Czy rzeczywiҲcie szata nie zdobi czҝowiekaӓ
Przejawy mody celtyckiej w elementach stroju kobiecego
na zi
emiach polskich w I w. p.n.e.
Anna Stopczyk, anneofgreenlodz@gmail.com Uniwersytet Ródzki
ul. Narutowicza 65, 90-131 RódĊ
Abstrakt
Celem niniejszej pracy jest omówienie wybranych zabytków archeologicznych stanowicych ozdoby i elementy stroju kobiecego z terenów Polski w I w. p.n.e., które stylistycznie nawizuj do zabytków kultury lateÚskiej. Rozpatrywane ozdoby i elementy stroju pochodz z grobów kobiecych odnotowanych na stanowiskach kultur przeworskiej i oksyw-skiej. W niniejszej pracy podj¿ta zostaÙa próba interpretacji analizowanych zabytków oraz zobrazowano kontekst ich wy-st¿powania. RozwaČania zawarte w artykule s przyczynkiem do badaÚ nad znaczeniem zÙoČonych oddziaÙywaÚ kultury lateÚskiej na ziemiach polskich w mÙodszym okresie przedrzymskim.
SÙowa kluczowe: archeologia, kultura lateÚska, ozdoby, elementy stroju, kultura przeworska, kultura oksywska. Clothes do not make the man? Celtic inß uences in women’s fashion in the 1st. century BC in Poland
Abstract
The aim of the article is to present and discuss the La Tène culture inß uences on the women’s dress accessories and jewellery in the 1st. century BC in Poland. The presented women’s dress accessories and jewelry comes from the women’s graves of the Przeworsk - and Oksywie culures. In the synthesis it will be possible to make some interpretations about signiÞ cance of selected archaeological materials, especially in the context of local cultures. The outcome of the research will shed light on the so called latinisation of the Polish territories.
Key words: archeology, La Tène culture, decorations, women’s dress accessories and jewelry, Przeworsk culture,
Ok-sywie culture, Late Pre-Roman Period.
„Galia jako caÙoï° dzieli si¿ na trzy cz¿ïci. Jedn z nich zamieszkuj Belgowie, drug Akwitanowie, a trzeci plemiona, które we wÙasnym j¿zyku nosz nazw¿ Celtów, w naszym Gallów”1. Jest to zdanie rozpoczynajce Wojn¿ Galijsk napisa-n przez Juliusza Cezara. Te znamienite sprawozdania o charakterze pami¿tnikarskim, które zachowaÙy si¿ do naszych czasów, s najpeÙniejszym ĊródÙem naszej wiedzy o plemionach celtyckich, przede wszystkim na terenach póĊniejszej rzymskiej Galii. JednakČe nie jest to jedyne dzieÙo dotyczce Celtów w Europie.
Najstarsze wzmianki mówice o plemionach celtyckich pojawiaj si¿ juČ u schyÙku VI w. p.n.e. u Hekatajosa, greckiego geografa oraz historyka z Miletu. Informuje on nas, Če grecka kolonia Massalia (Marsylia), zaÙoČona ok. 600 r. p.n.e. znaj-dowaÙa si¿ w kraju Ligurów, natomiast Celtowie zamieszkiwali ziemie nieopodal2. Dalsze informacje dotyczce obszarów zamieszkaÙych przez plemiona celtyckie, zawdzi¿czamy dzieÙom autorstwa m.in. Herodota z Halikarnasu (pocztek V w. p.n.e.), Arystotelesa (384 p.n.e.-322 p.n.e.), Pyteasa z Massalii (320 p.n.e.-310 p.n.e.), Polibiusza (ok. 204 p.n.e.-122 p.n.e.), Tytusa Liwiusza (59 p.ne.–17 n.e.) czy Pauzaniasza (koniec II w. n.e.). Godnym uwagi jest takČe poemat autorstwa Rufusa Festusa Avienusa Ora maritima napisany pod koniec IV w. n.e. Poeta w cytowanym powyČej dziele przytacza niezachowa-ne do naszych czasów ĊródÙa pochodzce nawet z VI w. p.n.e3.
Oprócz terenów dzisiejszej Francji, Celtowie zamieszkiwali znaczn cz¿ï° Europy Zachodniej (obecn Austri¿, Niem-cy, Szwajcari¿, póĊniej Hiszpani¿ oraz wyspy Brytyjskie), zasiedlili równieČ cz¿ï° Europy grodkowej (Czechy, SÙowacj¿,
1 G. J. Cezar, Wojna galijska, T.1, WrocÙaw 1978. 2 B. Cunliě e, StaroČytni Celtowie, Warszawa 2003, s. 15. 3 TamČe, s. 15.
W¿gry, si¿gajc glska i MaÙopolski) oraz Europ¿ PoÙudniow (PÙw. BaÙkaÚski)4.
W V w. p.n.e., na terenach ïrodkowej i póÙnocnej Francji, poÙudniowych Niemiec oraz Czech, w ïrodowisku ówczesnej arystokracji plemiennej, zaczeÙ wyksztaÙca° si¿ nowy styl, okreïlany terminem wczesnolateÚski. Przymiotnik „lateÚski” pochodzi od szwajcarskiego stanowiska w miejscowoïci La Tène. Tym terminem okreïla si¿ równieČ trwajc przez ostat-nich pi¿° stuleci kultur¿ archeologiczn, której nosicielami byli mi¿dzy innymi Celtowie i która wraz z ich w¿drówkami rozprzestrzeniÙa si¿ na znacznych obszarach Europy ïrodkowej5.
Cywilizacja celtycka byÙa niezwykle interesujca dla spoÙeczeÚstw ówczesnej Europy. Umiej¿tnoïci produkcji szkÙa, Čelaza czy naczyÚ toczonych na kole, a takČe oryginalna sztuka posÙugujca si¿ motywami roïlinnymi, geometrycznymi lub plastycznymi, byÙy elementami, które wpÙywaÙy na atrakcyjnoï° omawianej cywilizacji. Intensywne czerpanie z no-wych wzorców doprowadziÙo do radykalnej zmiany obrazu kulturowego ziem oïciennych. Przemiany te byÙy na tyle rozlegÙe, Če obj¿Ùy mi¿dzy innymi struktury spoÙeczne czy wierzenia, czego wyrazem byÙy zmiany w obrzdku pogrzebo-wym. W wyniku silnych wpÙywów powstaÙy - mi¿dzy innymi - na ziemiach polskich, nowe jednostki kulturowe – kultura przeworska i kultura oksywska6.
W efekcie oddziaÙywaÚ lateÚskich na terenach na póÙnoc od Karpat, dochodzi do ujednolicenia szeregu form zabyt-ków, w tym elementów stroju kobiecego. Owa homogenicznoï° wizaÙa si¿ ze wspóln genez przeksztaÙceÚ starszego podÙoČa kulturowego, si¿gajcego epoki Čelaza. UniÞ kacja obejmowaÙa nie tylko formy zabytków i zestawów przedmio-tów, ale takČe daleko idc synchronizacj¿ rytmu zmian form. W obr¿bie omawianego ujednolicenia znalazÙy si¿ równieČ wierzenia, których odbicie znajdujemy w rytuaÙach pogrzebowych, czy teČ modele gospodarczo-spoÙeczne. W zwizku ze wspomnianymi modelami, duČ rol¿ odgrywaÙo rozpowszechnienie produkcji Čelaza w caÙej omawianej streÞ e, a co za tym stoi – rozkwit kowalstwa. Zmiany, b¿dce wynikiem wpÙywów kultury lateÚskiej dotkn¿Ùy równieČ zwyczajów pogrzebowych oraz upowszechnienia si¿ znacznie okazalszego modelu wyposaČenia grobowego, w którego skÙad, prócz ozdób i cz¿ïci stroju wchodziÙy narz¿dzia i broÚ. Pojawiajcy si¿ u plemion celtyckich zwyczaj intencjonalnego niszczenia darów grobowych, szczególnie militariów, znalazÙ odzwierciedlenie w omawianej streÞ e. Jednak pojawiajce si¿ bariery w postaci niedostatecznie rozwini¿tych miejscowych struktur spoÙecznych, nie pozwalaÙy na korzystanie w peÙni z wpÙy-wów kultury lateÚskiej. Dlatego teČ mieszkaÚcy tych obszarów nie zacz¿li np. produkowa° naczyÚ przy uČyciu koÙa garncarskiego, nie wytwarzali szkÙa, nie rozwħ aÙo si¿ teČ miejscowe mennictwo i nie budowano osiedli w typie oppidów7. Zarówno kultur¿ przeworsk, jak i kultur¿ oksywsk moČemy ïmiaÙo okreïli° jako zlatenizowane jednostki kulturo-we nieceltyckiej Europy8. Kultura przeworska czerpaÙa inspiracje od Celtów z ziem polskich, których obecnoï° odnoto-wujemy juČ od okoÙo V/IV w. p.n.e. Osadnictwo celtyckie ze glska oraz z MaÙopolski zwizane jest przede wszystkim z lateÚsk ludnoïci zamieszkujc Morawy i Czechy. Natomiast na tereny kultury oksywskiej impulsy lateÚskie docie-raÙy poïrednio poprzez jastorfski krg kulturowy obejmujcy Niemcy oraz tereny basenu Morza BaÙtyckiego, a takČe wspomnian kultur¿ przeworsk9. Podstaw dla zawartych w niniejszej pracy spostrzeČeÚ, b¿d ozdoby i elementy stroju stanowice wyposaČenie grobów kobiecych z I w. p.n.e., które s powszechnie Ùczone z kulturami przeworsk i oksyw-sk. Niektóre z omawianych zabytków, jak np. szklane paciorki bezsprzecznie naleČy traktowa° jako importy z obsza-rów kultury lateÚskiej. Natomiast inne spoïród wybranych przeze mnie zabytków, jak np. niektóre Þ bule miseczkowate, prawdopodobnie s naïladownictwami wyrobów lateÚskich10.
Obiektem moich rozwaČaÚ b¿d Þ bule typu Nauheim11 oraz Þ bule miseczkowate12 tj. przedmioty, których podsta-wowa funkcja polega na spinaniu szaty damskiej lub m¿skiej na zasadzie dziaÙania agraĤ i. PowyČsze zabytki naleČ do zbioru importów lateÚskich13. Zapinki typu Nauheim charakteryzuj si¿ przede wszystkim taïmowatym, zw¿Čajcym
4 K. Czarnecka, O kulturze celtyckiej, www.pma.pl/archiwa/celtowie/celt-kultur.htm, 14.12.2013. 5 P. Kaczanowski, J. K. KozÙowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Kraków 1998, s. 196. 6 K. Czarnecka, O kulturze celtyckiej, dz. cyt.
7 P. Kaczanowski, J. K. KozÙowski, dz. cyt., s. 213.
8 T. Dbrowska, Z. WoĊniak, Problem genezy kultur przeworskiej i oksywskiej, [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia o pocztkach SÙowian, Kraków 2005, s. 87.
9 TamČe, s. 94.
10 P. Harasim, Problematyka importowanych Þ bul proweniencji lateÚskiej w kulturze oksywskiej, [w:] M. FudziÚski, H. Paner (red.), Mi¿dzy kultur pomorsk a kultur oksywsk. Przemiany kulturowe w okresie lateÚskim, GdaÚsk 2011, s. 230-231.
11 Ryc. 1:1, T. Dbrowska, MÙodszy okres przedrzymski na Mazowszu i zachodnim Podlasiu, „MateriaÙy StaroČytne i Wczesnoïredniowieczne” 2008, T. VII, s. 240, tab. VIII:1.
12 Ryc. 1:2, TamČe, s. 240, tab. VIII:2. 13 TamČe, s. 28.
si¿ ku nóČce kabÙkiem o sÙabym wysklepieniu14. Niejednokrotnie kabÙk tych okazów byÙ zdobiony ornamentem rytym, bdĊ punktowym. Omawiane egzemplarze rozprzestrzeniaj si¿ na róČnych terenach obj¿tych osadnictwem celtyckim, jednakČe Čelazne okazy s charakterystyczne dla czesko-morawskiego osadnictwa kultury lateÚskiej. Natomiast Þ bule miseczkowate – bo tak nazw przyj¿to nazywa° omawiane zabytki w zwizku z charakterystycznym uksztaÙtowaniem gÙówki – podobnie jak pokrewne im zapinki typu Nauheim - takČe wyst¿puj na rozlegÙych terenach kultury lateÚskiej15. elazne egzemplarze charakterystyczne s dla osadnictwa celtyckiego z Czech i Moraw; najliczniejsza seria tych zapinek pochodzi z czeskiego oppidum w Stradonicach16. Zarówno na terenie kultury lateÚskiej, jak i obszarach zaj¿tych przez ludnoï° kultur przeworskiej i oksywskiej17 obydwie formy Þ bul uznane s za element stroju kobiecego18. Takie zjawisko dowodzi przej¿cia przez ówczesne mieszkanki terenów Polski lateÚskiego modelu stroju. W starszej literaturze zapinki miseczkowate uznawane byÙy za importy. Natomiast wyniki najnowszych badaÚ wykazaÙy moČliwoï° naïladownictwa tych Þ bul w ïrodowisku kultury przeworskiej i oksywskiej19. Jest to kolejna przesÙanka dla uznania atrakcyjnoïci kobie-cych elementów stroju w lokalnych spoÙecznoïciach, zamieszkaÙych w dorzeczach Odry i WisÙy.
Grup zabytków podatn na wpÙywy kultury lateÚskiej wydaj si¿ bransolety. Egzemplarze z terenów kultury prze-worskiej s nieliczne i wykonane gÙównie z Čelaza. S to ozdoby wytworzone ze sztabki o pojedynczych obr¿czach jedne-go ksztaÙtu20 lub poïrodku rozszerzanych21, nieraz o zachodzcych na siebie koÚcach22. Analogie dla okazów o poszerzo-nej, zdobionej poïrodku obr¿czy23 oraz zoomorÞ cznych zakoÚczeniach pochodz z PoÙudnia, z terenów zaj¿tych przez wschodnich Celtów i Geto-Daków, a zwÙaszcza z kultury Poieneóti-Lukaševka, która czerpaÙa liczne wzorce od swoich poÙudniowych ssiadów24. Stylizowane zoomorÞ czne zakoÚczenia spotyka si¿ sporadycznie i na innych terenach, takČe na innego rodzaju ozdobach pochodzcych z mÙodszego okresu przedrzymskiego np. w Skandynawii25. ProÞ lowanie zakoÚczeÚ, jak i zawħ anie koÚców wokóÙ siebie jest charakterystyczne dla bransolet wyst¿pujcych w kulturze lateÚ-skiej26. Reasumujc: wïród bransolet wyst¿pujcych w kulturze przeworskiej przewaČaj formy zwizane z poÙudniowo--wschodnim kr¿giem kultury lateÚskiej, kr¿giem geto-dackim i kultur Poieneóti-Lukaševka, która niejednokrotnie prze-twarza te wzorce. PoÙudniowe i poÙudniowo-wschodnie powizania s widoczne w ornamentyce, w ogólnym ksztaÙcie bransolet oraz w sposobie ich wykonania27. Przetwarzanie tychČe wzorców w kulturze przeworskiej dowodzi ogromnej atrakcyjnoïci kanonów lateÚskich wïród biČuterii noszonej przez ówczesne kobiety.
Za zabytki o proweniencji lateÚskiej moČemy uzna° szklane paciorki. W zwizku z preferowanym przez obie kultury obrzdkiem ciaÙopalnym, paciorki zachowuj si¿ niekiedy jedynie w formie przepalonych, nieksztaÙtnych bryÙek. Najbar-dziej charakterystycznymi ozdobami tej kategorii zabytków z ziem polskich s tzw. paciory pierïcieniowate28. W zespo-Ùach kultury oksywskiej i przeworskiej najcz¿ïciej wyst¿puj okazy grup 21, 23 i 25 wedÙug T. E. Haevernick29. Paciory grupy 21 charakteryzuj si¿ prostym, D-ksztaÙtnym proÞ lem pierïcienia oraz jednobarwnoïci szkÙa30. Zdecydowanie bardziej róČnorodnym ornamentem charakteryzuj si¿ paciory grupy 23, bowiem ich zdobienie zÙoČone jest z jasnych nitek wtopionych w szkÙo odmiennego koloru31. Ostatni, 25 grup¿ paciorków reprezentuj okazy zdobione siatkowa-nym wzorem odróČniajcym si¿ barw od koloru paciora32. Wszystkie omówione grupy s powszechnie spotykane na
14 J. Werner, Die Nauheimer Fibel, „JahrbuĖ des RömisĖ -GermanisĖ en Zentralmuseums Mainz” 1955, T. II, s. 170. 15 J. Kostrzewski, Die ostgermanische Kultur der Spätlatènezeit, T. I-II, Leipzig-Würzburg 1919, s. 31.
16 S. Rieė hoě , Süddeutschland im Spannungsfeld von Kelten, Germanen und Römern, Trier 1995, s. 115. 17 Mapa 1, P. Harasim, Problematyka importowanych Þ bul…, dz. cyt., s. 243, mapa 1; s. 244, mapa 2. 18 K. GodÙowski, Okres lateÚski w Europie, Kraków 1977, s. 60.
19 P. Harasim, dz. cyt., s. 230-231.
20 Ryc. 2:3, T. Dbrowska, Bransolety z mÙodszego okresu przedrzymskiego w kulturach przeworskiej i oksywskiej, [w:] C. von Carnap-Bornheim, J. Ilkjaer, A. Kokowski (red.), Europa Barbarica. )wier° wieku archeologii w MasÙom¿czu. „Monumenta Studia Gothica” 2005, nr 4, s. 81, ryc. 1:j.
21 Ryc. 2:1,2, TamČe, s. 81, ryc. 1:d:f.
22 Ryc. 2:1,2, T. Dbrowska, Bransolety z mÙodszego okresu przedrzymskiego…, dz. cyt., s. 81, ryc. 1:d:f. 23 Ryc. 2:4,5, TamČe, s. 84, ryc. 3:a:d.
24 T. Dbrowska, MÙodszy okres przedrzymski..., dz. cyt., s. 34.
25 T. Dbrowska, Bransolety z mÙodszego okresu przedrzymskiego…, dz. cyt., s. 83. 26 TamČe, s. 85.
27 TamČe, s. 85.
28 Ryc. 3:9, M. Pietrzak, Rumia. Cmentarzysko z mÙodszego okresu przedrzymskiego i wpÙywów rzymskich, GdaÚsk 1987, s. 170, tab. LXIV:p. 29 Mapa 2. M. Karwowski, Keltische Glasfunde im polnischen Gebiet, „Przegld Archeologiczny”, T. XLV, s. 36, mapa 1.
30 T. E. Haeverniė , Die Glasarmringe und Ringperlen der MiĴ el- und Spätlatènezeit auf dem europäischen Festland, Bonn 1960, s. 68. 31 TamČe, s. 69-70.
stanowiskach kultury lateÚskiej w Europie ïrodkowej i zachodniej, przede wszystkim na terenach Czech i Moraw, Austrii, Niemiec, Szwajcarii i Francji33. Ich produkcja odbywaÙa si¿ w celtyckich warsztatach szklarskich ulokowanych na oppi-dach, m. in. w niemieckim Manchingu lub czeskich Lovosicach i Stradonicach34. Szklane paciorki powszechnie uwaČa si¿ za element kobiecej kolii, co poïwiadczaj nam rzadkie groby szkieletowe, w których moČemy niekiedy odtworzy° ukÙad paciorków i ewentualnych zawieszek35. W moim mniemaniu naleČy wzi° pod uwag¿, iČ kolie najprawdopodobniej byÙy w caÙoïci importowane z terenów kultury lateÚskiej. MogÙoby to dowodzi° niezwykÙej atrakcyjnoïci kanonów mody pa-nujcej wïród plemion celtyckich.
Innym elementem kolii byÙy najprawdopodobniej ozdoby w stylu tzw. Knotenringe, czyli koliste, metalowe przedmio-ty kilkucenprzedmio-tymetrowej ïrednicy, zdobione na obwodzie regularnie rozmieszczonymi guzkami36. PrzesÙank dla takiej in-terpretacji jest wystpienie tego typu zabytku (wraz ze szklanymi paciorkami) w grobach kobiecych37. Niejednokrotnie na
knotenringach zachowane jest stopione szkÙo z paciorków38. Niemniej jednak nie moČemy wykluczy°, iČ omawiane zabytki mogÙy stanowi° aplikacje przyszywane bezpoïrednio do stroju. Ozdoby Knotenringe s najprawdopodobniej kolejnym importem ze ïwiata celtyckiego.
PrzesÙank dla zjawiska modyÞ kacji wzorców lateÚskich moČe by° tzw. klamra pierïcieniowata z Rumi, gr. 4239. W kulturze lateÚskiej tego typu klamry wraz z trzema kóÙkami stanowiÙy garnitur pasa wojownika40, do którego przy-troczona byÙa metalowa pochwa wraz z mieczem41. Jednak w omawianym przypadku, interesujcy nas zabytek wyst-piÙ ewidentnie w grobie kobiecym, wyposaČonym mi¿dzy innymi w taïmowat klamr¿ do pasa lokalnej produkcji. Jest wysoce prawdopodobne, iČ strój kobiety pochowanej w grobie 42 z Rumi, zÙoČony byÙ z dwóch pasów, z których jeden stosowaÙ zapi¿cie charakterystyczne dla pasów wojowników celtyckich. Ten ciekawy przykÙad adaptacji elementów pasa wywodzcych si¿ z tradycji lateÚskiej, moČe ïwiadczy° o przetworzeniu wzorca celtyckiego i zastosowaniu z wÙasnymi przekonaniami estetycznymi.
OddziaÙywania kultury lateÚskiej na terenie Europy grodkowej i PóÙnocnej pozostaj jednym z kluczowych zagadnieÚ archeologii. Recepcja osigni¿° i wpÙywów celtyckich w róČnych dziedzinach kultury ïwiadczy o znacznej ich
atrakcyj-noïci wïród spoÙeczatrakcyj-noïci lokalnych kultur archeologicznych. Omówione elementy stroju kobiecego, wystpiÙy w gro-bach o ponad przeci¿tnym modelu wyposaČenia. Na podstawie kryteriów wydzielonych przez Katarzyn¿ Czarneck w Strukturach spoÙecznych ludnoïci kultury przeworskiej42, omawiane groby naleČy uzna° za bogate. MoČemy zatem przyj°, Če kobiety pochodzce z elit ch¿tnie powielaÙy modowe wzory od swoich dalekich ssiadek. Obok atrakcyjnoïci surow-ców – wielobarwnego szkÙa, wzornictwa – bransolet, czy ksztaÙtu – Knotenringe, nie moČna byÙo przejï° oboj¿tnie. Taki strój zapewne wr¿cz emanowaÙ bogactwem i wyróČniaÙ si¿ z poïród innych, co z kolei wizaÙo si¿ z reprezentowaniem wysokich struktur spoÙecznych. Jednak moda ma to do siebie, Če mħ a i tak byÙo tym razem. Po podbiciu Galii przez Cezara oraz ekspansji germaÚskiej celtyckie kanony mody wraz z caÙ kultur lateÚsk odchodziÙy w niepami¿°.
Bibliografia
[1] Gajusz Juliusz Cezar, Wojna galijska, WrocÙaw 1978.
[2] Bokiniec E., Podwiesk, Fundstelle 2. Ein Gräberfeld der Oksywie-Kultur im Kulmer Land, „Monumenta ArĖ aeologica Barbarica“ 2005, nr XI. [3] CoĞ a-Broniewska A., Bednarczyk J., Miejsce obrz¿dowe z doby neolitu i schyÙku staroČytnoïci w InowrocÙawiu, st. 58, „Studia i MateriaÙy do
Dzie-jów Kujaw” 1998, T. IX.
[4] Cunliě e B., StaroČytni Celtowie, Warszawa 2003.
[5] Czarnecka K., Struktura spoÙeczna ludnoïci kultury przeworskiej, Warszawa 1990.
[6] Dbrowska T., Bransolety z mÙodszego okresu przedrzymskiego w kulturach przeworskiej i oksywskiej, [w:] C. von Carnap-Bornheim, J. Ilkjaer, A. Kokowski (red.), Europa Barbarica. )wier° wieku archeologii w MasÙom¿czu, „Monumenta Studia Gothica” 2005, nr 4.
33 H. Wagner, Glasschmuck der MiĴ el- und Spätlatènezeit am Oberreihn, Remshalden 2006, s. 132. 34 N. Venclová, Prehistoric glass in Bohemia, Praga 1990, s. 137, 142.
35 A. CoĞ a-Broniewska, J. Bednarczyk, Miejsce obrz¿dowe z doby neolitu i schyÙku staroČytnoïci w InowrocÙawiu, st. 58, „Studia i MateriaÙy do Dziejów Kujaw” 1998, T. IX, s. 43, 44, ryc. 23, 24.
36 Ryc. 3:4, 11, 12, 13, M. Pietrzak. Rumia...., dz. cyt., s. 170, tab. LXIV: h:l:m:n.
37 E. Bokiniec, Podwiesk, Fundstelle 2. Ein Gräberfeld der Oksywie-Kultur im Kulmer Land, Warszawa-ToruÚ 2005, tab. 31, s. 24. 38 Ryc. 3:4, M. Pietrzak, Rumia…, dz. cyt., s. 170, tab. LXIV:h.
39 Ryc. 3:3, TamČe, s. 170, tab. LXIV:b.
40 P. Kaczanowski, R. Madyda-Legutko, Uwagi o napÙywie norycko-panoÚskich cz¿ïci pasów na teren ïrodkowoeuropejskiego Barbaricum, [w:] R. Madyda-Legutko, T. Bochnak (red.), Svperiores Barbari. Ksi¿ga ku czci Profesora Kazimierza GodÙowskiego, Kraków 2000, s. 187, ryc. 10.
41 Ryc. 4, TamČe, s. 187, ryc. 10.
[7] Dbrowska T., MÙodszy okres przedrzymski na Mazowszu i zachodnim Podlasiu. Zarys kulturowo-chronologiczny, „MateriaÙy StaroČytne i Wczesno-ïredniowieczne” 2008, T. VII.
[8] Dbrowska T., WoĊniak Z., Problem genezy kultur przeworskiej i oksywskiej, [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia o pocztkach SÙowian. MateriaÙy z konferencji, Kraków, 19-21 listopada 2001, Kraków 2005.
[9] GodÙowski K., Okres lateÚski w Europie, „Archeologia Pierwotna i Wczesnoïredniowieczna” 1977, Cz. IV. [10] Haeverniė T. E., Die Glasarmringe und Ringperlen der MiĴ el- und Spätlatènezeit auf dem europäischen Festland, Bonn 1960.
[11] Harasim P., Problematyka importowanych Þ bul proweniencji lateÚskiej w kulturze oksywskiej, [w:] M. FudziÚski, H. Paner (red.), Mi¿dzy kultur pomorsk a kultur oksywsk. Przemiany kulturowe w okresie lateÚskim, GdaÚsk 2011.
[12] Kaczanowski P., KozÙowski J. K., Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Wielka Historia Polski, T. I, Kraków 1998. [13] Karwowski M., Keltische Glasfunde im polnischen Gebiet, „Przegld ArĖ eologiczny” 1997, T. XLV.
[14] Kostrzewski J., Die ostgermanische Kultur der Spatlatenezeit, T. I-II, Leipzig-Würzburg 1919. [15] Pietrzak M., Rumia. Cmentarzysko z mÙodszego okresu przedrzymskiego i wpÙywów rzymskich, GdaÚsk 1987. [16] Rieė hoě S., Süddeutschland im Spannungsfeld von Kelten, Germanen und Römern, Trier 1995. [17] Venclova N., Prehistoric glass in Bohemia, Praha 1990.
[18] Wagner H., Glasschmuck der MiĴ el- und Spätlatènezeit am Oberreihn, Remshalden 2006.
[19] Werner J., Die Nauheimer Fibel, „JahrbuĖ des RömisĖ -GermanisĖ en Zentralmuseums Mainz“ 1995, T. II.
Netografia
