Sebastian Castellion (1515-1563) o tolerancji i rozumie

a r t y k u ł y

W aldemar Voisé

S E B A S T IA N C A S T E L L IO N (1515— 1563) O T O L E R A N C J I I R O Z U M IE *

1. E P O K A I C Z Ł O W I E K

Dwudziesta rocznica Pow szechnej D eklaracji Praw Człowieka 1 p rzy ­ pomina problem zawsze aktualny —- tolerancji i wolności sumienia. Choć dość często omawiana, a w niektórych kręgach naw et „m odna” , sprawa ta n iew iele skutkiem tego zyskała; zdaje się jednak nie ulegać w ątpliw oś­ ci, że przynajm niej pewne kw estie związane z samym pojęciem tolerancji zostały wyjaśnione. W yd a je się też, że zagadnienie n ależy do tych, które stają się bardziej wyraziste wtedy, gdy badać je w historycznym rozwoju, niż wówczas, gdy poddawać samo pojęcie analizie „pozaczasowej” .

M im o że trudno odszukać epokę, w której najbardziej istotne prawa człowieka, tj. wolność sumienia, słowa i nietykalność jego osoby, nie b y­ łyb y naruszane pod różnym i pozorami, a najczęściej „dla dobra ludzko­ ści” , to jednak dość łatw o znaleźć okresy, w których zaczęły budzić się uzasadnione podejrzenia, czy istotnie prześladowanie ma na celu dobro prześladowanych. N ie licząc wielu protestów przeciw ko wszelkiego rodza­ ju gwałtom — pierwszym , k tó ry zebrał argum enty na rzecz re ligijn ej to­ lerancji, ujął je w system i jasno w yłożył, był Sebastian Castellion.

W czasach, gd y pisarz ów ży ł i tw orzył, świat przetw arzał się z „k ró­ lestwa bożego” w „królestw o człow ieka” (oba określenia pochodzą od ży­ jącego na przełom ie X V I i X V I I w. Franciszka Bacona). W wyniku tej w ielk iej przem iany obok tradycyjnego m otywu ludzkiej refleksji, tj. p y­ tania dotyczącego stosunku: Bóg — człowiek, w ystępuje inny, n ow y: świat — człowiek. Otaczający .człowieka świat natury stał się teraz szcze­ gólnie atrakcyjnym przedm iotem zainteresowania astronomów, przyrod­ ników i innych uczonych. Coraz większe zainteresowanie zaczął też budzić „św iat ludzi” i coraz bardziej paląca stawała się kwestia regulacji skom­ plikowanych stosunków międzyludzkich, tym bardziej że ilość k on fliktów bynajm niej nie malała, lecz przeciw nie — wzrastała.

Jak ułożyć stosunki z ludźmi, k tó rzy myślą inaczej i k tórzy pragną inaczej żyć? O to pytanie, które leży u podstaw stałej aktualności m yśli Castelliona i sprawia, że ciągle rta nowo odczytuje się jego dzieła, czego dowodem była choćby obchodzona niedawno 4¡00. rocznica jego śmierci.

* Bliższe dane b io - i biblio graficzn e znajdzie czytelnik w książce: W . V o i s e,

Sebastian Castellion (1515— 1563) — P roblem wolności sumienia i tolerancji w epoce humanizmu i reform acji. W a rs z a w a 1963.

1 10 X I I 1948 T rzecia S e sja Z grom ad zen ia O góln ego O rgan izacji N a ro d ó w Z je d n o ­ czonych uch w aliła Powszechną Deklarację P ra w Człowieka, k tó ra w 30 artyku łach zebrała i sfo rm u ło w ała osiągnięcia i postulaty w ie lo w ie k o w e j w a lk i o wolność i godność człowieka; z okazji dw udziestolecia D eklaracji ro k 1968 obchodzono w k r a ­ jach członkowskich O N Z jako M ięd zy n aro d o w y R ok P r a w Człow ieka.

A u tor podstawowej m onografii o nim i równocześnie laureat pokojow ej nagrody Nobla, Buisson, pisał u schyłku X I X w. takie oto słowa: „T en człow iek dawnych czasów m ówił tak, jak człow iek współczesny, z tą tylko różnicą, że mówiąc tak, ryzykow ał życie” . Inny uczony, van der Woude, przed kilkunastu laty stwierdzał, że „to, co dziś nazyw am y tolerancją, w X V I w. nosiło nazwę bellianizmu” . N a zw a pochodziła od pseudonimu Castelliona, k tó ry występował nie ty lk o pod swoim praw dziw ym nazwis­ kiem, ale też posługiwał się w ym yślonym i; jednym z takich przybranych nazwisk Castelliona było: M arcin Bellie. Talk więc już od czterystu lat z górą im ię Castelliona patronuje idei tolerancji, która nie straciła na aktualności.

W yczulenie na sprawę zasad współżycia z ludźmi myślącymi inaczej niż m y nieprzypadkowo nabrało ostatnio szczególnej wagi. Podczas w ojn y i związanej z nią „epoki pieców ” tak oto pisał — przed swą tragiczną śmiercią — znakomity francuski historyk Bloch: „Z b y t mało p otrafim y zrozumieć. Każdy, kto różni się od nas — cudzoziemiec, przeciw nik p oli­ tyczny — uchodzi z regu ły niem al za złoczyńcę” . A w kilkanaście lat po­ tem, już w latach sześćdziesiątych, przerażającą dolę człowieka „innego” ukazał szwajcarski pisarz Frisch w sztuce Andorra.

Sebastian Castellion — k tó ry przez całe życie był „in n y ” , aniżeli prze­ ważająca liczba ludzi należących do jego środowiska — urodził się w 1515 r. w małej wiosce Saint-M artin-du-Fresne położonej u podnóża Alp, w biednej chłopskiej rodzinie. U czył się najprzód w Lyonie, potem przeniósł się do Strasbourga, gdzie zamieszkał u Kalwina. Ostatnim eta­ pem była Bazylea, gdzie po kilku latach skrajnej nędzy został korektorem w znanej oficynie Oporyna, a później profesorem greki. Zw iązany był z wielom a w ybitn ym i postaciami sw ej epoki (Amerbach, Joris i in.).

Od czasu zerwania z K alw inem ((skutkiem czego stracił stanowisko d y­ rektora K olegiu m w G enewie) b ył przedm iotem ustawicznych ataków, przede wszystkim ze strony zwolenników „genew skiego papieża” , tj. właś­ n ie Kalwina. Ogłosił szereg dzieł, z których najw ażniejsze to: Święte dialogi (D ia log i sacri) z 1543 r. o nauczaniu łaciny i równocześnie wycho­ w yw aniu m łodzieży; przekład B ib lii na łacinę i na język francuski (ludo­ w y, nie literacki); kilka prac poświęconych idei tolerancji; wreszcie Rada dla strapionej F ra n cji ( Conseil à la France désolée) z 1562 r. N ie zdążył już wydać książki O sztuce wątpienia (D e arte dubitandi), w której w ią­ zał tolerancję z przesłankami racjonalizmu.

N ie znalazłszy spokoju w Bazylei, zamierzał Castellion przenieść się do Polski — kraju, k tó ry słynął wówczas jako schronienie wolnom yśli­ c ie li i którego władca w kilkanaście lat p o soborze trydenckim miał oprzeć się rosnącej fa li nietolerancji mówiąc, że „nie będzie panem sumienia swoich poddanych” . Przedwczesna śmierć Castelliona pokrzyżowała jego zamiary.

W pogrzebie w zięła udział też grupa jego uczniów-Polaków, studiu­ jących w Bazylei. Oni to zaopatrzyli w d ow ę i dzieci oraz — ku zgorsze­ niu przeciw ników Castelliona — w ystaw ili mu pomnik, na którym umie­ ścili napis w ychw alający jego zasługi. O tym wydarzeniu tak napisał nie­ co później szwajcarski teolog Teodor Zw inger: „N ie wyobrażam sobie, aby uczonemu po śm ierci m ógł od swoich większy, aniżeli ten, przypaść zaszczyt” .

W czasie, gdy Castellion zakończył życie, nastroje nie sprzyjały sze­ rzeniu głoszonych przez niego idei. K alw in opanował niemal całkowicie

S eb a stia n C a s te llio n o t o le r a n c ji i ro z u m ie ₅

sytuację w gronie swych wyznaw ców, i to zarówno w Genewie, jak poza nią: zapanowała wreszcie tak upragniona przez niego dyscyplina, unie­ m ożliwiająca nie tylko jakąkolwiek krytykę, ale nawet wszelką dyskusję. Jej miejsce zajęła — jak zw yk le podejrzana — jednomyślność. W roku, w k tórym zmarł Castellion, dobiegł też końca długotrw ały sobór trydencki i rozpoczęła się epoka znana w historii pod nazwą katolickiej reakcji, kie­ rowanej przez coraz potężniejszy zakon Tow arzystw a Jezusowego.

Jednakże nie oznacza to, że Castellion był całkow icie odosobniony w poglądach, ani tym bardziej, że nie miał poprzedników ani następców. Do rzędu jego bezpośrednich poprzedników należeli: Tomasz Morus, Erazm z Rotterdamu, a także Sebastian Franek, którego trzecia księga dzieła Geschichtsbibel (1531 r.), zatytułowana Cronica der Röm ischen K e ­ tzer, nosiła podtytuł Was und w er ein K etz er sey, ob man ein K etz er rechtlich m ög entleihen, m a rtern und einig peen anthun.

Do grona bezpośrednich następców Castelliona zaliczyć trzeba Michała de l ’Hôpital i Michała de Montaigne. Obaj znali jego dzieła i czerpali z nich inspirację. P ierw szy — w celu zapewnienia „h eretykom ” m ożliw ości ży­ cia w ojczystym kraju — jako kanclerz Fran cji w ydał w 1562 r. edykt tolerancyjny dla hugonotów. D ru gi — stawiając znaki zapytania obok n aj­ bardziej oczywistych, zdawałoby się, poglądów — popularyzow ał różne w arianty myśli, ż e „bądź co bądź bardzo wysoką cenę daje sw ym p rzy ­ puszczeniom, k to dla nich człow ieka każe upiec żyw cem ” . P otem dziedzi­ cami idei Castelliona b y li Fratres Poloni, c zy li bracia polscy zwani aria­ nami, których K atechizm rakowski i inne pisma oddziaływ ały na n a jw y ­ bitniejsze um ysły Europy.

Bezpośrednim powodem wystąpienia Castelliona w obronie prześlado­ wanych „h eretyków ” było — jak wiadom o — spalenie w 1553 r. S erveta przez Kalwina, na co Castellion zareagował dziełem De haereticis an sint persequendi, wydanym w roku następnym. M niej natomiast zbadane są argumenty bardziej ogólnej natury, które Castellion form ułował na rzecz tolerancji. Zajm iem y się niżej ich analizą.

2. R O Z W Ö J U M Y S Ł O W Y L U D Z K O Ś C I I J E G O K O N S E K W E N C J E

Castellion nie różnił się w iele od innych pisarzy szesnastowiecznych, je że li chodzi o ogólny pogląd na dzieje ludzkości. Dla niego św iat i czło­ w iek to dzieła w oli boskiej, podlegające prawom nadanym ongiś przez stwórcę. Podobnie jak w ielu jego współczesnych — w ierzył w kolejność następowania po sobie różnych cyk ló w dziejowych, z tym jednak, że nie była to wiara w m it złotego wieku, k tó ry degenerując się stopniowo prze­ mienia się w w iek srebrny, brązow y itd.

Zdaniem Castelliona, ród ludzki rozw ija się według reguł nadanych mu najprzód przez zakon prawa (la loi), potem p rzez Chrystusa, wreszcie zaś przez Ducha św. B ył on przekonany, że istnieje pewna analogia m ię­ dzy rozw ojem ludzkości a rozw ojem pojedynczego człow ieka: św iat kul­ tury doskonali się podobnie jak uczeń, k tó ry zdobywa coraz to n o w y za­ sób wiadomości i w ten sposób poszerza swój horyzont intelektualny. A le miał p rz y tym — jak się zdaje — przeświadczenie, że tak jak natura ludz­ ka i(tj. ludzkie namiętności) nie może ulec zmianie bez reszty i całkow ite­ mu przeobrażeniu {g d y ż w tedy nie byłaby już ludzka), również ludzkość, nawet bliska ideału wszechwładzy rozumu, nigdy nie zdoła przekroczyć określonej „m ia ry człow ieka” ; toteż zawsze istnieć będą jacyś

prześladu-jący i jacyś prześladowani, „zrodzeni z ciała” będą nienaw idzili „zrodzo­ nych z ducha” .

A k ty w n ie jednak śledził rozw ój otaczającej go rzeczywistości; odkrycie A m ery k i i zjaw ien ie się ludów A z ji i A fr y k i w obrębie um ysłowego w id ­ nokręgu Europejczyka .pouczyły go, że świat jest znacznie szerszy, aniżeli w ydaw ało się wielu współczesnym, i że istnieją lądy zamieszkane przez ludzi odmiennej kultu ry i religii. Skłaniało go to do reflek sji na temat stosunku pojęć europejskich do pojęć wytworzonych na podłożu innej kultu ry i utw ierdzało w przekonaniu, że do uniwersalnych racji dojść m o­ żna tylko drogą konfrontacji różnorodnych opinii, a nie przez narzucenie poglądów jednej grupy innym grupom, reprezentującym odrębne zapatry­ wania. M iejsce tradycyjnego konfliktu „lepszych ” (tj. własnych) i „g o r­ szych” (tj. cudzych) poglądów zająć powinna dyskusja m iędzy równo­ praw nym i przedstawicielam i różnych środowisk.

Stanowisko Castelliona w sprawie religii, a więc w kw estii szczególnie aktualnej w połowie X V I w., b yło odbiciem jego ogólnych poglądów na um ysłowy rozw ój ludzkości. N ie ujm ował re lig ii statycznie i m.in. na tym polega w ielk ie znaczenie jego myśli, wiążącej się z nowatorskimi prądami X V I i X V I I w. Znamienne słowa czytam y w przedm owie do (wydanego w sto lat z górą po śmierci Castelliona) pierw szego tomu słynnej B ib lio- theca F ratru m P olon oru m (Irenopolis, po. 1656 r.): r e l i g i a — stwierdzał tam autor — „aczkolw iek praw dziwa i przekazana przez samego Boga, jednakże ze w zględu na ludzi, k tórzy ją wyznają, podlega zmianom” .,N ie jedyna to zresztą zbieżność m iędzy poglądami braci polskich zwanych arianami a Castellionem.

Rozumowanie sw oje rozpoczął on od skonstatowania, że w odniesieniu do re ligii panuje niesłychane zamieszanie, w ynikłe z istnienia w ielk iej ilości różnorodnych wyznań. Traktował je zresztą równorzędnie, nie c zy­ niąc różnicy m iędzy ich zwolennikami. Pod tym względem nie był zu­ pełnie odosobniony. W ystarczy przypom nieć trzech współczesnych pisa­ rz y myślących podobnie: jego rodaka W ilhelm a Postela, k tó ry bezstronnie porów nyw ał szereg ówczesnych re ligii (w tym także islam); polskiego pi­ sarza Frycza M odrzewskiego oraz drugiego rodaka Castelliona, Jana Bodi- na, k tó ry pragnął stworzyć nową religię jako owoc uzgodnienia podsta­ wow ych zasad wyznań już istniejących (także judaizmu).

Zanim dojdzie do dyskusji i wyjaśnienia poszczególnych stanowisk re­ ligijn ych — co powinno doprowadzić do zmniejszenia różnic i uspokoje­ nia namiętności — Castellion zalecał wstrzym anie się od opinii potępia­ jących. W obecnej chw ili panują „ciemności n iew iedzy” (la n u it de 1’ign o- rance), trzeba więc — jak pisał, dedykując H enrykow i I I I francuski prze­ kład B ib lii — poczekać do świtu po to, ab y wydać opinię po dojrzałym i wszechstronnym namyśle.

T o „zaw ieszenie broni” c zy raczej „pokój boży” , k tóry nastąpić miał m iędzy zwaśnionymi stronami, b ył zresztą także pew nego rodzaju mane­ wrem taktycznym, grą na zwłokę, obliczoną na łagodzące działanie upły­ wu czasu. W ówczesnej sytuacji każda zwłoka oznaczała bow iem ratunek dla w ielu ludzi prześladowanych przez inkw izycję. I to n ie tylko katolicką,

jak o tym świadczyła sprawa Serveta.

P rzyczyn niezadowalającego stanu rzeczy w idział Castellion w iele; główną jednak upatryw ał — podobnie jak Erazm — w dopuszczeniu do przerostu dogm atyki religijn ej nad etykę, tj. w oddaleniu na plan dalszy

S eb a s tia n C a s te llio n o t o le r a n c ji i r o z u m ie ₇

kw estii regulacji stosunków m iędzyludzkich i wysunięciu na czoło zagad­ nień doktrynalnych. Tak oto pisał, ironizując na ten temat: „R ozpraw ia się nie o tym, w jaki sposób można połączyć się z Chrystusem, tzn. popra­ w ić nasze życie. Dyskutuje się natomiast o królestw ie i w ładzy Chrystusa, a mianowicie: gdzie się obecnie znajduje, co czyni, jak zasiada p o p raw icy Ojca i jak tw o rzy z nim jedność. Podobnie m ów i się o T rójcy, predesty- nacji, w olnej woli, Bogu, aniołach, duszach po śm ierci i tym podobnych innych rzeczach, których poznanie nie jest zaprawdę niezbędną koniecz­ nością” .

T w ierdzen ie o prym acie e ty k i określało działalność Castelliona, zmie­ rzającą do udostępnienia B ib lii jak najszerszym rzeszom czytelników . Owocem tej działalności był przede wszystkim przekład B ib lii na francu­ ski, i to nie. na język literacki, lecz ludowy. Znam ienny był również stosu­ nek Castelliona do wielu koncepcji dogmatycznych: dogmat T ró jc y uważał np. za przestarzały, wiedząc przecież doskonale, że za głoszenie podobnego twierdzenia został spalony Servet. Sądził też, że przypowieść o ostatniej w ieczerzy ma charakter symboliczny, a Pieśń nad pieśniami traktował ja­ ko utwór o charakterze świeckim. P rócz tego nie w idział nic złego w po­ wątpiewaniu o praw dziwości niektórych tw ierdzeń zawartych w B iblii. Już choćby tych kilka przykładów w ystarczy do potwierdzenia tezy, że Castellion zdecydowanie zm ierzał do zredukowania liczby dogm atów w iary, mających obow iązyw ać wiernych. W ty m samym duchu w yp ow ia­ dał się zresztą otw arcie p rzy końcu 'ostatniego dzieła swego życia, De arte dubitandi, pisząc, że człow iekow i wierzącemu wystarczą jedynie podsta­ w ow e dogm aty w ia ry wpisane w serce. Jest rzeczą bardzo istotną, że rozszerzał w ten sposób sferę w ia ry czysto osobistej, a więc nie kontrolo- * wanej przez oficjalne organy hierarchii kościelnej. Zm ieniłoby to zasad­ niczo styl myślenia wiernych i, co za tym idzie, również ich styl życia. Trudne do zrozumienia abstrakcje dogmatyczne Castellion zastępował często obrazami, przem aw iającym i do uczuć i wyobraźni i dostarczającymi rzeszom wiernych przykładów godnych naśladowania. A więc np. porów ­ n yw ał nieraz Chrystusa do lekarza niosącego ulgę cierpiącej ludzkości; ideałem w iernych powinien być — według niego — „ubogi Chrystus” ('Christus pauper), dzielący codzienne troski walczącego o byt człowieka (w arto przypom nieć znaczenie tego ideału dla obecnych reform atorów ka­ tolickich z A m eryk i Łacińskiej, co znalazło w y ra z podczas ostatniego K o n ­ gresu Eucharystycznego w Bogocie).

Głoszenie owego ideału przez Castelliona m iało szczególną w ym ow ę, gdyż on sam — rzecz nieczęsto spotykana — osobiście realizow ał hasła po­ bożnego życia. O ascetycznym reżim ie panującym w jego domu oraz o skrajnym ubóstwie uczonego i jego rodziny w iedziano w B azylei i dale­ ko poza nią.

R eform ie obyczajów podporządkował Castellion wszystkie swoje po­ czynania, w tym także-prace naukowo-pedagogiczne: np. D ialogi sacri opatrzył podtytułem świadczącym, że celem tego dzieła ma być „¡kształ­ cenie języka i obyczajów ” m łodzieży (ad lingua moresque puerorum Nor­ mandas). W odróżnieniu od Kalw ina uważał, że w raz z rozw ojem inte­ lektu doskonali się moralność. Dobro i prawda tw o rzy ły w jego koncepcji dwa aspekty jednej i tej samej sprawy (le bon est le seul vrai).

Jej zw ycięstw o nie zależy bynajm niej od stosowania środków przym u­ su, lecz będzie owocem cierp liw ego przekonywania. Jak niem al

równocześ-nie pisał w Naprawie Rzeczypospolitej uważny czytelnik Castelliona, F rycz Modrzewski: „T y lk o ciało można karać siłą, więzieniem, kańczugiem i og­ niem; duszę odmienić można jedynie słowem bożym ” .

3. R A C J O N A L I S T Y C Z N E P R Z E S Ł A N K I T O L E R A N C J I

Castellion — jak w iem y — pragnął niejako „odroczyć” wydawanie opinii o ewentualnej błędności poglądów „h eretyk ó w ” . Trzeba dodać, że czas trwania moratorium miał być bardzo długi, w zasadzie po prostu nieograniczony; Bóg bow iem — jedynie pow ołany do sądzenia w sprawach w ia ry — miał zająć się tym i kwestiami dopiero na sądzie ostatecznym. A b y uzasadnić swój postulat, p ow oływ ał się Castellion na znaną i często przytaczaną (np. przez Erazma) przypowieść biblijną o pszenicy i kąkolu, które pow inny rosnąć razem aż do chw ili, k ied y zostaną oddzielone pod­ czas zbierania plonów, gdyż inaczej zachodzi obawa, że wypleniając ką- kol, można z nim razem w yrw ać również pszenicę. A ż do dnia „zbioru” , c zy li sądu ostatecznego, każdy winien mieć praw o do nieskrępowanej w o l­ ności sumienia, co Castellion uważał za konieczny warunek indyw idual­ nego przemyślenia podstawowych problem ów w iary.

Najw ażniejsze z nich to kwestie: dobra, prawdy, natury i rozumu oraz wzajem nych powiązań m iędzy nimi. Castellion wysunął w tym zakresie szereg własnych, oryginalnych koncepcji zaznaczając, że nikogo nie p rzy­ musza do wstępowania w sw oje ślady, a tym bardziej nie przeszkadza w wypowiadaniu odmiennych poglądów na te same sprawy; D ix i meam sententiam — pisał do bazylejskiego teologa M arcina Borrhausa (Cella- riusa) — et nem inem in sua impedio.

Jeśli p rzyw róci się pojęciu sceptycyzmu jego p ierw otn y sens, w ów ­ czas Castellion okaże się typow ym przedstawicielem tego kierunku: ce­ chowała go bowiem postawa nieustannego poszukiwania i(skeptomai).

W iązało się to z drugą, znaną nam już tezą: wstrzym ywania się od arbi­ tralnych, rozstrzygających sądów (starogreeka epoche) do czasu nagroma­ dzenia m ożliw ie jak najw iększej liczby argumentów na rzecz jednego z przeciwstawnych tw ierdzeń („ta k ” lub „n ie ” ). Można się tu dopatrzeć dowodu świadczącego o agnostycyzmie Castelliona co do podstawowych zasad w iary, jako że w tej dziedzinie nikt i n igd y n ie będzie w stanie

skompletować i wyczerpać wszystkich argumentów. W każdym razie,

sceptycyzm to jedno ze źródeł tolerancyjności Castelliona; podobnie nieco później słynne Que sais-je? M ontaigne’a kończy się w ydźw iękiem toleran­ cyjnym .

Zdaniem Castelliona, Bóg jest stwórcą świata i jego prawa rządzą zja­ wiskami natury i losami człowieka (choć ten ostatni może w yw ierać na swe losy pew ien w p ływ i w znacznej mierze decyduje o sobie samym). B yło to jedno z nielicznych twierdzeń m niej w ięcej zgodnych z oficjalną doktryną chrześcijańską. Reszta była czymś n ow ym i odmiennym. N ie- przypadkiem K a lw in pisał o Castellionie, że ożyw ia go „pragnienie no­ wości, które w iedzie go w większości wypadków do zła” . N a czym owa nowość polegała — poucza bliższa analiza poglądów Castelliona na praw ­ dę, rozum, dobro i naturę.

W 1557 r. Melanchton w liście do Castelliona dowodził mu, że jest on prześladowany jako p rzyjaciel „p raw dy i nauki, czerpanych u ich źródła” . P rzyczyna prześladowania była prosta: Castellion tw ierdził, że rozum ludzki może samodzielnie wyrokować o tym, co jest prawdą. B ył to je ­

S eb a stia n C a s te llio n o t o le r a n c ji i ro z u m ie 9

szcze jeden w yłom w sferze pojęć, zakreślonej przez ortodoksyjnie p oj­ mowaną religię; nietrudno przecież zauważyć, że w koncepcji Castelliona nie przykazania boskie wyznaczać m iały stosunek człowieka do praw d wiary, lecz ogólnie p rzyjęte d yrek tyw y rozumowania, zgodne z p raw i­ dłami logiki. Jeżeli zatem zapewni się wszystkim na świecie n iezbędny poziom wykształcenia oraz możliwość nieskrępowanego myślenia, w ó w ­ czas zw ycięstw o p raw dy stanie się osiągalne. Ten tok m yśli doprowadził

do końca tłumacz pism Castelliona, H olender Coornhert, dedykując

w 1572 r. swe pierw sze dzieło „P otężn ej i zawsze zw ycięskiej p raw d zie” (A la vérité puissante et toujours triom phante).

Skoro więc poznawanie p raw dy jest owocem nieskrępowanego myśle­ nia, to każdy ma praw o do wypowiadania własnej opinii, a rzeczą k ry ty k i jest w ykazyw anie mu ewentualnych błędów. B yłoby jednak sprzeczne z tego rodzaju zasadami, gd yb y k rytyk ow a n y nie mógł się bronić, gdyż uprawnienia oskarżyciela i sędziego jedn oczyłyby się w jednej osobie, co z gó ry przesądzałoby w yn ik sprawy. D o znalezienia praw dy może p rzy ­ czynić się jedynie swobodna dyskusja.

P raw o każdego człowieka do obrony sw o jej opinii sformułował Castel- lion w dziele poświęconym obronie własnych przekładów (D efensio sua- ru m translationum). Jaki był stosunek współczesnych teologów do tej kwestii, świadczy fakt, że właśnie ten passus został, poza innymi, usunięty przez cenzurę. Castellion znał nazwisko cenzora: był nim Marcin Borrhaus (Cellarius); skierował więc do niego następujące słowa: „L e c z ty skreśliłeś mi to miejsce, kierując się nie racjami, lecz cenzorskim autorytetem... Z pewnością nie było to zw ycięstw o p raw dziw e” .

Następne pojęcie, wokół którego Castellion snuł często rozważania, to pojęcie rozumu. Zgodnie ze swym i ogólnym i założeniami uważał, że ro­ zum zajm uje miejsce w yższe an iżeli jakikolw iek bądź autorytet. I choć w jego koncepcji rozumu w iele jeszcze było powiązań z tradycją (ze stoic­ kim pojęciem logosu i b iblijn ym „d rzew em poznania” ), to jednak sam proces poznania traktował podobnie jak większość szesnastowiecznych uczonych, tj. jako współpracę doświadczenia zm ysłowego (sensus) i rozu­ mu (intellectus).

Zdaniem Castelliona, istnieje ścisły zw iązek m iędzy doskonaleniem się ludzkiego umysłu a doskonaleniem się ludzkiej moralności: „G d yb y śm y b yli bardziej uczeni, bylibyśm y także lepsi...” . Odżył w ten sposób staro- grecki intelektualizm etyczny, według którego postępuje się dobrze, gdy się wie, jak należy postępować. Podobnie jak niegdyś dla Sokratesa, tak teraz i dla Castelliona cnota była naczelnym celem człowieka, a wiedza niezbędnym środkiem do osiągnięcia tego celu.

Zasadę tę wyznawało w ielu pisarzy reform acyjnych, rekrutujących się głównie ze środowiska humanistycznego !(przede wszystkim Melanchton, podczas gd y Lu ter do nauki odnosił się nieufnie). Pod tym względem Cas­ tellion nie był więc oryginalny. Zasługą jego natomiast był fakt, że po­ stąpił dalej i etyczny intelektualizm pow iązał z zasadą tolerancji. W y że j przytoczone zdanie k oja rzy mądrość n ie tylko z cnotą, ale i w zajem nym pobłażaniem: „G dybyśm y b yli bardziej uczeni, bylibyśm y także lepsi i bardziej m iłosierni” .

W dziełach Castelliona postulat racjonalnego myślenia i postulat tole­ rancji wzajem nie się warunkują i uzupełniają. Św iadczy o tym m.in.

przyk ład jego polem iki z teologiem Bezą (d e Bèze). Castellion zarzucił p rze­ ciw nikow i, że jego nietolerancyjność wobec anabaptystów wynika po pro­ stu z nieznajomości faktycznego stanu rzeczy i opiera się na nie spraw­ dzonych pogłoskach, i to w dodatku pochodzących od w rogów te j sekty. D alej przytoczył szereg absurdalnych zarzutów, wysuwanych przeciw różnym ludziom i grupom przez ich w rogów ; pow tarzają np. plotki, że Z w in gli wygłaszał kazania do drzew, kamieni i zwierząt, chcąc jakoby zadośćuczynić słowom B ib lii: „G łoście ewangelię wszystkim stw orze­ niom ” ; opowiadają, że luteranie nazyw ają Matkę Boską ladacznicą i że w Farelu siedziało ty le diabłów, ile miał włosów w brodzie. „C z y chcesz w to wszystko wierzyć? — zwrócił się w konkluzji Castellion do B ezy — Dlaczegóż więc w ierzysz wrogom anabaptystów? C z y myślisz, że ich w ro­

gow ie mniej kłamią aniżeli tw oi?” .

Castellion b y ł głęboko przekonany, że rozum stanowi naczelną właś­ ciw ość człowieka i że rozw ój władz intelektualnych jest niezbędnym w a­ runkiem normalnego kształtowania się m iędzyludzkiego współżycia, opar­ tego na zasadach w zajem nego szacunku i poszanowania cudzych poglądów. N iew ątp liw ie dlatego uważa się dziś Castelliona za jednego z n a jw yb it­ niejszych prekursorów racjonalizmu.

A oto jeszcze jedno pojęcie należące do kręgu zasadniczych id ei Cas­ telliona: natura. Erudycyjna ornamentyka, jaką je otoczył w swych dzie­ łach, wskazuje stoicko-cycerońską genezę pojęcia; znacznie jednak w aż­ niejszy jest stosunek te j „natury” do tradycyjnych zasad wiary. Okazuje się, że i tu Castellion był konsekwentnym przedstawicielem „żądzy nowo­ ści” , co wypom inał mu — jak w iem y — K alw in. Człowiek, zdaniem Cas­ telliona, zawsze winien postępować w m ożliw ie maksymalnej zgodzie z na­ turą, na drodze tej nie ma przeszkód: grzech pierw orodny nie ma żadnego znaczenia, a sprawiedliwość to skłonność naturalna. N a w e t działalność sądów nie opiera się na przepisach prawnych czy dekalogu, lecz w yw odzi się z prawa natury.

„G d y urząd karze przestępców, n ie wym ierza im k ary dlatego, że tak brzmiał nakaz Mojżesza, lecz dlatego, że nakazuje tak praw o natury i sprawiedliwość” — pisał Castellion w dziele Contra libellum Calvini, skierowanym przeciw oszczerstwom Kalw ina. Oznaczało to kontynuację myśli, którą sformułował filo zo f i teolog hiszpański X V w., Rajmund Se- bond (Raimundus de Sabunde), umieszczając lib e r naturae ¡ponad liber scripturae. Jego dzieło Theologia naturalis (1487 r.), uwidocznione w rzym ­ skim indeksie książek zakazanych w 1559 r., przełożył na francuski Mon­ taigne (Paris 1569), k tó ry napisał ponadto A pologię Rajmunda Sebonda, włączoną do Prób.

K rytyczn a działalność rozumu orzekającego o tym, jakie norm y życia społecznego i osobistego są zgodne z praw am i natury, miała więc w isto­ cie zasięg nieograniczony. Z drugiej strony, prawa natury — według Cas­ telliona — broniły nienaruszalności praw jednostki, gdyż żadne przepisy nie są w stanie przeciwstawić się prawom ocnie zasadom dobra ustanowio­ n ym przez stwórcę, k tó ry przykazał ludziom czynić dobrze i nie w yrzą­ dzać nikomu krzyw dy. „B óg jest dobrem” (D ieu c’est le bien): oto — zna­ na już zresztą przedtem M ikołajow i z K u zy — dewiza, która zamyka krąg idei wiążących się z pojęciem tolerancji Castelliona i k tórej p otrafił on nadać nową treść, zgodną z charakterem swej doktryny.

S eb a stia n C a s te llio n o t o le r a n c ji i r o z u m ie ₁₁

zację przykazania B ib lii o „m iłowaniu n iep rzyjaciół” , Castellion w yrzek ł się w ia ry swych chłopskich przodków. Niezadługo jednak zraziła go bez­ względność Lutra, okrucieństwo K alw in a i brutalność bazylejskiego re fo r­ matora Oekolampadiusa (narzekał na to i Erazm). N a uwagę K alw in a, że katolicy również p alili w rog ów na stosie, odpowiedział mu Castellion, iż katolicy dopiero po w ielu wiekach panowania spalili Husa, a K a lw in spa­ lił Serveta zaraz po dojściu do w ład zy — czegóż więc można oczekiwać po jego następcach?

Zrażony do istniejących wyznań, starał się Castellion stworzyć pewien rodzaj „re lig ii racjonalnej” -— tak typow ej dla wielu szlachetnych um y­ słów X V I w., że w ym ien im y tylko m niej znanego Franciszka Pucciego, k tóry m arzył o budowie państwa opartego na zasadach „naturalistycznego racjonalizmu” , co miało zapewnić jego mieszkańcom w zajem ną tolerancję.

D zięki jednemu z „h eretyk ów ” , k tó rzy znaleźli schronienie w Polsce, Faustowi Socynowi, poznał dzieła Castelliona A n glik Tomasz Chubb, pro­ pagator deizmu na przełom ie X V I I i X V I I I w. Jak w iele z nich skorzy­ stał, trudno dziś dociec; ale w każdym razie m.in. dzięki niemu idee Cas­ telliona stały się natchnieniem wielu propagatorów oświecenia; z kolei za ich pośrednictwem — w zbudziły zainteresowanie nowożytnych history­ ków racjonalizmu i tolerancji.

4. L O S Y I D E I I D Z I E L P O Ś M IE R C I T W Ó R C Y

Powiązanie p rzez Castelliona idei tolerancji z przesłankami myślenia racjonalistycznego sprawiło, że cieszył się dużą sympatią w gronie racjo­ nalistów wieku oświecenia, choć — m imo poparcia V o lta ire ’a — idee jego nie b y ły zbyt szeroko znane. Wiadomo, że nie tylko Locke zgłębił i wysoko cenił dzieła Castelliona, lecz także autor fundamentalnego Słownika histo­ rycznego i krytycznego, francuski m yśliciel P io tr Bayle, podkreślał za­ sługi swego rodaka, pisząc m.in., że „w yp rzed ził on sw oje czasy o trzy stulecia” .

Voltaire, poruszając sprawę spalenia na stosie Serveta, nie omieszkał w yrazić opinii, że o tym , iż K alw in odznaczał się skłonnościami' tyrań- skimi, „można sądzić na podstawie prześladowania Castelliona, człowieka bardziej uczonego, aniżeli on sam był, a którego wygnać z G enew y kazała mu zazdrość” .

Przysłow iow ą „odw rotną stronę medalu” nietrudno jednak ujrzeć tak­ że w dziejach pam ięci o Castellionie i o jego spuściźnie: już w X V I I w. zatarto ślady miejsca, w k tórym w 'Bazylei znajdował się jego grobowiec. Podczas drugiej w o jn y św iatow ej h itlerow cy zniszczyli pomnik Castellio­ na w Saint-Martin-du-Fresne, a w obozie koncentracyjnym w Buchenwal- d zie zginął zasłużony badacz jego dzieł, Giran.

Lecz potem zaczęło ukazywać się tym w ięcej prac, które — m niej czy bardziej w yraźnie nawiązując do fundamentalnego dzieła Buissona ze schyłku X I X w. — w zbogaciły naukę o w ie le cennych wiadomości o życiu i twórczości Castelliona. Szczególnie o b fity plon zebrano w latach pięć­ dziesiątych, kied y to w związku z genewskim kongresem poświęconym sprawie tolerancji (w 1953 r. zostało upamiętnione 400-lecie męczeńskiej śmierci Serveta) nie tylko odbudowano pomnik Castelliona, lecz także za­ częto wydawać szereg jego dzieł, zarówno łacińskich, jak i francuskich. Dziś — m ądrzejsi o 400 lat historii — wiem y, że rozum ludzki, w któ­

rym Castellion pokładał tak w ielką nadzieję, jest bronią obosieczną. Opie­ rając się na jego zdobyczach, dokonywać można szlachetnych czynów i dopuszczać się okrutnych zbrodni; ożyw iał on — i ożyw ia — zarówno po­ czynania uczonych walczących z rakiem, jak tych, którzy konstruują bombę atomową. A le i w tym zakresie lektura dzieł Castelliona jest pou­ czająca, skoro on właśnie głosił — głów nie w książce O sztuce wątpienia — że jeśli sztuka myślenia ma służyć człow iekowi, to musi wiązać się ze sztuką wątpienia.

K orzyści płynące z tego powiązania są dwojakie. Przede wszystkim dopiero ogniowa próba wątpienia utwierdzić nas może w przekonaniu, że pewien pogląd jest rzeczywiście praw dziw y. Druga korzyść dotyczy nie zasad myślenia, lecz zasad współżycia z ludźmi m yślącym i inaczej niż my. Problem to dziś szczególnie ważny, gdyż w obecnym skomplikowa­ nym świecie nie tylko odmienne jednostki, ale także instytucje i ustroje skazane są na współistnienie, czyli — mówiąc innym i słow y — na wza­ jemną tolerancję, której alternatywą jest walka „wszystkich przeciw ko wszystkim ” i kon flikty niszczące dorobek cyw ilizacji.

Co prawda Sartre obawia się, że w wyniku powszechnego przyjęcia się zasady tolerancji człow iek współczesny „zm ięknie” i utraci w ten sposób najcenniejszą cechę: własną osobowość. W yd a je się jednak, że Sartre po­ mieszał tu dwie różne sprawy: tolerancyjność wobec cudzych poglądów i głębokie przekonanie o słuszności własnych. N ik t rozsądny, szerząc hasło tolerancji, nie będzie wym agał od innych rezygnacji z osobistych prze­ konań, gdyż chodzi przecież przede wszystkim o to, aby umożliwić współ­ istnienie różnych poglądów.

Jeżeli ujm iem y sprawę następująco: każdy powinien mieć zapewnioną możliwość głoszenia własnych opinii i każdy powinien mieć praw o zw al­ czania poglądów, które uważa za błędne lub za szkodliwe — wówczas zau­ ważym y, że postulat ten jest tylko rozszerzeniem i uogólnieniem koncep­ cji, sformułowanej przez Castelliona. I tak oto zamyka się krąg rozważań^ skoro uchwalona przed dwudziestu la ty Powszechna Deklaracja Praw Człowieka właśnie przyznaje owo p raw o każdej jednostce ludzkiej.

Czytając Deklarację, Castellion m ógłby być dumny; podobnie współ­ cześni rzecznicy tej D eklaracji m ogliby być dumni ze swego poprzednika. Skoro jednak wiadomo, że nie zawsze dzieje się n ajlepiej na tym najlep­ szym z m ożliw ych światów, warto przypomnieć, że od sformułowania po­ stulatu do jego realizacji droga jest nieraz bardzo daleka.

C EE A C TbJIH KACTEJIJIHO (1515— 1563) O T O J IE P A H T H O C T H H P A 3 Y M E

B CBH3H c 20-jieTHeM Bceoóu/eii deK.iapaąuu npae He.ioseKa, oTM eiaBiueM CH b o BceM M H p e b n p o m jiO M r o fly , aBTop ocB em aeT jih h h o c t i. <j)paHuy3CKoro ryM aracTa, n a ca T e n a C e ö a c T b jm a KacTeJiJiHO, k o t o p l m BnepBbie CH CxcM aiHiccKH npeflCTaBHJi a p r y M e w r a b 3 a m m y TOJiepaHTHOCTH k nyacoMy m h ch h io h c b o S o a w coBecTH.

IIpeflniecTBeHHHKaMH KacTemmo 6mjih ToMac Mop, 3pa3M P o tepziaMCKHÖ, CeöacTbim <J>paHK, a cpe,nn nocnegoBaTejicß ero HAeił ihcjmtch Mmnenb ae JlomiTajib, Maraeub fle Moh- TeHb, „öpaTbH nojibCKHe”, HMeHyeMbie apnanaMH. HenocpeflCTBeHHOił npHHHHOił BucrynjieHMa KacTemiHO 6wjto cosoKeime b 1553 ro/iy, no HacToaHHio KajibBHHa, KpynHoro HcnaHCKoro yne- Horo CepBeTa. KacTejumo 3apearnpoBan Ha 3to onyöjimcoBaHHeM CBoero Tpyfla O npecAedoeaHuu epemuKoe.

S eb a s tia n C a s te llio n o t o le r a n c ji i ro z u m ie

₁₃

)KH3Hb h TBopnecTBo KacTejuiHO npHxoflHTca Ha snoxy, b k oto p o H CKpemHBanHCb waen b Bonpocax 06 oTHomeHHH HenoBeica k E o r y h HejiOBeica k MHpy. 3i a n p o 6 jieMaTHKa 6 bijra xa- paKTepHa ajih n epexoflH oro nepnoaa b 16 b. H a p w y c mhpom npnpoflbi, KOTopwM 3aHHMajiHCb acTpoHOMbi, ecTecTBOHcnbiTaTenn h flp y ra e H ccneflO B aTejiH , Bee 6 0 /ibmnii HHTepec BbnbiBajr ,,mhp jiFOfleft” , a b oeoôeHHOCTH Bee cHjibHee Ha3peBajia HeoôxoflHMoeTb yperyjinpoBaTb anoxcHbie OTHomeHHfl Meatfly jiroflbMH. H h cjio kohiJijihktob nocT oam io yBenH'fflBajrocb, a n03T0My rjiaBHoit n p o 6 jieMOft t o h snoxn 6 bino peraeHHe n p o 6 neMbi B3aHM0 0TH0ineHHü Meatfly JiioflbMH, KOTopwe jiyM aioT HHane h x o t h t aoiTb no-.npyro.viy.

ByayHH rjiyôoKO h hckpchhc BepyiomHM rracaTe/reM, KacTejuiHO b c bo h x paccyacfleHimx ocHOBHBancH Ha npHHUHnax p e jiH rm , h o o h He noflxoflHJi k Heft c T araiecK H , a n ao6opoT, c u r r a n , h to n o Mepe T o ro KaK p a3BHBaiOTCH h coBepiueHCTByFOTCH ayuieBHbie h yMCTBeHHbie KanecTBa MejTOBeKa flOTMbl pe.in rn n flOJDKHM 3BOJI(OUHOHH3HpOBaTbCH, a HeKOTOpbie HaflO OTÔpOCHTb. TaKHM 0 6p a30M qh, coK pam aa mhcjio a o tm a o caMbix raaBHbix, 0flH0BpeMeHH0 pacnrapjui c(J>epy BHyTpeHHeii „jih h h oh ” B epw , cneflOBaTejibHO He KOHTpojinpyeMoit ocjwuHajibHhiMH nepxoBHbiMH BJiacTaMH. B 3TOM 3aKJiK3Hajica nepBbift npHiiawn poacflaBineftCH npoôjieMaTHKH HHflHBHflyajibHbix npaB nejiOBeKa. B 0CH0By B T o p o ro npHHumia n ern n B3rnHflbi KacTejuiHO Ha rJiaBeHCTByiomyio p o n b p a3yM a b coBepmeHCTBOBaHHH HejiOBeHecKOft MopajiH. O h flOKa3MBaji, hto tojim co p a3yM MoaceT pernaTb o tom , KaKHe HopMbi oôiuecTBeHHOü h jihhhoB jkh3h h cooT B eT dB yio T ,,3aKOHaM n pn p o flbi” , h TaKHM 0 6p a30M coeflHHHn npHHUHn TonepaiiTHOCTH c p a3BHTiieM paijHOHajmcTH- MeCKOTO c n o c o6a MbiuineHHH.

fleTajibHbiK aHajiH3 HeKOTopbix nonflTiiii, npeflCTaBJieHHbix b aoktphhc KacTejijmo 0 Tone- paHTHOCTH h CBoSofle coBecTH, noKa3HBaeT, hto HHTepec k npoH3BefleHHHM 3Toro nncaTejia He cnynaHHO CBsnaH c 20-jienieM Bceoôiueü deK.iapai/uu npae ne.wseKa.

S E B A S T IE N C A S T E L L I O N (1515— 1563) A B O U T T O L E R A N C E A N D R E A S O N

On the occasion of the twentieth ann iversary of the Genera l Declaration of the

Rights of M a n the author re calls the character o f Sebastien Castellion, the w rite r

fro m the 16th century w h o w as th e first to present system atically argum ents d efen d ­ in g tolerance and freed om o f conscience.

Thom as M orus, E rasm us of Rotterdam and Sebastien Frandk w e re his predeces­ sors; M ich ael de l’H ôpital, M ich ael de M on taigne and the „Polish breth ren ” called A ria n s should be included in the num ber of his fo llow ers. T h e im m ediate reason fo r C astellion’s action w a s C alv in ’s condemnation of S ervet to the stake in 1553. A s an an sw er to this Castellion published his w o rk A b o u t Persecuting Heretics. H e also developed single trends of thought on the question of tolerance in other w orks.

Castellion lived and w rote in times w h en problem s dealing w ith m a n ’s attitude to w ards G o d and m a n ’s attitude to w ard s the w o rld crossed, this w a s typ ical fo r the transition period of the 16th century. Besides the w o rld o f nature w hich w as the object of interest to astronomers, naturalists etc., the „ w o rld of m an” arouse m ore and m ore interest, and especially the 'complicated relations b etw een people becam e m ore and m o re urgent. T h e n u m ber of conflicts increased and th erefore the ques­

tion: h o w to set relations w ith people w h o think d iffe re n tly and w an t to live in a d ifferent w a y becam e the basic question of those times.

Since C astellion w a s a w rite r w h o believed sincerely and profoundly, he accepted religion as a starting point fo r his contemplations, h o w ever h e did not comprise it as statical but he w a s o f the opinion that as man becomes better m entally some religious dogmas should b e subject to evolution and others should be blu n tly r e ­ pudiated. In this w ay, by reducing the am ount of dogm as to the most basic ones, he developed the sphere of the p urely „personal” belief, therefore not controlled by any official authorities of the hierarchy. A n d that w a s the first postulate o f in d

i-v id u a l rights of m an to be form ed. T h e second w a s connected w ith the fact that C astellion claim ed that reason holds the suprem e position in perfecting human m orality (he claim ed that only reason can decide w h ic h norm s o f social and person­ al life are in accordance w ith the „rights of n atu re”); this w a y he connected the postulate of tolerance w ith the increase in rationalistic thinking.

A closer analysis of a f e w notions connected w it h C astellion’s doctrine about tolerance and freed om of conscience p roves that the interest in his w o rk s is not accidental but is connected w ith the ann iversary of the G enera l Declaration of the