Walory florystyczne i estetyczne muraw kserotermicznych w okolicy Zamościa

(1)

Czesława Trąba

Walory florystyczne i estetyczne

muraw kserotermicznych w okolicy

Zamościa

Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 10/2, 95-110

(2)

Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 10(2) 2011, 95-110

WALORY FLORYSTYCZNE I ESTETYCZNE MURAW

KSEROTERMICZNYCH W OKOLICY ZAMOŚCIA

Czesława Trąba

Uniwersytet Rzeszowski

Streszczenie. Od 2004 do 2005 r. prowadzono badania fitosocjologiczne metodą Braun- Blanqueta nad zbiorowiskami muraw kserotermicznych znajdujących się na śródpolnych zboczach kredowych w miejscowości Wychody koło Zamościa (południowo-wschodnia Polska). Na badanym terenie dominuje zespół Inuletum ensifoliae z klasy Festuco-Bro- metea. Wyróżniono dwie postaci tego zespołu: inicjalną, która wykształca się na wielo letnich odłogach, z małym udziałem Inula ensifolia, a większym Linum flavum, oraz ty pową, dobrze wykształconą, bogatszą florystycznie, z dużym udziałem Inula ensifolia. Pozostałe trzy zbiorowiska z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei: z Trifolium rubens, Vincetoxicum hirundinaria i Peucedanum cervaria oraz jedno z klasy Rhamno-Prunetea - z Prunus fruticosa spotykano na bardzo małym areale, w płatach poniżej 25 m2. Za grożeniem dla badanych muraw kserotermicznych jest brak w ostatnich latach eksten sywnego wypasu i koszenia, co sprzyja rozprzestrzenianiu się drzew i krzewów z klasy Rhamno-Prunetea. Występowanie na wierzchowinach zboczy pól uprawnych, powoduje ponadto spływy biogenów i eutrofizację siedlisk badanych muraw.

Słowa kluczowe: murawy kserotermiczne, Inuletum ensifoliae, różnorodność florystyczna, rośliny chronione i zagrożone wyginięciem, walory estetyczne

WSTĘP

Duże obszary potencjalnych stepów znajdują się w Europie pomiędzy dolnym Duna jem a Środkową Wołgą i południowym Uralem. Do Polski roślinność stepowa prawdopo dobnie przywędrowała z Niziny Węgierskiej przez Bramę Morawską i Podole. Zadomowi ła się na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu, w fazie subborealnej klimatu polodowco- wego [Janecki 1999].

Polskie m uraw y kseroterm iczne z udziałem gatunków stepowych m ają charakter ekstrazonalny. K ryją w sobie wielkie bogactwo reliktowej flory i fauny [Janecki 1999,

Adres do korespondencji - Corresponding author: Czesława Trąba, Katedra Agroekologii i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Rzeszowski, ul. Mieczysławy Ćwiklińskiej 2/d3, 35-601 Rzeszów, e-mail: ctraba@univ.rzeszow.pl

(3)

Wysocki i Sikorski 2002, Fijałkowski 2003]. W ich składzie florystycznym oprócz kserofi- tów występują często i licznie mezofilne gatunki łąkowe i łąkowo-leśne, co zbliża je do wschodnioeuropejskich lasostepów [Waldon 1999]. M urawy kserotermiczne są swoisty mi wyspami siedliskowymi zawierającymi w swoim składzie liczne gatunki flory stepowej o reliktowych zasięgach geograficznych [Towpasz i Kotańska 1998]. Najwięcej płatów muraw kserotermicznych występuje w części południowej Wyżyny Małopolskiej i Lubel skiej, na Śląsku i Wołyniu Zachodnim. Spotykane są na ciepłych słonecznych zboczach, skarpach wąwozów, skarpach nadrzecznych doliny Wisły, N idy i Odry [Janecki 1999, Wysocki i Sikorski 2002].

N a Lubelszczyźnie pierwotna roślinność stepowa zachowała się w formie szczątkowej na strom ych urw iskach w zdłuż dolin, na zboczach wąwozów wystaw ionych na silne działanie słońca i ciepłych skałach wapiennych. Przeważająca część płatów muraw kserotermicznych o charakterze stepowym, podobnie ja k w innych regionach kraju, ma cha rakter wtórny. W ystępują bowiem na pozostawionych odłogiem niewielkich w zniesie niach wśród pól uprawnych i na polanach w prześwietlonych lasach [Fijałkowski 2003].

Roślinność muraw kserotermicznych znajduje się w kręgu zainteresowań wielu przy rodników co najmniej od kilkudziesięciu lat tak na Lubelszczyźnie [Fijałkowski 1964, 1971, Fijałkowski i Izdebski 1957, Fijałkowski i Wawer 1982, Izdebski i Fijałkowski 1956, Kucharczyk 2000], jak i w innych regionach Polski [Filipek 1974, Bacieczko 1997, Szcze- blewska i Janecki 1999]. Z opracowań wymienionych autorów wynika, że inne zbiorowi ska kserotermiczne wykształcają się na glebach lessowych niż na rędzinach kredowych.

Celem badań była ocena aktualnego składu florystycznego zbiorowisk kserotermicz nych zlokalizowanych na wzniesieniach śródpolnych w miejscowości Wychody (kilkana ście kilometrów od Zamościa).

MATERIAŁ I METODY

Zamojszczyzna, zgodnie z podziałem geobotanicznym Polski, znajduje się w grani cach działu leśno-stepowego Prowincji Pontyjsko-Pannońskiej. Znamienne dla tego ob szaru je st występowanie licznych, choć niewielkich obszarowo, płatów roślinności ter- m okalcyfilnej z klasy Festuco-Brometea i Trifolio-Geranietea sanguinei. Sprzyja temu bogate urzeźbienie terenu oraz obecność gleb lessowych i rędzin kredowych zasobnych w w ęglan wapnia. Większość płatów muraw kserotermicznych o charakterze stepowym jest objęta ochroną rezerwatową lub pomnikową [Fijałkowski 2003].

Przedmiotem badań były murawy kserotermiczne zlokalizowane wśród użytków rol nych wsi Wychody na odcinku około 2 km. Teren ten znajduje się w południowej części Kotliny Zamojskiej, w sąsiedztwie Roztocza Środkowego. Murawy te zgłoszono w 1957 r. do objęcia ochroną pod nazw ą rezerwat stepowy “Kąty” . Do tej pory rezerwat nie po wstał ze w zględu na skomplikowane stosunki własnościowe (liczne działki rolników in dywidualnych). Fragment muraw i zarośli kserotermicznych o powierzchni niewiele po nad 1 ha od 1988 r. chroniony jest jako pomnik przyrody. Zbiorowiska kserotermiczne tego obszaru opisał kilkadziesiąt lat temu Izdebski i Fijałkowski [1956]. W roku 2002 po nownie przygotowano dokumentację do utworzenia rezerwatu z propozycją powiększenia

(4)

Walory florystyczne i estetyczne muraw kserotermicznych w okolicy Zamościa 97

obszaru dotychczas chronionego jako pomnik przyrody o wieloletnie odłogi, na których form ują się bogate florystycznie zbiorowiska murawowe. Celem ochrony rezerwatowej będzie zachowanie muraw kserotermicznych z rzadkimi gatunkami roślin naczyniowych oraz bogatej, stepowej fauny bezkręgowej [Wawerski i in. 2002]. Ze względu na liczne w ystępowanie kilku gatunków storczyków, zw łaszcza obuw ika pospolitego (Cypripe- dium calceolus), om awiany obiekt zatwierdzono jako ostoję siedliskow ą sieci N atura 2000. Badane murawy znajdują się na zboczach kredowych o wysokości względnej 10-15 m, przy czym najbardziej stromy jest skłon północny, a mniej strome zbocza południowe i zachodnie. N a wierzchowinie oraz u podnóża stoków, w bezpośrednim sąsiedztwie m u raw, usytuowane są pola uprawne. W ciągu ostatnich kilkunastu lat brzeżne partie zbo czy były kilkakrotnie zaorywane, a następnie pozostaw iane odłogiem. W spółcześnie zbocza nie są użytkowane rolniczo, choć granica muraw ciągle nie jest stała.

W 2004 roku, w I połowie lipca, wykonano 43 zdjęcia fitosocjologiczne m etodą Brau-

na-Blanqueta. Powierzchnia zdjęcia wynosiła od 50 m2 - w zespole Inuletum ensifoliae

do 3-4 m2 w zbiorowisku Cerasus fruticosa. W roku 2005, na przełomie kwietnia i maja,

oraz w sierpniu, w tych samych płatach roślinnych, co w roku 2004, przeprowadzono dodatkowe obserwacje, których celem było uzupełnienie zdjęć o gatunki, które pełnię rozwoju osiągają w iosną i pod koniec lata. Podczas badań terenowych zwracano rów nież uwagę na walory estetyczne zbiorowisk w krajobrazie rolniczym, związane z różnymi term inam i zakw itania poszczególnych gatunków. Zastosowanie pakietu specjalistycz nych programów komputerowych “Profit 2” ułatwiło zaliczenie zdjęć do poszczególnych zbiorowisk. W skaźnik ogólnej różnorodności florystycznej Shannona-Wienera obliczono dla zbiorowisk, w których wykonano minimum 7 zdjęć, wg wzoru zamieszczonego w dzie le Krebsa [2001]. Skład gatunkowy poszczególnych syntaksonów podano w g M atusz kiewicza [2005], a nomenklaturę gatunków za Mirkiem i in. [2002].

W YNIKI I DYSKUSJA

N a badanym terenie dominował zespół Inuletum ensifoliae z klasy Festuco-Brome- tea przypominający step kwietny. W śród płatów tego zespołu występowały niewielkie, o powierzchni do 25 m 2, enklawy trzech zbiorowisk z klasy Trifolio-Geranietea sangu- inei: z Trifolium rubens, z Vincetoxicum hirundinaria i z Peucedanum cervaria oraz dwa bardzo małe płaty (3-4 m 2) zbiorowiska z Cerasus fruticosa, które zakwalifikowano do klasy Rhamno-Prunetea.

W obrębie zespołu Inuletum ensifoliae wyróżniono postać inicjalną i dobrze w y kształconą - typową. Postać inicjalna rozwijała się głównie na polach uprawnych w yłą czonych z użytkowania rolniczego w latach 90. XX wieku. Znajdowały się one na sto kach o różnej wystawie (tab. 1). W niezadrzewionych płatach tego zbiorowiska ogólne pokrycie powierzchni roślinnością wynosiło od 80 do 95%. Spośród gatunków charakte rystycznych zespołu najczęściej i najliczniej w ystępow ał Linum flavum , a następnie Aster amellus. Inula ensifolia rosła tylko w pojedynczych egzemplarzach. Zdecydowanie dominował w tym zbiorowisku Anthyllis vulneraria, który zajmował od 20 do ponad 70% powierzchni. Oprócz tego gatunku z klasy Festuco-Brometea najwyższe stopnie stałości,

(5)

choć mniejsze współczynniki pokrycia, osiągały Melampyrum arvense, Salvia verticilla- ta, Campanula sibirica i Centaurea scabiosa. Do stałych komponentów tego zbiorowi ska należały rów nież Origanum vulgare i Galium verum z klasy Trifolio-Geranietea. Stwierdzono również obecność wielu taksonów łąkowych, w tym najczęściej Leucanthe- mum vulgare oraz z klasy A rtem isietea - Tragopogon dubius i Cichorium inthybus. W zbiorowisku tym uwagę zwraca pięć płatów roślinnych (zdjęcia 11-15) występujących w dolnej, wilgotniejszej części zbocza o wystawie północnej, w których licznie rósł bar dzo efektowny storczyk - Gymnadenia conopsea. W niektórych płatach analizowanego zbiorowiska występowały z niewielkim udziałem chwasty segetalne: Lathyrus tuberosus, Adonis aestivalis, Consolida regalis, Caucalis platycarpos, co potwierdza porolne jego pochodzenie. Liczba gatunków roślin naczyniowych w poszczególnych zdjęciach wyno siła od 19 do 37, średnio 29,5. W skaźnik ogólnej różnorodności Shannona-Wienera H ’ wynosił 2,75.

Tabela 1. Inuletum ensifoliae postać inicjalna Table 1. Inuletum ensifoliae initial variant

N um er zdjęcia w tabeli

N um ber o f relevé in table 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

S ta ło ść - C o n s ta n c y W sp ó łc z y y n ik p o k ry c ia C o ve r c o e ff ic ie n t N um er zdjęcia w terenie N um ber o f relevé 1 33 28 19 42 2 36 59 3 58 22 20 21 17 18 Ekspozycja - Exposition S S S S S S W S S S S N N N N

Zwarcie w arstw y zielnej [%] C over o fh e rb a t plants

90 85 90 85 85 85 80 95 80 95 95 95 90 90 90

Zwarcie drzew i krzew ów [%] C over o ftre e s and shrubs

+ + 15 + + +

Liczba gatunków w zdjęciu N um ber ofspecies in relevé

24 26 26 19 23 30 38 35 34 38 34 36 30 26 25 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8 Ch. In u letu m en sifoliae S D L in u m fla v u m 3 1 + + + 1 1 2 3 + IV 730 A s te r am ellus 1 1 + + 1 r 1 + I I I 144 In u la ensifolia + + + + + + + + I I I 26 Ch. C irsio -B ra ch yp o d io n p in n a ti; F estu ce ta lia valesiacae

M ela m p yru m arvense + + + + + 1 3 3 1 2 1 1 + + + V 777

Sa lvia verticillata + + + 1 1 1 1 + 1 + 2 IV 300 C am panula sibirica + 1 + 2 + 1 + + 1 + + + IV 243 Scabiosa ochroleuca + + + 1 2 + + + + I I I 173 A n th em is tinctoria + r + + 1 + + + + I I I 57 Achillea pa n n o n ica + + + + + 1 I I 50 H ieracium bauhinii 1 + + + + I I 47

Ch. F estu co-B rom etea

A n th yllis vulneraria 4 4 5 4 5 4 3 4 3 4 2 3 3 3 2 V 5099

Centaurea scabiosa 1 + + + + + r + + + + + IV 67

E u p h o rb ia cyparissias + + + + 1 2 + 1 + I I I 203

(6)

cd. tabeli 1 - cont. Table 1

1 2 3 4 7 10 11 12 13 14 15 16 17 18

B rachypodium pin n a tu m 1 + + I 40

P o a com pressa + + 1 I 40

Teucrium cham aedrys + + + I 10

Ch. T rifo lio -G era n ietea sa n g u in ei

O riganum vulgare + + + + + + + + + 1 + + + 1 V 107 G alium verum + + 1 + 1 + 1 1 + + + IV 157 Coronilla varia + + + 1 + + + I I I 53 C am panula rapunculoides + + + + + + + + I I I 27 A g rim o n ia eupatoria + + 1 1 + + II 80 M edicago fa lc a ta + + + + + II 17 Ch. M o lin io -A rrh en a th eretea L eu ca n th em u m vulgare + 2 + 2 1 + 1 1 1 2 IV 493 F e stu ca rubra + 2 1 + + 1 1 + + I I I 233 A rrh en a th eru m elatius 1 1 + + 1 + + + I I I 117

D a cty lis glo m era ta + + + + + + 1 + I I I 57

G alium m ollugo + + + 1 + + + I I I 53

D a u cu s carota + + 1 2 + + II 163

Ach illea m illefolium + + + + + II 17

P a stin a ca sativa + + r + + II 14 K n a u tia arvensis + r + + II 11 P la n ta g o lanceolata + + 2 I 123 P o a p ra ten sis 1 + + I 40 Trifolium p ra ten se + + + I 10 Crepis biennis + + + I 10

Ch. A rte m isiete a ; A g ro p yretea

Tragopogon dubius + + + + + + + + 1 + + + IV 70 C ichorium intybus + + + + + + + + r + IV 31 M elilotus officinalis + + + + 1 + + r I I I 54 P icris hieracioides + + + + + + + + + I I I 30 L a th yru s tuberosus + 3 + + II 260 E c h iu m vulgare + + + + + 1 II 50 B rom us inermis + + + + II 13 C o n vo lvu lu s arvensis + + + + II 13

D rzew a i k rzew y - Trees a n d shrubs

P ru n u s spinosa (c) r 2 I 118 In n e - O th er P eu ced a n u m alsaticum 1 + + r + + 1 + 1 I I I 117 L in u m catharticum + + 1 + + + + I I I 53 G ym nadenia conopsea + 3 1 2 3 II 653 C erinthe m inor + + + 1 + + II 50 Carex fla c c a + + 1 + II 43 M edicago lupulina + + 1 + II 43

(7)

1 2 3 4 5 6 7 8 1 0 11 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8

Ranunculus bulbosus . . . + + . + . + + + + . . II 23

Eryn g iu m p la n u m . + + . . + + + . + . II 20

Pim pinella sa xifra g a + + + . . + + . II 17

H ypericum p e rfo ra tu m . . . . + + . r + + . . . II 14

Eu p h o rb ia esula . . . . . + + + . + . II 13

Senecio ja c o b a e a . . . . + + + r . . II 11

Silene vulgaris . . . . . + + + . I 10 G a tu n k i sp o radyczne - S p o ra d i c species

C h . F e s tu c o - B r o m e te a : A lliu m o le r a e u m 9 (+ ); C a r e x h u m ilis 4 ( + ) ; C e n ta u r e a s to e b e 9 (+ ); F ilip e n d u la v u lg a r is 1 0 (r); P la n ta g o m e d ia 1 1 (+ ), 1 4 (+ ); P o te n tilla a r e n a r ia 8 (2 ); S ta c h y s r e c ta 1 2 (+ ); C h . T r if o lio - G e r a n ie te a s a n - g u i n e i : A n e m o n e s y lv e s tr is 9 (+ ); F r a g a r ia v ir id is 8 (+ ); P e u c e d a n u m c e rv a r ia 9 (+ ); T h a lic tr u m m in u s 8 (+ ); T rifo 

liu m m e d iu m 1 0 (1 ); T rifo liu m r u b e n s 2 ( + ); V a le ria n a a n g u s tifo lia 4 (r ) ; C h . M o lin io - A r r h e n a th e r e te a : A lo p e c u - r u s p r a t e n s i s 11 ( r ) ; L o tu s c o r n ic u la tu s 8 ( + ) ; T araxa c u m o f f i c i n a l e 7 ( + ) ; T r ifo liu m m o n ta n u m 1 0 (+ ), 1 5 (1 ); T rifo liu m r e p e n s 10(+ ); Vicia c r a c c a 1 3 (+ ); C h . A r te m is ie te a i (an d ) A g r o p y r e te a : C a rd u u s a c a n th o id e s 5 (r); L in a -

ria v u lg a r is 1 0 (+ ); D r z e w a i k r z e w y - T r e e s a n d s h r u b s : L ig u s tr u m v u lg a r e (c ) 9 (+ ), 1 3 (+ ); P i n u s s y lv e s tr is (c)

6 (+ ), 1 3 (r); P y r u s c o m m u n is (c ) 9 (1 ); R h a m n u s c a th a r tic u s (c ) 13(r), 1 4 (+ ); R o s a c a n in a (b ) 1 4 (+ ); C h a m a e c y tis u s

r u th e n ic u s 1 4 (2 ), 1 5 (1 ); I n n e - O th e r : A d o n i s a e s ti v a li s 8 ( + ); A r e n a r ia s e r p y ll ifo l ia 8 ( + ) ; B r iz a m e d ia 3 ( + ); C a m p a n u la r o tu n d ifo lia 1 0 (1 ); C a u c a lis p la ty c a r p o s 1 0 (+ ); C o n s o lid a r e g a lis 1 0 (r); E r ig e r o n a n n u u s 8 (+ ); G en - tia n e lla lu te s c e n s 1 0 (+ ); M u s c a r i c o m o s u m 2 (+ ); O r c h is m ilita r is 1(+ ), 7 (+ ); P o ly g a la v u lg a r is 3 (+ ), 1 2 (+ ); S a  lv ia p r a te n s is 7 (+ ), 8 (+ ); S a n g u is o r b a m in o r 2 (+ ), 1 0 (r); S o lid a g o v irg a u r e a 11 (1 ); T a n a cetu m c o r y m b o s u m 8(+ ); V eronica c h a m a e d r y s 8(+ ).

Zespół Inuletum ensifoliae rozw ijający się na odłogach polnych i silnie erodowa- nych zboczach na rędzinach kredowych zauważyli na tym samym terenie przed kilkudzie sięciu laty Izdebski i Fijałkowski [1956], w innych regionach Lubelszczyzny - Fijałkowski i Izdebski [1957], a na Wyżynie Miechowskiej - Grzybowska [2004].

Postać typow a zespołu Inuletum ensifoliae w ystępow ała na spadzistych zboczach 0 wystawie zachodniej, południowej i południowo-zachodniej (tab. 2). Odróżniała się od postaci inicjalnej licznym udziałem Inula ensifolia, a mniejszym Linum flavum. Niektóre płaty tego zbiorowiska charakteryzowały się dużym zwarciem drzew i krzewów, w tym głównie Pinus sylvestris, Juniperus communis, Chamaecytisus ruthenicus i Ch. ratisbo- nensis. Te zadrzewione murawy zlokalizowane były w dolnej części stoków o wystawie zachodniej i były na ogół florystycznie uboższe od niezadrzew ionych. Bogate flory- stycznie płaty Inuletum ensifoliae typicum wykształciły się również na poboczach drogi z odsłoniętą kredą w części szczytowej wzniesienia o wystawie południowej. W płatach tej postaci stwierdzono o sześć gatunków stepowych więcej niż w postaci inicjalnej. Charakteryzowały się one częstym i licznym występowaniem gatunków z klasy Festuco- -Brometea: Brachypodium pinnatum, Onobrychis viciifolia, Stachys recta i Carex humi lis, z klasy Trifolio-Geranietea: Medicago falcata, Trifolium rubens, Anemone sylvestris 1 Anthericum ramosum, z klasy Molinio-Arrhenatheretea: Leucanthemum vulgare, Ga lium mollugo i Trifolium montanum, a z grupy innych taksonów: Carex flacca, Genista tinctoria, P runella grandiflora. Rzadziej natom iast spotykano C am panula sibirica, Scabiosa ochroleuca, Anthemis tinctoria, Melampyrum arvense, i oczywiście Anthyllis

(8)

vulneraria. Liczba gatunków w poszczególnych zdjęciach wynosiła od 23 do 53 (śred nio w zdjęciu 33,9). W skaźnik różnorodności Shannona-Wienera H ’ = 3,37 był znacznie wyższy niż w postaci inicjalnej.

Tabela 2. Inuletum ensifoliae typicum

N um er zdjęcia w tabeli

N um ber o f relevé in table 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

- C o n s ta n c y W sp ó łc z y y n ik p o k ry c ia C o ve r c o e ff ic ie n t N um er zdjęcia w terenie N um ber o f relevé 7 9 6 15 10 16 14 23 24 4 43 27 25 26 29 Ekspozycja - Exposition SE E E N S E E E E S S N S S S

Zwarcie w arstw y zielnej [%] C over o fh e rb a t plants 80 85 70 80 85 60 95 90 95 90 90 90 90 90 95 S ta ło ś ć

Zwarcie drzew i krzew ów [%] C over o ftre e s and shrubs

5 30 30 10 40 + + + + + + +

Liczba gatunków w zdjęciu N um ber ofspecies in relevé

34 25 32 33 36 28 23 49 53 35 27 33 34 40 28 1 2 3 4 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Ch. In u letu m en sifoliae S D In u la ensifolia 1 2 + + + 2 + + 1 1 IV 217 A s te r am ellus + + + + 1 + 3 + 1 + IV 362 L in u m fla v u m 4 4 3 4 1 1 4 4 2 1 2 2 1 2 2 V 3225 Ch. C irsio -B ra ch yp o d io n p in n a ti; F estu ce ta lia valesiacae

M ela m p yru m arvense 1 1 2 + + + + + 1 + 2 1 1 V 450

Sa lvia verticillata + + 1 + 2 + 1 2 + + + IV 346

C am panula sibirica + + + + + II 18

Scabiosa ochroleuca + + + + II 14

A n th em is tinctoria + 1 + I 42

Ach illea p a n n o n ica + + + + + 1 II 50

H ieracium bauhinii 1 + + + + II 47

Ch. F estu co-B rom etea

B rachypodium pin n a tu m 1 1 2 + 5 + 1 2 + 1 + 2 2 2 V 1434 C entaurea scabiosa + + + + 2 1 2 1 + + IV 342 A n th yllis vulneraria + + 1 + + + 2 + + I I I 185 O nobrychis viciifolia + + + + + + 1 I I I 57 P la n ta g o m edia + + + + + + + I I I 23 S ta ch ys recta + + + + 1 II 47 Carex humilis 1 + + + II 46 F e stu ca rupicola + + 1 II 43 E u p h o rb ia cyparissias + + + + + II 17 F ilipendula vulgaris + + + + II 14

C am panula glo m era ta + + + II 11

Carlina vulgaris + + + II 11

Ch. T rifo lio -G era n ietea sa n g u in ei

(9)

cd. tabeli 2 - cont. Table 2 1 2 3 4 10 11 12 13 14 15 16 17 18 G alium verum + 1 1 + + 1 + + + 1 IV 162 M edicago fa lc a ta + 1 + 1 + 1 + + + 1 IV 162 A n e m o n e sylvestris 1 + + + + + I I I 54 Trifolium rubens + + + + + + 1 I I I 54

A n th e ricu m ram osum + + + 3 1 + II 317

P eu ced a n u m cervaria + 1 2 1 2 II 317

G eranium sanguineum + 1 2 II 164

Coronilla varia + + + 2 + II 139

A g rim o n ia eupatoria + + + + + II 18

C am panula rapunculoides + + + I 10

Ch. M olin io-A rrh en a th eretea

L eu ca n th em u m vulgare + + + + + 2 + + + + + + + V 168 G alium m ollugo + + + + + + + + 2 + + 1 IV 194 Trifolium m ontanum 1 1 1 + + + 1 + + + IV 164 A rrh en a th eru m elatius + 1 + + 1 + + I I I 89 K n a u tia arvensis + + 1 + + + I I I 54 F estu ca rubra 1 + 1 1 II 111 Vicia cracca + + + + II 14

D actylis glom erata + + + II 11

L eo n to d o n hispidus + + + II 11

Trifolium p ra ten se R + + II 8

Ch. A r te m is ietea ; A g ro p yretea

E lym u s repens R + 2 + 1 1 II 191

Tragopogon dubius + + + 1 + II 50

Agropyron interm edium + 1 + + II 46

C ichorium intybus + + + + + II 18

H ieracium um bellatum + + + + II 14

C o n vo lvu lu s arvensis + + r II 8

M elilotus officinalis + + II 8

D rze w a i krzew y - Trees a n d shrubs

C ham aecytisus ruthenicus 1 + + 1 1 + 2 I I I 235

P in u s sylvestris (c) + + 2 + + + I I I 143

P in u s sylvestris (b) + 3 1 II 307

Juniperus co m m unis (b) + 1 2 II 164

C ham aecytisus ratisbonensis + + 1 1 + 1 II 110

Juniperus co m m unis (c) 1 + 1 + II 79 P ru n u s spinosa (c) + + 1 + + + II 53 Rosa canina (c) + + + + II 15 Rh a m n u s ca tharticus (c) R + + + II 12 R ubus caesius (c) + + + II 11 P y ru s com m unis (c) r II 2 L ig u stru m vulgare (b) R r I 2

(10)

1 2 3 4 10 11 12 13 14 15 16 17 18 In n e - O th er Carex fla c c a 2 1 1 1 + 2 + + + + IV 411 G enista tinctoria 1 2 2 1 + 2 + I I I 485 P eu ced a n u m alsaticum + + + 1 2 1 1 1 I I I 276 Prunella g ra n d flo r a + + 1 1 2 I I I 239 Briza media + + + + + + + + I I I 29 G ym nadenia conopsea 2 + 2 II 254

Sa lvia p ra ten sis + . + + + + 1 II 51

E ryn g iu m p la n u m + + + + + + II 21

Orchis m ilitaris + + + + II 14

Silene vulgaris + + + + II 14

O robanche lutea + + + + II 13

L a th yru s tuberosus + + + II 11

Pim pinella sa x ifra g a + + + a II 11

G a tu n k i sp o radyczne - S p o ra d ic species

C h. F e s tu c e ta lia v a le s ia c a e : A c h ille a p a n n o n ic a 10(+); 11(+); A d o n is v e r n a lis 4(+); A n th e m is tin c to r ia 10(+), 12(+); A s tr a g a lu s o n o b r y c h is 2(+), 11(1); H ie r a c iu m b a u h in ii 3(+), 11(+); P o te n tilla a r e n a r ia 8(+), 13(+); C h . F e stu c o - -B r o m e te a : A ju g a g e n e v e n s is 5(+); D ia n th u s c a r tu s ia n o r u m 15(+); G e n tia n a c r u c ia ta 8(+); H e lia n th e m u m n u m m u la r- iu m 8(+); T e u c r iu m c h a m a e d r y s 1(+), 8(+); C h . T r ifo lio -G e r a n ie te a s a n g u in e i: A s tr a g a lu s c ic e r 1(+); A s tr a g a lu s g ly c y p h y llo s 5(r), 14(r); O rc h is p u r p u r e a 8(r); P o ly g o n a tu m o d o r a tu m 8(+); T rifo liu m m e d iu m 14(+); V a le ù a n a a n g u s tifo lia 9(r), 14(+); V io la h ir ta 8(+), 13(+); Ch. M o lin io -A r r h e n a th e r e te a : A c h ille a m ille fo liu m 12(+); D a u c u s c a r o ta 12(+); G e r a n iu m p r a te n s e 9(+); L o liu m p e r e n n e 9(+); P a s tin a c a s a tiv a 9(+), 12(+); P h le u m p r a te n s e 9(+); P o a p r a te n s is 10(+); T a ra x a c u m o ffic in a le 9(+); C h. A r te m is ie te a i A g r o p y r e te a : A r c tiu m to m e n to s u m 9(+); A r te m isia v u lg a ris 10(r), 14(+); B r o m u s in e rm is 8(+)

Zespół Inuletum ensifoliae z dużym udziałem Inula ensifolia, a bez Linum flavum wyróżnił Kucharczyk [2000]. Z kolei Szczeblewska i Janecki [1999] opisali jego zubożałą postać z dużym udziałem Linum flavum , a bez Inula ensifolia na glebach lessowych w okolicach Przemyśla. Spośród gatunków charakterystycznych dla tego zespołu, poda wanych przez Kozłowską [1926], nie wystąpiły Cirsium pannonicum, Iris aphylla i Li num hirsutum. Najważniejszym czynnikiem decydującym o występowaniu Inula ensifo lia je s t z a w a rto ść w p o d ło ż u w ę g la n u w ap n ia. M n ie jsz y w p ły w n a to m ia st m a uwilgotnienie siedliska [Fijałkowski 1971]. Bioróżnorodności muraw omawianego zespołu zagraża ponad 30% udział drzew i krzewów w ogólnym pokryciu [Fijałkowski 2003]. Ta kich silnie zakrzaczonych płatów na badanym terenie było niewiele.

Zarówno na Lubelszczyźnie, jak i w innych regionach kraju udowodniono, że zanie chanie ekstensywnego wypasu czy też wykaszania roślinności muraw prowadzi do zani kania gatunków reliktowych i całych zbiorowisk oraz opanowania powierzchni przez za rośla kserotermiczne i świetliste dąbrowy. W taki sposób zanikło wiele płatów bardzo bogatych florystycznie muraw, objętych w przeszłości ochroną rezerwatową lub pomniko w ą [Fijałkowski 2003, Bacieczko 1997, Waldon 1997]. Gdy nie jest prowadzony wypas, ze spół Inuletum ensifoliae zostaje zagłuszony przez krzewy zespołu Peucedano-Coryletum [Janecki 1999]. Oprócz braku w ypasu i koszenia na bioróżnorodność m uraw

(11)

kseroter-micznych ujemnie w pływ a nadmierna eutrofizacja ich siedlisk spowodowana spływem biogenów z pól uprawnych położonych powyżej. Sprzyja to nadm iernem u rozwojowi Brachypodium pinnatum , a następnie ubożeniu zbiorow isk [Bobbink i W illams 1987, Grzybowska 2004]. Zagrożeniem jest także zaorywanie skarp muraw kserotermicznych lub ich zalesianie, zasypywanie odpadami wąwozów oraz mechaniczne niszczenie roślin o okazałych barwnych kwiatach [Bacieczko 1997, Fijałkowski 2003]. Takie niebezpieczeń stwo istnieje także w przypadku omawianych muraw, które narażone są na spływy skład ników nawozowych i pestycydów z pól uprawnych znajdujących się na wierzchowinach stoków. N a jednym ze stoków wykopany jest ponadto dół, w którym rolnicy gromadzą odpady.

Zbiorowisko z Trifolium rubens występowało w płaskich miejscach zarówno w dol nej, jak i górnej części zboczy o wystawie południowej i wschodniej. Trifolium rubens pokrywała od kilkunastu do 50% powierzchni poszczególnych płatów (tab. 3). Wysokie stopnie stałości i znaczące pokrycie osiągała roślinność z klasy Trifolio-Geranietea: Me- dicago falcata, Origanum vulgare i Galium verum zaś z Festuco-Brometea: Salvia ver- ticillata i Centaurea scabiosa. Stałymi kom ponentam i były rów nież gatunki łąkowe, zwłaszcza Arrhenatherum elatius i Galium mollugo oraz towarzyszące: Peucedanum al- saticum, Chamaecytisus ruthenicus i Ch. ratisbonensis. W niektórych płatach w ystępo wały nieliczne okazy drzew i krzewów, które przenikały z pobliskich zarośli, z przewagą Prunus spinosa. Omawiane zbiorowisko było niejednolite florystycznie. W pierwszych dw óch zd jęciach w tab eli 3 uw agę zw raca duży u d ział B rachypodium pinnatum , a w zdjęciu 7 - Geranium sanguineum, Anthericum ramosum i Stachys recta. D uży udział taksonów z klasy Trifolio-Geranietea i Festuco-Brometea wskazuje na przejścio w y charakter zbiorowiska z Trifolium rubens. Liczba gatunków w poszczególnych zdję ciach była zróżnicowana, średnio w ynosiła 25,9. W skaźnik Shannona-W ienera, który uwzględnia nie tylko liczbę gatunków w zdjęciach, ale także ich ilościowość, osiągnął w ysoką wartość H ’=3,31, prawie identyczną jak w zespole Inuletum ensifoliae typicum.

W kolejnym zbiorowisku, reprezentowanym przez dwa zdjęcia (8-9) - tabela 3, domi nował ciemiężyk biały - Vincetoxicum hirundinaria - gatunek wyróżniający związku Ge-

ranion sanguinei. W zdjęciu 8, gdzie ciemiężyk pokrywał prawie 60% powierzchni płatu,

zidentyfikowano tylko 21 gatunków. W zdjęciu 9, w którym udział tego gatunku był mniejszy, stwierdzono ponad dwukrotnie więcej taksonów, w tym licznie rosły Peuceda- num cervaria, Anthericum ramosum, Stachys recta i gatunki z rodzaju Chamaecytisus. W ystępowanie Vincetoxicum hirundinaria w znaczących ilościach odnotował K uchar czyk [2000] w zespole Geranio-Peucedanetum cervariae w Kazimierskim Parku Krajobra zowym.

Następne dwa płaty (zdj. 10-11) - tabela 3, odznaczały się dużym udziałem Peuceda num cervaria. N a obydwu powierzchniach licznie występowały: Medicago falcata i Ori ganum vulgare z klasy Trifolio-Geranietea oraz Thesium linophyllon i Brachypodium pinnatum z Festuco-Brometea. W obydwu płatach rosły nieliczne okazy drzew i krze wów. W zdjęciu 10, wykonanym w zagłębieniu dolnej części zbocza południowego, uwa gę zwraca liczne występowanie ciemiężycy czarnej - Veratrum nigrum - gatunku zagro żonego w Polsce wyginięciem. Stanowisko tego taksonu w omawianym zbiorowisku jest

(12)

prawdopodobnie wtórne i wywodzi się przypuszczalnie z pobliskiego lasu grądowego, w którym Wawerski i in. [2002] odnaleźli w roku 2001 kilkadziesiąt okazów. Zbiorowisko z Peucedanum cervaria nawiązuje do wariantu z tym gatunkiem wyróżnionego przez Fi lipka [1974] w obrębie zespołu Adonido-Brachypodietum pinnati.

Tabela 3. Zbiorowiska z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei i Rhamno-Prunetea

Table 3. Plant communities representing Trifolio-Geranietaea saguinei and Rhamno-Prunetea classes N u m er zdjęcia w tabeli N u m b er o fre le v é in table 2 3 4 5 6 7 S ta ło ść - C o n s ta n c y .2"o 8 9 10 11 12 13 N u m er zdjęcia w terenie N u m b er o fre le v é 31 38 30 32 40 35 56 l A 39 57 34 12 41 13

E kspozycja - Exposition N W W S S S S •Id ^ a c _{>% o} S S S S N N

Zw arcie w arstw y zielnej [%]

C o v e r o fh e r b a t plants 90 95 95 85 85 85 85

N <D p >

' o r9 95 90 95 95 95 95 Zw arcie drzew i krzew ó w [%] &

50 C o v er o f tr e e s an d shrubs 5

Liczba gatunków w zdjęciu

18 23 18 25 32 21 43 S D 21 47 29 37 26 27 N u m b er o f species in relevé 1 2 4 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 C h . G e r a n io n s a n g u in e i T rifolium ru b e n s 3 3 2 2 3 3 2 V 2893 + + + + M e d ic a g o fa l c a ta 1 + 1 + 1 + V 2 36 1 1 2 1 P e u c e d a n u m c e rv a ria 2 1 + 1 I I I 4 00 + 2 3 3 + + A n em o n e sy lv estris + + + I I I 21 + + G e ra n iu m san g u in e u m 1 2 I I 321 1 A n th e ricu m ram o su m + 2 I I 257 + 2 C a m p a n u la ra p u n c u lo id e s + + I I 14 + +

C h . T r ifo lio -G e r a n ie te a s a n g u in e i ‘ O rig a n e ta lia

O rig an u m vu lg a re + + + 1 + 1 V 171 1 1 1 G a liu m v eru m + + 1 + 1 IV 164 + + + + + A g rim o n ia eupa to r ia 1 + 1 I I I 150 + 1 + + C o ro n illa v a r ia - - + + + + Viola h iria - - + + + T rifolium a lp estre - - 1 P o ly g o n a tu m o d o ra iu m - - + C h . F e s tu c e ta lia v a le sia c a e S a lv ia v e rtic illa ta + 1 3 + 1 1 V 76 4 2 2 1 + 2 + M elampy ru m a rv e n s e 1 1 + I I I 150 + 1 A n th em is tin c to ria + + 1 I I I 86 + + C a m p a n u la sib irica r + + I I I 16 A s te r am ellu s + + II 14 + S c a b io sa o ch ro leu ca + + II 14 T hesium linophyllon + + II 14 2 2 1

(13)

cd. tabeli 3 - cont. Table 3 1 2 4 6 7 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 A s tr a g a lu s o n o b rych is r + II 9 + + L in u m fl a v u m 1 I 71 1 1 A c hi l lea p a n n o n ic a + I 7 + + A d o nis vern a lis + I 7 + + In ula ensifolia + I 7 1 + 2 S c a b io sa och roleu ca + C h . F e s tu c o -B r o m e te a C en ta u re a s c a biosa + + 2 1 + IV 34 3 + + 2 + B r a c h y p o d iu m p in n a tu m 2 3 1 I I I 85 7 1 + 2 1 1 E u p h o r bia cyp a rissia s + 1 + I I I 86 + S ta c h y s recta + 2 II 25 7 + 2 + T eu criu m ch a m a ed rys + + II 14 + + +

A n th y llis vu ln era ria 2 I 250 +

O n o b ry chis viciifo lia 1 I 71 + F ilip e n d u la v ulg a ris + I 7 1 1 Pla nta g o m e dia + I 7 + + H elia n th e m u m n u m m u la riu m + C a m p a n u la g lo m e r a ta + C h . M o lin io - A r r h e n a th e r e te a A r r h e n a th e ru m ela tiu s + 2 3 + 1 + V 879 1 + 1 G al iu m m o llu g o 2 + 2 + + + V 529 + + + + +

K n a u tia a rve n sis + + 1 + + IV 100 + + +

L e u c a n th e m u m v u lg a re + 1 II 79 + + +

A c h illea m illefo liu m + + II 14 D a u c u s ca rota + + II 14 Vicia cra cca + + II 14 G era n iu m p r a te n s e + I 7 + P a s tin a c a s a tiv a + I 7 + + T rifolium p r a te n s e + I 7 + + C repis b ien n is + D a cty lis g lo m e r a ta + L e o n to d o n h isp id u s + P im p in e lla major + T rifolim m o n ta n u m + + + C h . A r te m is ie te a i A g r o p y r e te a B ro m u s in erm is 2 1 II 321 El ym us h isp id u s + 2 II 25 7 + + + + T ra g o p o g o n d u b iu s + + + II 19 + + + H ie ra ciu m u m b ella tu m + + II 14 + + M a lv a s y lv estris + I 7 +

(14)

Walory florystyczne i estetyczne muraw kserotermicznych w okolicy Zamościa 107

1 2 3 4 6 7 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 E ly m u s repens - 2 1 C ic h o riu m in th yb u s - + + F a lc a r ia v u lg a ris - + + P o a a n g u stifo lia - + D rz e w a i k r ze w y - T rees a n d sh ru b s

C h a m a e c y tisu s ra tisb o n en sis 1 + 1 + + IV 171 2 + 1

C h a m a e c y tisu s ru th e n icu s 3 + 1 3 III 1150 2 1 + 1

C era su s fr u tic o s a (c) - 4 3 R o sa c a n in a (c) + r II 9 + r + P r u n u s sp in o sa (c) 1 71 + R o sa c a n in a (b) . r 2 + + P r u n u s sp in o sa (b) + 7 + 2 R h a m n u s c a th a rtic u s (b) - + V iburnum o p u lu s (b) - + I n n e - O th e r P e u c e d a n u m a lsa ticu m + . 1 + + 2 IV 343 + + + r S a lv ia p r a te n s is + 1 1 + III 157 + + E ry n g iu m p la n u m + + + III 21 + R a n u n c u lu s b u lb o su s + + + III 21 + + E u p h o r b ia esula . + + II 14 + L in u m ca th a rticu m + + II 14

O rchis m ilita ris . + + II 14

P r im u la ve ris . + + II 14 + +

T a n a ce tu m co rym b o su m 2 I 25 0 1

G en ista tin cto ria + I 7 + 1

H y p ericu m p e r fo r a tu m + I 7 + +

P im p in e lla sa x ifra g a + I 7 +

V in ceto xicu m hiru n d in a ria . + I 7 4 3 +

B riza m ed ia - +

C a m p a n u la p e rsic ifo lia - +

C a rex fla c c a - 1 1 C yp rip e d iu m ca lceo lu s - + M e n th a a rven sis - + O ro b a n c h e lu eta - + P ru n ella g ra n d iflo ra - + 1 + Veratrum nig ru m - 3

G atunki sporadyczne - S poradic species:

C h. T r ifo lio -G e r a n ie te a s a n g u in e i: V a leria n a a n g u s tifo lia 7 (+ ); C h . F e s tu c e ta lia v a le s ia c a e : H ie r a c iu m b a u h in ii: 5(+ ); C h. F e s tu c o -B r o m e te a : A ju g a g en even sis: 7 (+ ); A lliu m olera ceu m : 7 (+ ); P o a co m p ressa : 7(r); C h. M o lin io -A rr- h e n a th e r e te a : B e to n ic a o fficin a lis: 7 (+ ); F e s tu c a rubra: 4 (1 ); P la n ta g o la n ceo la ta : 5 (+ ); C h. A r te m is ie tea i A g r o p y - r e te a : A r te m is ia vu lg a ris: 7 (+ ); C a rd u u s a ca n th o id es: 7 (+ ); C o n vo lvu lu s a rven sis: 3 (+ ); L in a r ia v u lg a ris: 7 (2 ); M eli-lo tu s o fficin a lis: 4 (2 ); I n n e - O th e r : L a th y r u s tu b ero su s: 3 (+ ); S a n g u is o r b a m inor: 7(+ ); S ile n e vu lg a ris: 7(+).

(15)

Zdjęcia 12-13 (tab. 3) wykonano w płatach o powierzchni zaledwie po kilka m 2, zlo kalizowanych w górnej części południowych zboczy. W zdjęciu 13, w którym zwarcie w i sienki stepowej - Cerasus fruticosa - było mniejsze, liczniej występowały gatunki z rzę du Festucetalia valesiaceae, w tym charakterystyczne dla zespołu Inuletum ensifoliae. W zdjęciu 12 większą powierzchnię płatu niż w 13 pokrywały Salvia verticillata, Cen taurea scabiosa, Arrhenatherum elatius i Elymus repens. Generalnie zarośla z Cerasus fruticosa występują na stromych zboczach o glebach lessowych. Jednakże niektóre tak- sony zidentyfikowane w obrębie gatunku Cerasus fruticosa w ystępują na podłożu w y łącznie kredowym [Fijałkowski i Wawer 1982]. Prawdopodobnie z takimi spotykano się na obszarze projektowanego rezerwatu w Wychodach koło Zamościa.

Łącznie w zbiorowiskach badanego obszaru stwierdzono 163 gatunki roślin naczy niowych, w tym 19 chronionych (5 oznaczonych gw iazdką znajduje się w Czerwonej Księdze). Ochronie całkowitej podlegają: Adonis vernalis, Anemone sylvestris, Cerasus fruticosa*, Linum flavum , Gentiana cruciata, M uscari comosum*, Veratrum nigrum*, Cypripedium calceolus*, Gentianella lutescens, Gymnadenia conopsea, Orchis milita- ris, Orchis purpurea*, Platanthera chlorantha, Orobanche lutea, a częściowej: A ster amellus, Dianthus carthusianorum, Primula veris, Viburnum opulus, Frangula alnus.

Omawiane murawy kserotermiczne charakteryzują się wyraźną zmiennością sezonową. Dostarczają wspaniałych wrażeń estetycznych od wiosny aż do jesieni. W iosną najwcze śniej szare murawy ubarwiają kwitnące okazy Adonis vernalis, Primula veris i Carex hu- milis a następnie Anemone sylvestris, Viola hirta, Cypripedium calceolus, Orchis milita- ris, O. purpurea, Gymnadenia conopsea. Najpiękniej jednak wyglądają latem (na przełomie czerwca i lipca), kiedy kwitnie większość gatunków o różnobarwnych i różnokształtnych kwiatach, jak Linum flavum, Inula ensifolia, Anthemis tinctoria, Prunella grandiflora, An- thyllis vulneraria, Onobrychis viciifolia, Vincetoxicum hirundinaria, Campanula sibiri- ca, M elampyrum arvense, Trifolium rubens, Astragalus onobrychis i Geranium sangu- ineum. Późnym latem szczególnego kolorytu nadaje murawom Aster amellus. Wyróżniają się one niebywałym pięknem wśród zieleni pól uprawnych z przewagą zbóż. Ze wzgórz, na których występują murawy kserotermiczne, można podziwiać krajobraz leśny Roztoczań skiego Parku Narodowego i panoramę Kotliny Zamojskiej. O wielkim bogactwie muraw kserotermicznych na Lubelszczyźnie świadczy fakt, że skupiają one około 500 gatunków roślin naczyniowych, co stanowi 1/3 flory tego regionu [Fijałkowski 2003].

Roślinność kserotermiczna Polski jest w znacznym stopniu zagrożona. W Wielkopol- sce Brzeg i Wojterska [1996] uważają m urawy kserotermiczne z klasy Festuco-Brometea za zanikające. Duże straty w gatunkach i powierzchni zbiorowisk kserotermicznych na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat dotknęły także Lubelszczyznę. Największe ubytki rzędu ok. 50% dotyczą np. populacji Astragalus onobrychis, Carlina vulgaris, Campa nula glomerata, P oly gala comosa. Rów nocześnie zm alała pow ierzchnia zajęta przez zbiorowiska z klasy Festuco-Brometea o 25%, a z Trifolio-Geranietea o 10% [Fijałkow ski 2003]. N a aktualnej liście gatunków stwierdzonych w zbiorowiskach muraw kseroter- micznych w Wychodach nie znalazły się m.in. Orchis ustulata, Ononis spinosa, Orchis maculata, Cam panula cervicaria, które w yróżnili w cześniej Izdebski i Fijałkow ski [1956]. W związku z tym bardzo ważne jest objęcie bogatych w gatunki reliktowe muraw w ystępujących w W ychodach ochroną czy n n ą poleg ającą n a likw idacji zakrzaczeń

(16)

i przywróceniu ekstensywnego wypasu, ewentualnie wprowadzeniu okresowego kosze nia roślinności. Dzwonko i Loster [1998] zwracają uwagę, że utrzymanie już istniejących zbiorowisk murawowych jest dużo prostszym i tańszym zabiegiem niż pełne odtworzenie poprzednio bogatych w gatunki reliktowe. M urawy o charakterze stepowym we współ czesnym krajobrazie są refugiami dla w ielu rzadkich taksonów i stanowią potencjalne źródła diaspor dla procesów emigracji i rekolonizacji w ich najbliższym otoczeniu [Grzy bowska 2004]. Bioklimat tych zbiorowisk cechuje się dużymi walorami bioterapeutyczny mi, a ich skład florystyczny może być w zorcem do układania m ieszanek na trawniki o charakterze łąk kwietnych na glebach wapiennych [Wysocki i Sikorski 2002].

WNIOSKI

1. N a badanym terenie dominował zespół Inuletum ensifoliae, którego roślinność znajdo wała się w różnych fazach sukcesji. Zbiorowiska z Trifolium rubens, Vincetoxicum hirundi- naria, Peucedanum cervaria i Cerasus fruticosa występowały na bardzo małym areale.

2. Wyróżnione zbiorowiska kserotermiczne są bogate w gatunki reliktowej stepowej flo ry, w tym liczne chronione i zagrożone wyginięciem. Zachowanie bioróżnorodności tych muraw jest koniecznością nie tylko ze względu na walory naukowe, ale i estetyczne.

3. Zagrożeniem dla bioróżnorodności są: eutrofizacja siedlisk biogenami spływający mi z pól uprawnych zlokalizowanych na wierzchowinach wzniesień oraz brak ich użytko wania rolniczego, co sprzyja rozprzestrzenianiu się zarośli z klasy Rhamno-Prunetea.

PIŚMIENNICTWO

Bacieczko W., 1997. Kserotermiczna roślinność na krawędziach doliny Płoni na Pojezierzu My- śliborskim. Przegl. Przyr. 8(4), 91-94.

Bobbink R., Willams J., 1987. Increasing dominance of Brachypodium pinnotum (L) Beauv. in chalk grasslands. A threat to a species - vich ecosystem. Biolog. Conserv. 40, 301-314. Brzeg A., Wojterska M., 1996. Przegląd systematyczny zbiorowisk roślinnych Wielkopolski

wraz z oceną stopnia ich zagrożenia. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. B, 7-40.

Dzwonko Z., Loster S., 1998. Ochrona półnaturalnych muraw nawapiennych. Dynamika roślin ności po wycięciu drzew. Mat. Symp. 51 Zjazdu PTB, 15-19 IX 1998, Gdańsk, 128. Fijałkowski D., 1964. Zbiorowiska kserotermiczne okolic Izbicy na Wyżynie Lubelskiej. Anna

les UMCS, Sec. C, 19(14), 239-259.

Fijałkowski D., 1971. Sródbagienne murawy kserotermiczne pod Chełmem w woj. lubelskim. Annales UMCS, Sec. C, 26(29), 409-419.

Fijałkowski D., 2003. Ochrona przyrody i środowiska na Lubelszczyźnie. Wyd. Lubelskie Tow. Naukowe.

Fijałkowski D., Izdebski K., 1957. Zbiorowiska stepowe na Wyżynie Lubelskiej. Annales UMCS, Sec. B, 12, 167-199.

Fijałkowski D., Wawer M., 1982. Wiśnia karłowata (Cerasus fruticosa (Pall.) Woronow) na Lu belszczyźnie. Annales UMCS, Sec. C, 37(25), 303-311.

Filipek M., 1974. Murawy kserotermiczne regionu Dolnej Odry i Warty. Pozn. Tow. Przyj. Nauk. Wydz. Mat.-Przyrod., Prace Komisji Biologicznej, 38.

(17)

Grzybowska B., 2004. Glebowy bank nasion w wybranych murawach kserotermicznych na Wyżynie Miechowskiej. Mat. 53 Zjazdu PTB, Toruń-Bydgoszcz, 6-11 IX 2004, 71-72. Izdebski K., Fijałkowski D., 1956. Fragment roślinności kserotermicznej w Kątach pod Zamo

ściem. Annales UMCS, sec. C, 11(13), 507-521.

Janecki J., 1999. Fizjonomia polskiej szaty roślinnej. Wyd. KUL, Lublin.

Kozłowska A., 1926. Zmienność kostrzewy owczej (Festuca ovina L.) w związku z sukcesją zespołów stepowych na Wyżynie Małopolskiej. Spraw. Kom. Fizjogr. 60, 63-110.

Krebs H.J. 2001. Ekologia. PWN, Warszawa.

Kucharczyk M., 2000. Plant associations and communities of the Kazimierz Landscape Park. V. Xerotermic grasslands and shrubs associations. Annales Annales UMCS, Sec. C, 55, 183-220. Matuszkiewicz W., 2005. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum

Geobotanicum. PWN, Warszawa.

Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając H., 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences.

Szczeblewska A., Janecki J., 1999. Kserotermiczna szata roślinna wzgórz koło Łuczyc i Jaskma-nic w okolicy Przemyśla (Opole Zachodnie). Ochr. Przyr. 58, 79-89.

Towpasz K., Kotańska M., 1998. Zróżnicowanie muraw kserotermicznych w krajobrazie rolni czym. Mat. Konf. i Obrad Sekcji 51 Zjazdu PTB, 15-19 IX 1998, Gdańsk, 496.

Waldon B., 1999. Zanikanie rzadkich i chronionych gatunków muraw kserotermicznych krawę dzi doliny Wisły (okolice Gruczna). Przegl. Przyr. 10(3-4), 129-133.

Wawerski J., Pałka K., Wójciak J., 2002. Dokumentacja do utworzenia rezerwatu przyrody „Kąty”, Lubelskie Tow. Ornit.

Wysocki C., Sikorski P., 2002. Fitosocjologia stosowana. Wyd. SGGW, Warszawa.

FLORISTIC AND AESTHETIC VALUES OF THE XEROTHERM IC GRASSLANDS IN THE SURROUNDINGS OF ZAMOŚĆ

A bstract. Xerothermic grasslands on the chalky slopes deviding arable fields near Zamość (South Poland) were subject in 2004-2005 to phytosocioligal investigation with the Braun-Blanquet method. The study area is dominated by the Inuletum ensifoliae association of the Festuco-Brometea class. Two variants of the association were

distinguished: (1) the initial one, developed on the fields abandoned long time ago, with

weak presence of Inula ensifolia and more abundand Linum flavum, and (2) the typical one, well established, floristically richer, with abundand Inula ensifolia. Three other associations representing Trifolio-Geranietea sanguinei, with Trifiolium rubens, Vincetoxicum hirundinaria and Peucedanum cervaria, as well as one of the Rhamno- -Prunetea, with Cerasus fruticosa, occurred on a very small part of the area in patches under 25 m2. Cessation of extensive grazing and mowing several years ago has caused expansion of trees and shrubs of Rhamno-Prunetea class - a major threat to the studied xerothermic communities. In addition they are being enriched in nutrients leached-out and running down the slope from the arable fields in the upper range.

Key w ords: asthetic values, aloristic diversity, Inuletum ensifolie, protected and threatened plants, xerothermic grasslands