LAGERLUND E. 1987 — An alternative Weichselian glaciation model, with special reference to the glacial history of SkDne, South Sweden. Boreas, 16: 433–459.
LAGERLUND E. 1995 — Anomalous ice movement directions in NW Poland and NE Germany during the Vistulian/Weichselian deglacia-tion. PóŸnoczwartorzêdowy rozwój rzeŸby i zmiany œrodowiska przy-rodniczego. Symp. dedykowane S. Kozarskiemu, UAM, Poznañ: 28. LAGERLUND E., MALMBERG-PERSSON K., KRZYSZKOWSKI D., JOHANSSON P., DOBRACKA E., DOBRACKI R. & PANZIG W.-A. 1995 — Unexpected ice flow directions during the late Weich-selian deglaciation of the south Baltic area indicated by a new lithostra-tigraphy in NW Poland and NE Germany. Quater. Inter., 28: 127–144. MATKOWSKA Z., RUSZA£A M. & WDOWIAK M. 1977 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1 : 50 000, ark. Œwinoujœcie i Miêdzyzdroje.
MEYER K.-D. 1983 — Indicator pebble and stone count methods. [W:] J. Ehlers (ed.), Glacial deposits in North-West Europe. Balkema, Rotterdam: 275–287.
MIKO£AJSKI J. 1948 — Z morfologii wybrze¿a wyspy Wolin. Prz. Geograf., 21.
MILTHERS V. 1909 — Scandinavian Indicator Boulders in the Quater-nary Deposits. Danm. Geolog. Unders., II R. 23: 1–153.
MILTHERS V. 1936 — Eine Geschiebegrenze in Ostdeutschland und Polen und ihre Beziehungen zu den Vereisungen. Jb. Preuß. Geol. Landesanst., Berlin, 56: 248–263.
MILTHERS V. & MILTHERS K. 1938 — Rozmieszczenie niektórych wa¿nych narzutniaków na Ni¿u Polskim. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 5: 26. RUSZA£A M., DOBRACKA E. & PIOTROWSKI A. 1979 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1 : 50 000. Ark. Œwinoujœcie i Miêdzyzdroje. Pañstw. Inst. Geol.
SCHULZ W. 1973 — Rhombenporphyr-Geschiebe und deren östliche Verbreitungsgrenze im nordeuropäischen Vereisungsgebiet. Zeitsch. Geol. Wissensch., 9: 1141–1154.
SCHULZ W. 2003 — Geologischer Führer für den norddeutschen Geschiebesammler. CW Verlagsgruppe Schwerin.
SMED P. 1993 — Indicator studies: a critical review and a new data — presentation method. Bull. Geol. Soc. Denm., 40: 332–340.
SMED P. 2000 — Über den Hesemann-Milthers-Streit und die von Hesemann verwendete Abbildungsmethode für Geschiebezählungen. Geschiebekunde Aktuell, 16: 127–131.
SMED P. 2002 — Steine aus dem Norden. Geschiebe als Zeugen der Eiszeit in Norddeutschland. Gebrüder Borntraeger. Berlin, Stuttgart. ZANDSTRA J.G. 1999 — Platenatlas van noordelijke kristalijne gids-gesteenten. Backhuys Publishers, Leiden.
¯YNDA S. 1972 — Wyniki wstêpnych badañ nad moren¹ czo³ow¹ wyspy Wolin. Bad. Fizj. Pol. Zach., 9: 159–168.
G³azy narzutowe „Trojaczki” — nowo ustanowiony pomnik przyrody
nieo¿ywionej w Tarnowie
Piotr Czubla*, W³odzimierz Mizerski*,**
Erratic ”Triplets” — a newly established nature monument in Tarnów (southern Poland). Prz. Geol., 51: 585–586.
S u m m a r y . Three erratics have been found in Tarnów (southern Poland). They probably represent fragments of a single boulder transported during one of the South-Polish glaciations from Arnö Massif in Central Sweden. The largest erratic has a circumference of 10.2 m, making it the second largest dropstone known from the area between the maximum ranges of the ice-sheets of Mid-Polish and South Polish glaciations. In May, 2002, the boulders (named ”Triplets” and moved to a recreational area in Tarnów, were declared a protected monument of inanimate nature.
Key words: South Polish glaciations, erratics, granit Arnö, Tarnów, South Poland
Przy ul. Józefa Pi³sudskiego w Tarnowie, naprzeciwko basenów GKS B³êkitni, znajduj¹ siê trzy g³azy narzutowe nazwane „Trojaczki” (ryc. 1). Najwiêkszy z nich ma obwód oko³o 10,2 m, wysokoœæ ok. 2 m i masê oko³o 28 ton. Zosta³y one znalezione jesieni¹ 2001 r. w tarnowskiej dziel-nicy Rzêdzin na polu p. Tadeusza Wiêckowskiego (Kacza-nowski & Zieliñski, 2002). Dziêki staraniom w³adz miasta zosta³y one przeniesione w obecne miejsce, le¿¹ce na szlaku ulubionych spacerów Tarnowian, i zosta³y objête ochron¹ jako pomnik przyrody nieo¿ywionej uchwa³¹ Rady Miej-skiej w Tarnowie nr LI/987/2002 z dnia 23 maja 2002 r. (Dziennik Urzêdowy ..., 2002). Wszystkie trzy g³azy s¹ naj-prawdopodobniej fragmentami jednego, wiêkszego g³azu, który rozpad³ siê w wyniku procesów wietrzeniowych.
G³az nie by³ wczeœniej znany przede wszystkim dlate-go, ¿e na powierzchniê wystawa³a tylko niewielka jego czêœæ, nie daj¹ca wyobra¿enia o jego rzeczywistej wielko-œci. Dopiero prace ziemne pozwoli³y na ocenê jego rozmia-rów i podjêcie energicznych dzia³añ maj¹cych na celu jego wyeksponowanie i objêcie ochron¹ prawn¹.
Szaroró¿owawa ska³a ma teksturê gnejsow¹ z wielkimi, wyd³u¿onymi bia³awymi lub ró¿owawymi ziarnami
skale-nia o tabliczkowym pokroju. Ich t³ustawy (w efekcie wie-trzenia) po³ysk upodabnia je na pierwszy rzut oka do kwar-cu. Otacza je ciemna masa z³o¿ona g³ównie z czarnego biotytu i licznych, prawie okr¹g³ych ziaren kwarcu. Ziarna du¿ych skaleni potasowych — mikroklinu, s¹ u³o¿one wyraŸnie zgodnie z powierzchniami teksturalnymi. Na œwie¿ych powierzchniach ska³y doskonale s¹ widoczne du¿e jasne skalenie oraz szary do szaroniebieskawego kwarc i mnóstwo biotytu. Kwarc razem z biotytem tworz¹ wype³nienie pomiêdzy olbrzymimi kryszta³ami skalenia.
W ca³ej skale powszechnie wystêpuj¹ cienkie, licz¹ce do 1 cm gruboœci, ¿y³ki kwarcowe oraz jedna wielka ¿y³a pegmatytu z licznymi rozga³êzieniami, osi¹gaj¹ca miejsca-mi do 10 cm gruboœci. W pegmatycie domiejsca-minuj¹ bezbarwne lub zabarwione na bia³o skalenie o d³ugoœci do 5–6 cm i szerokoœci do 2 cm. Towarzyszy im ¿ó³tobr¹zowy kwarc o ziarnach siêgaj¹cych maksymalnie do 8 cm œrednicy. Brze-¿ne partie pegmatytu buduje szara równoziarnista, drobno-ziarnista ska³a makroskopowo przypominaj¹ca granit (mikrogranit?).
Rozpoznawalne makroskopowo cechy opisywanej ska³y wskazuj¹ na jej pochodzenie z masywu Arnö w œrod-kowej Szwecji. Granity Arnö wystêpuj¹ w dwóch odmia-nach (Smed, 2002): gruboziarnistej, podobnej do granitu Revsund i wstêgowej — reprezentowana przez g³az znale-ziony pod Tarnowem i wyeksponowany w mieœcie. W oby-dwu odmianach wystêpuj¹ wielkie skalenie potasowe
Przegl¹d Geologiczny, vol. 51, nr 7, 2003
585
*Katedra Geologii, Uniwersytet £ódzki, ul. ród³owa 47, 91-735 £ódŸ; geologia@geo.uni.lodz.pl
**Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; wmiz@pgi.waw.pl
(mikroklin) o bia³ym i niekiedy ró¿owawym zabarwieniu, najczêœciej licz¹ce od 1 do 5 cm, ale niekiedy osi¹gaj¹ce nawet do 12 cm d³ugoœci. Odmiana wstêgowa jest bardziej rozpowszechniona. Charakterystyczna jest dla niej struktu-ra fanerokrystaliczno-porfirowa i tekstura oczko-wo-gnejsowa. Otoczenie skaleni we wstêgowym granicie tworzy œrednioziarnista do drobnoziarnistej, ciemna albo czarnobia³a masa, zdominowana przez bezbarwny lub br¹zowoszary, pó³przezroczysty kwarc, wykszta³cony w postaci okr¹g³awych ziaren o rozmiarach od 1 do 5 mm. Ciemne zabarwienie masa otaczaj¹ca skalenie zawdziêcza licznym, drobnym blaszkom biotytu. Hornblenda wystêpuje w stosunkowo ma³ych iloœciach (Hesemann, 1975). Miej-scami pojawiaj¹ siê nieregularne bia³e pasy, utworzone g³ównie przez skalenie potasowe. Plagioklazy wystêpuj¹ w niewielkich iloœciach i zwykle s¹ bia³e lub jasnozielone. Powy¿szy opis w zupe³noœci odpowiada cechom ska³y buduj¹cej tarnowskie „Trojaczki”.
Hesemann (1975) podaje, ¿e granit Arnö tworzy poje-dyncze masywy w s¹siedztwie granitów Sala i Uppsala w Upplandzie. Trzon masywów stanowi¹ masywne grubo-ziarniste granity, w strefach zaœ marginalnych wystêpuj¹ granitognejsy o wstêgowej teksturze. Wiek granitu ocenia-ny jest na 1,8–1,9 mld lat.
Do niedawna granit Arnö (obydwie odmiany) trakto-wany by³ jako ska³a przewodnia, czyli na jego podstawie próbowano przeœledziæ trasy strumieni lodowych l¹dolodu skandynawskiego z pó³nocy na obszar Ni¿u Œrodkowoeu-ropejskiego. Przydatnoœæ tego typu petrograficznego dla interpretacji obszarów alimentacyjnych zlodowaceñ skan-dynawskich uznawa³ Hesemann (1975), Zandstra (1988) i Smed (1994). Ostatnio jednak pojawi³y siê opinie o braku przydatnoœci tej ska³y dla badañ czwartorzêdu (Meyer, 2002 — inf. ustna). W nowym opracowaniu Zandstra (1999) nie wymienia ju¿ granitu Arnö wœród ska³ przewod-nich. Badania przeprowadzone w Polsce Œrodkowej (Czu-bla, 2001) potwierdzi³y wystêpowanie granitów Arnö wœród utworów glacjalnych, ale ich ziarna znajdowano w
ró¿nowiekowych utworach w podobnej kon-centracji. W zwi¹zku z tym nie by³o mo¿liwe wysnucie na podstawie jego obecnoœci znacz¹cych wniosków paleogeograficznych ani stratygraficznych. Wed³ug Hesemanna (1975) granit Arnö jest czêsto obserwowany w utworach glacjalnych, ale pozostaje zwykle nierozpoznany. Znajdowano jego od³amki od Renu a¿ po Œl¹sk, czyli na prawie ca³ym obszarze, na którym Hesemann prowadzi³ badania. Znalezisko pod Tarnowem oraz licz-ne znaleziska w okolicach £odzi (Czubla, 2001) wyraŸnie wskazuj¹ na koniecznoœæ roz-szerzenia proponowanego przez Hesemanna (Czubla, 2001) wachlarza rozrzutu tej ska³y w kierunku wschodnim.
Najwiêkszy z „trojaczków” g³az narzuto-wy jest drugim co do wielkoœci g³azem narzu-towym znajduj¹cym siê na obszarze po³o¿onym miêdzy maksymalnymi zasiêgami zlodowaceñ po³udniowopolskich i œrodkowo-polskich. W katalogu g³azów narzutowych (Czernicka-Chodkowska, 1980) wymieniony jest g³az narzu-towy o obwodzie 12 m i wysokoœci 1,4 m. Jest to ró¿owosza-ry, œrednioziarnisty granit. Znajduje siê on w niewielkiej odleg³oœci na wschód od Tarnowa w miejscowoœci Pogórska Wola, w lesie nale¿¹cym do leœnictwa Jeziorki (Alexandro-wicz i in., 1975).
Warto zaznaczyæ, ¿e w obrêbie granic miasta Tarnowa znajduje siê jeszcze jeden g³az narzutowy, lecz o wiele mniejszy. Jest to granit rapakiwi o obwodzie 1,75 m i wysokoœci 1,5 m. Zosta³ on znaleziony na polnej miedzy w 1983 r. i umieszczony przy Al. Tarnowskiej, w miejscu przeciêcia siê po³udnika 21E z równole¿nikiem 50N (Zie-liñski & Kaczanowski, 2002).
Praca zosta³a wykonana czêœciowo w ramach tematu 505/348 badañ w³asnych U£ i w ramach tematu 6.20.9020.01.0 badañ statutowych PIG.
Literatura
ALEXANDROWICZ Z., DRZA£ M. & KOZ£OWSKI S. 1975 — Katalog rezerwatów i pomników przyrody nieo¿ywionej w Polsce. Stud. Natur., ser. B, 26: 1–295.
CZERNICKA-CHODKOWSKA D. 1980 — Zabytkowe g³azy narzu-towe na obszarze Polski. Cz. III, Polska po³udniowo-wschodnia i po³udniowa. Wyd. Geol.
CZUBLA P. 2001 — Eratyki fennoskandzkie w utworach czwartorzê-dowych Polski Œrodkowej i ich znaczenie stratygraficzne. Acta Geogr. Lodz., 80: 1–174.
Dziennik Urzêdowy Województwa Ma³opolskiego z 2002 r. Nr 149,
poz. 2329.
HESEMANN J. 1975 — Kristalline Geschiebe der nordischen Vereisungen. Geol. Landesamt Nordrhein-Westfalen, Krefeld. KACZANOWSKI M. & ZIELIÑSKI P. 2002 — Zielone per³y Tarno-wa. G³azy narzutowe. Wyd. Gmina Miasta TarnoTarno-wa.
SMED P. 1994 — Steine aus dem Norden: Geschiebe als Zeugen der Eiszeit in Norddeutschland. Gebrder Borntraeger, Berlin–Stuttgart. SMED P. 2002 — Steine aus dem Norden: Geschiebe als Zeugen der Eiszeit in Norddeutschland. Gebrder Borntraeger, Berlin–Stuttgart. ZANDSTRA J.G. 1988 — Noordelijke Kristallijne Gidsgesteenten. E.J. Brill, Leiden.
ZANDSTRA J.G. 1999 — Platenatlas van noordelijke kristallijne gidsgesteenten. Backhuys Publishers, Leiden
ZIELIÑSKI P. & KACZANOWSKI M. 2002 — Pomniki przyrody, [W:] Tarnów. Wyd. Gmina Miasta Tarnowa.
586
Przegl¹d Geologiczny, vol. 51, nr 7, 2003
Ryc. 1. Pomiar obwodu najwiêkszego z „Trojaczków”; fot. P. Zieliñski Fig. 1. Measuring the circumference of the largest ”Triplet”; photo P. Zieliñski
