nych, dwóch ostatnich – w polskojęzycznych. Zdarza się również, że w artykule napi-sanym po rosyjsku spotykamy zarówno cudzysłów apostrofowy, jak i ostrokątny. W książce Wadas-Woźny [2010] – monografii napisanej przez jednego autora, w do-datku po rosyjsku, zadziwia „współfunkcjonowanie” cudzysłowu ostrokątnego (trady-cja rosyjska) i kursywy (trady(trady-cja polska).
6. Opis bibliograficzny
Jest to najmniej konfliktotwórczy element dwujęzycznej pracy zbiorowej, po-nieważ zarówno w Polsce, jak i w Rosji regulują go odpowiednie normy: w Polsce – PN ISO 690:2002, w Rosji – ГОСТ 7.1.-2003. Wynika z tego, że opis bibliograficz-ny, niezależnie od języka opisywanej pozycji książkowej, w monografiach wyda-nych w Polsce powinien odpowiadać polskim normom, w wydawyda-nych zaś w Rosji – rosyjskim. Nie wszystko jest jednak takie proste. Do kwestii spornych należałoby odnieść wybór wersji językowej takiego elementu polskiego opisu bibliograficzne-go, jak „[w:]” (w monografiach rosyjskich element ów nie wywołuje napięcia, po-nieważ na jego miejscu używa się pojedynczej lub podwójnej kreski pochyłej). Ogólną tendencją w tym przypadku jest uzależnienie tego elementu od języka pozy-cji: w polskiej będzie to „[w:]”, w rosyjskiej „[в:]”, w angielskiej „[in:]”.
Podsumowując, należy zaznaczyć, że kontakt międzykulturowy w różnych teks-tach i gatunkach dyskursu naukowego może przybierać różne postacie, przy czym zakresem tego kontaktu objęta jest nie tylko komunikacja werbalna, lecz również kody i sensy niewerbalne, w stopniu znaczącym nacechowane kulturowo. Powodze-nie lub Powodze-niepowodzePowodze-nie komunikacji w tym obszarze zależy zaś od konsekwencji i wybranych przez redaktora (autora) taktyk.
Bibliografia
Балтийский регион: миф в языке и культуре, 2010, ред. Г.И. Берестнева,
Калинин-град.
Шубина Н. Л., 2009, Невербальная семиотика печатного текста как область
педагогиче-ского университета им. А. И. Герцена. Серия Общественные и гуманитарные науки”, № 97, http://lib.herzen.spb.ru/text/shubina_97_184_192.pdf (8.12.2016).
Язык и социальная действительность, 2009, ред. Т.М. Григорьевa, Bydgoszcz-
-Красноярск.
Orzechowska J., Pociechina H., 2010, Азбучные истины: podręcznik języka rosyjskiego
dla początkujących filologów / учебник русского языка для начинающих филоло-гов, Olsztyn.
„Przegląd Wschodnioeuropejski”, 2010, nr 1.
Słowo z perspektywy językoznawcy i tłumacza, 2008, red. A. Pstyga, t. III, Gdańsk. „Słowa, słowa, słowa”… w komunikacji językowej, 2011, red. M. Grabska, Gdańsk. Tekst jako kultura. Kultura jako tekst. Текст как культура. Культура как текст, 2010,
red. Z. Nowożenowa, Gdańsk.
Wadas-Woźny A., 2010, Семантическая и прагматическая вариативность языка
в русско-польском переводе. Semantyczna i pragmatyczna wariantywność języka a przekład rosyjsko-polski, Siedlce.
Summary
Graphics and paragraphics in intercultural transfer (on the basis of bilingual texts of scientific discourse)
In the article the authors analyze the problems of intercultural contact in written communication on the basis of bilingual scientific texts, such as scientific study, collec-tion of scientific papers and lesson book. The ways of transfer of verbal and non-verbal (paragraphic) elements are discussed with consideration for such parameters of the communicative situation, as addressee, self-positioning of redactor or author of the text and publishing tradition.
