Wojciech Chrzanowski,
Mirosław Wasiewicz
Badania obozu naukowego w Wińcu
koło Ostródy
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 373-375
1983
Wojciech Chrzanowski, M ir osła w Wasiewicz
BADANIA OBOZU NAUKOWEGO W WIŃCU KOŁO OSTRÓDY
Z w iązek H arcerstw a P o lsk ieg o (dalej ZHP) — H u fiec Łódź Śród m ieście pod egidą K w a te r y G łów n ej ZH P oraz K oło N a u k o w e S tu d e n tó w H istorii U n iw e r s y te tu Ł ódzkiego (dalej UŁ) z o rg a n izo w a ły w d n iach 27 lip ca — 24 sierp nia 1982 r. o g ó ln op olsk i obóz n a u k o w y w W ińcu, w g m in ie M iło m ły n. U cze stn ic zy ła w nim m ło dzież licea ln a z Łodzi, G dańska, K a tow ic, W rocław ia, P rudnika, H a jn ó w k i i S łupska. F u n k cje in stru k torów n a u k o w y c h p ełn iło sie dm iu stu d en tó w h isto rii UŁ, a o p iek u n ó w n aukow ych: ad iu nk t In sty tu tu H istorii U Ł dr A ndrzej B rzeziń sk i i ad iu nk t M ięd zy u czeln ian ego In sty tu tu N a u k P o lity c z n y c h dr M arek W iktorow ski; k o m e n d a n tem obozu była — M ałgorzata K ostecka, podharcm istrz — stu d en tk a III roku W ydziału P raw a UŁ.
Bad an ia d o ty c zy ły o sad n ictw a n a obszarze g m in y M iło m ły n w latach 1945— 1958. M iały on e charakter a n k ieto w y . Przeprow adzono je w e d łu g k w e stionariusza „O sadnicy na W arm ii i M azurach” opracow an ego przez p ra co w n i k ó w Z akładu H istorii Ośrodka B adań N a u k o w y c h im . W. K ętrzy ń sk ieg o w O l sz ty n ie (dalej OBN) pod k ie r o w n ic tw e m dr. Tadeusza F ilip k o w sk ieg o . 33 p y tania a n k ie ty k o n cen tr o w a ły się w o k ó ł k ilk u spraw : p rzy c z y n y i czas p r z y bycia o sad n ik ów na ziem ie odzyskane; za gospod arow anie się n a n o w y m te r y torium; a k ty w n o ść społeczna i polityczna w p ierw szy ch latach pow ojen nych; sto su n ek w ła d z p a ń stw o w y c h do ż y c io w y c h p rob lem ó w W arm ii i Mazur; p ro b le m y n a ro d ow ościow e i w y zn a n io w e.
B a d a n ia m i objęto M iło m ły n i w sie: Barcinek, B ogu szew o , B agien sk o, B y n o w o , D ęb in k ę, F ałty ja n k i, G il D u ży i M ały, G lizny, Iląg, L igi, L iw ę , L u bień, M a jd any W ielk ie, O strów W ielk i, P iła w k i, Przejazd, R ogow o, Skarpę, Tardę, W ielim ow o, W ólkę M ajdańską, W iniec, Z alew o, Zatokę, Z iem aki, Z a cisze. Z ludnością ty c h w s i przeprow adzono o g ó łem 104 w y w ia d y . P odsu m o w a n ie m zebranego m ater ia łu b yła sesja h isto ry czn a 20 sie rp nia 1982 r. zorga n izow an a przez o p iek u n ó w n a u k o w y ch i gru p ę stu d en tów . W ygłoszono r e fe rat pt. „ P ro b le m y o sad n ictw a n a obszarze g m in y M iło m ły n w latach 1945— 1958”, od b yła się ta k ż e d y sk u sja z u d ziałem m .in. obecnego n a se sji dr. T a deusza F ilip k o w sk ie g o z OBN w O lsztynie.
Bad an ia a n k ieto w e p row adzono w śród w ła śc ic ie li gospodarstw , p r z y b y ły c h do g m in y M iło m ły n w latach 1945— 1958, w ok resie sz czególn ie in te n s y w nej a k cji osadniczej na ziem iach zachodnich. 60% a n k ie to w a n y c h sta n o w ili m ężczyźni. 72% ogółu a n k ie to w a n y c h p rzyb yło do a k tu aln ego m iejsca za m ieszk an ia z rodzicam i. N ajliczn iej p rzy b y li o sad n icy urod zen i przed I w o jn ą
(Cronika naukowo
św ia to w ą . Drugą pow ażn ą grupę sta n o w ili u rodzeni w p ierw szy m d ziesię cio leciu P o lsk i m ięd zy w o je n n ej.
W y k szta łcen ie ludności b y ło dość zróżnicow ane. P onad p o ło w ę a n k ieto w a n y c h s ta n o w ili tacy, k tó r y ch n au k a ogran iczy ła się do czterech klas. W arto zaznaczyć, że spora część a n k ieto w a n y ch p rzyznała się do w tó rn eg o a n a lfa betyzm u. Spośród czterech osób m a ją cy c h w y k sz ta łc e n ie w y ższe, d w ie u z y sk a ły je po r. 1945. N a jw ię c e j osad n ik ó w p rzyb yło w latach 1945— 1947, z w ła szcza zaś w 1947 r. T łu m aczyć to n a le ż y m .in. zw ięk szo n y m n a p ły w e m lu d n ości w w y n ik u a k cji „W isła” i a k cji przesied leń czej z w o je w ó d z tw w sc h o d n ich oraz osa d n ictw em w o jsk o w y m . W latach p ięćd ziesią ty ch osad n ictw o w y raźnie osłabło. D o g m in y M iło m ły n p rzeb y w a li lu d zie z różn ych stron kraju, w ty m ponad p o ło w a z d a w n eg o w o je w ó d z tw a w a rsza w sk ieg o , oraz ze w sc h o d n ich r u b ieży II R zeczyp osp olitej (W ileńszczyzna. Białoruś). Od r. 1947, który m ożna trak tow ać jako początek stabilizacji, g łó w n y m i p rzy czyn am i przybycia osa d n ik ó w b yło p o sz u k iw a w n ie lep sz y ch w a ru n k ó w życia i brak ziem i w d a w n y m m ie jsc u zam ieszk an ia lu b sp ra w y rod zin n e (przyjazdy do ro d zin y p r z y b y łej już w cześn iej). L udność p rzy b y w a ła z rodziną bądź w zo rgan izow an ych grupach. Z d ecydow an a w ięk sz o ść b yła zorien tow an a, gd zie jedzie. R esp o nd en ci p r z y w o z ili ze sobą n ajczęściej n ie lic z n y in w en ta r z ż y w y i p rzed m ioty co d zien n ego u żytku . 87% a n k ie to w a n y c h zastało n a n o w y m gosp o d a rstw ie b u d ynki, często zab udow ania gospodarcze. B y ły on e jednak w w ię k sz o śc i p rzy p a d k ów zniszczon e przez d ziałania w o jen n e. T ylk o p ięciu resp o nd en tów za stało n ie z d e w a s to w a n e gospodarstw a.
G ospodarstw a osad n ik om n a d a w a ły głów nie: P a ń s tw o w y Urząd R ep atria c y jn y w O stródzie, Urząd G m in y w M iło m ły n ie oraz sporadycznie PCK , k o m en d a n tu ry radzieckie. W la ta ch p ięćd ziesią ty ch o sa d n icy n a b y w a li ziem ię n a zasadzie k u p na lu b przejęcia po członkach rodziny.
P ie r w si o sad n icy (w latach 1945— 1948) za sta w a li w e w s i rod zin y n ie m ie c k ie i m azurskie, p r zy b y w a ją cy w p ó źn iejszy m ok resie zn a jd o w a li w s ie zam ieszk an e już g łó w n ie przez osa d n ik ó w p olskich, n ieliczn i ty lk o b y li d a w n y m i m ieszk ań cam i ty ch ziem . W iększość resp o nd en tów tw ierd ziła, że na t e ren ach zam ieszk a ły ch przez nich, n ie b y ło żad n ych organizacji p o litycz nyc h i społecznych. J e d y n ie n ie w ie lk a część an k ieto w a n y ch , szczeg ó ln ie ci, k tó r z y , brali c z y n n y udział w życiu p o lity cz n y m regionu, p o tw ie rd ziła istn ien ie k ilk u organizacji i podała in form acje na ten tem at. N a jw ię c e j organizacji po w sta ło w M iłom łyn ie. W lipcu 1945 r. założono k om órkę P P R oraz ORMO, sk ładającą się z k ilk u lu d zi posiad ających broń. W 1946 r. d ziałało FSL, Z w iązek S a m op om ocy C hłopskiej (dalej ZSCh), O chotnicza Straż Pożarna (da le j OSP), k ółk a rolnicze. W e w sia c h działaln ość organizacji b yła znikom a. M ożna w y m ien ić: ZSCh założon e w M alin n iku w 1947 r., k ółk a rolnicze w M aj danach W ielk ich i L iw ie czy O S P w B y n o w ie (w 1947 r.).
O zebraniach w ie jsk ic h w p ierw szy ch latach po w o jn ie resp ond en ci w y r a żali się niejednoznacznie. O rganizow ał je so łty s najczęściej w celu poin form o w a n ia ch łop ów o zarządzeniach adm in istracyjn ych , bądź om ó w ien ia a k tu a l n y ch sp raw w s i (zorganizow anie w za jem n e j pom ocy w pracach rolnych, ro z strzy g a n ie k w e stii spornych).
P ie rw sza czteroklasow a szkoła p o w sta ła w M iło m ły n ie jesien ią 1945 r. W r. 1946 otw arto sz koły w L iw ie, B o g u szew ie i B y n o w ie, a w roku następ n ym w M ajdanach W ielkich, U ągu i F ałty ja n ka c h. W latach 1948— 1952 zb u d o w a no n o w y gm ach dla siedm io k la so w ej sz k o ły w M iłom łynie.
Kronika n au kow a 375
Po zakończeniu d ziałań w o jen n y ch , a także w p oczą tk o w y m ok resie o sa d nictw a, w M iło m ły n ie zn ajdow ał się k o ściół ew a n g e lic k i oraz n ie w ie lk a k a pliczka przeznaczona dla lu d ności w y zn a n ia rzym sk ok atolick iego. W 1946 r. osad n icy z P olsk i zajęli k o ściół ew a n g elick i. Zarów no w te d y , jak i w czasie badań w ięk sz o ść m ieszk a ń có w g m in y należała do p arafii M iłom łyn . P ie r w sz y m d uszpasterzem b y ł ksiąd z N iep iek ło , a od 1948 r. ksiądz W róbel.
Część resp o n d en tó w sy g n a liz o w a ła zatargi na tle n arod ow ościow ym . O d n ie śliś m y jednak w rażenie, że resp ond en ci n ie ch cieli u d zielić na te n tem at p ełn y ch odpow iedzi.
In teresująco przed staw iają się dane dotyczące pom ocy u d zielan ej o sa d n i kom na zagospodarow anie, 56,5% a n k ieto w a n y ch n ie otrzym ało żadnej pom o cy, z pozostałych: 31% otrzym ało pom oc od pań stw a, a 12,5% tw ierd zi, że otrzym ało pom oc z U N R R A . G łów n ą form ą p o m ocy b y ły d o sta w y zboża, in w en tarza ż y w e g o i ży w n o ści, w m n ie jsz y m stop n iu pożyczk i pien iężn e. N a le ż y tu dodać, iż p rzew ażająca część resp o n d en tó w uznała, że pom oc p a ń stw a była niew ystarczająca.
W 1945 r. zaopatrzenie w ży w n o ść b yło bardzo złe, brakło p o d sta w o w y ch arty k ułó w , jak cukier, m ąka, sól, odzież. S k om p lik o w a n ą sy tu a cję gospodarczą p ogarszały k o n ty g en ty . W ed łu g op in ii resp ond en tów część za m o żn iejszych g o s podarzy n ie odczuw ała zb yt m ocno ciężarów n a k ła d a n y ch p rzez pań stw o. Ina czej było z liczn iejszą grupą średnio zam ożnych, dla n ich od danie znacznej części p lo n ó w (czasem n a w e t p ołow y) b yło du żym ciężarem . C zęściow e z n ie sie n ie k o n ty g e n tó w przy końcu la t p ięćd ziesią ty ch lu d ność m iejsco w a przyjęła z ogrom ną ulgą. P o w sz e c h n ie w yrażan o te ż pogląd, iż sytu acja już w p oło w ie la t czterd ziestych i p ięćd ziesiątych b yła lepsza niż obecnie.
Jak w y n ik a z relacji resp ond en tów , lata 1945— 1947 w g m in ie M iłom łyn n ie b y ły b ezpieczne. Zdarzały się akcje podziem nej op ozycji p o litycznej (od d zia ły A K , k tó r e n ie z ło ż y ły broni), za k łócały spokój gru p y złożone z n ied o b itk ó w n iem ie ck ic h. Po r. 1947 k ie d y w w y n ik u a k cji „W isła” do g m in y M iło m ły n sprow adzono przym u sow o ludność p ochodzenia ukraiń sk iego, zd a rza ły się próby o rgan izow an ia band U P A . S zabrow nicy, często zorgan izow an i w b andy, g rab ili gosp od arstw a n ieza sie d lo n e i zasied lon e. S p orad yczn ie gra b ie ż y d o k o n y w a li też n ieu czciw i fun k cjon ariu sze m ilicji, ORMO, a także p rze b y w a ją c y na ty m obszarze m aru derzy w ojen n i.
N a p y tan ie, czy a n k ieto w a n i są za d ow olen i z o sie dlen ia się n a M azurach 66,3% odp ow ied ziało tw ierd ząco, 19,2% n e g a ty w n ie (głó w n ie p rzesied leń cy z W ileń szczyzn y, W ołyn ia i w o je w ó d z tw a lw o w sk ieg o ), reszta — n ie je d n o znacznie.
Z d ecydow an a w ięk sz o ść a n k ieto w a n y ch (71%) b yła przekonana o c e lo w o ści przeprow adzania badań. P o zostałe osob y o k a z y w a ły sto su n ek o b ojętn y lub w ręc z n iech ętn y. N iek tó rzy podchodzili do za d a w a n y ch p y ta ń z rezerw ą. K ilk anaście osób n ie w yra ziło zgo d y na rozm ow ę z ankieterem .
Z ebrane m a ter ia ły m ają znaczną w artość jako sw eg o rodzaju w y w o ła n e źródło historyczn e, chociaż do relacji ty ch n a leży podchodzić k ryty czn ie (pa m ięć jest zaw odna). W sz ystk ie a n k ie ty przekazano do OBN.
U cze stn ic y obozu p oznali niek tóre prob lem y h iste r ii W arm ii i M azur d zię k i w y k ła d o m dr. T. F ilip k o w sk ieg o . O d w ied zili OBN, zapoznali się z jego przeszłością i ak tu a ln ie p ro w a d zon ym i badaniam i, z w ie d z ili b ib lio tek ę i ar chiw um . W czasie obozu odbyło się także k ilk a d y sk u sji d otyczących m eto d o
lo g ii h istorii, prow ad zon ych przez dr. M. W iktorow skiego.
