Widok Edmunda Wnuka-Lipińskiego paradoksy i iluzje zmiany ustrojowej w Polsce

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI NAUK SPOECZNYCH Tom 5(41), numer 2 – 2013. MONIKA DOBROGOWSKA *. EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ. WPROWADZENIE Pod koniec XX wieku wiat oraz Europ rodkowo-Wschodni dosigny procesy demokratycznych rewolucji. Wiele krajów z ustroju niedemokratycznego przeszo w demokratyczny1. Wydarze tych nie mona nie doceni . Przemieniy one wiat spoeczny i warunki egzystencji milionów ludzi. Co wicej, spowodoway te chaos teoretyczny w wielu naukach spoecznych, m.in. w socjologii. Prób uporzdkowania poj dotyczcych zmiany spoecznej podejmuje Edmund Wnuk-Lipi ski2 i zastanawia si, czy do tej globalnej tendencji mona dopasowa pewne ramy teoretyczne i czy maj one jakie wspólne podoe. Andrzej Rychard twierdzi, e jak dotd, „nie mamy teorii spoecze stwa w okresie transformacji, nie mamy te w istocie teorii samej transformacji”3. Wydaje si jednak, e E.. . Mgr MONIKA DOBROGOWSKA – doktorantka w Katedrze Socjologii Makrostruktur i Ruchów Spoecznych w Instytucie Socjologii KUL, e-mail: dobrogowska@gmail.com 1 Zob. S. H u n t i n g t o n, Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa: PWN, 1995. 2 Edmund W n u k - L i p i s k i (ur. 1944 r.) – profesor, dr habilitowany, socjolog. Dyrektor Instytutu Studiów Politycznych PAN, zaoyciel Katedry Socjologii w Collegium Civitas, od 2006 r. rektor teje uczelni. Dziaacz spoeczny, m.in. doradca do spraw polityki spoecznej NSZZ „Solidarno ”, w latach 1989-1991 kierownik zespou doradców naukowych przy Obywatelskim Klubie Parlamentarnym. Ostatnio wydane jego publikacje: Demokratyczna rekonstrukcja. Z socjologii radykalnej zmiany ustrojowej, (Warszawa: PWN, 1996), Granice wolnoci. Pamitnik polskiej transformacji, (Warszawa: Scholar, 2003), wiat midzyepoki. Globalizacja, demokracja, pastwo narodowe, (Kraków: Znak, 2004), Socjologia ycia publicznego, (Warszawa: Scholar, 2005). 3 A. R y c h a r d, Spoeczestwo w transformacji: koncepcja i próba syntezy analiz, w: Spoeczestwo w transformacji. Ekspertyzy i studia, red. A. Rychard, M. Fedorowicz, Warszawa: IFiS PAN 1993, s. 5; por. J. S z a c k i, Nauki spoeczne wobec wielkiej zmiany, w: Zmiana spoeczna. Teorie i dowiadczenia polskie, red. J. Kurczewska, Warszawa: IFiS PAN, 1999, s. 124..

(2) MONIKA DOBROGOWSKA. 44. Wnuk-Lipi ski podejmuje wyzwanie stawiane przez A. Rycharda i stara si zbudowa teori „Wielkiej Zmiany”4. W niniejszej pracy zostanie przedstawiona baza pojciowa stosowana przez E. Wnuka-Lipi skiego, oscylujca wokó teorii radykalnej zmiany spoecznej. Nastpnie bd wymienione oraz scharakteryzowane fazy transformacji systemowej w Polsce. W dalszej kolejnoci przedstawimy dwa modele transformacji, imitacyjny oraz rewolucyjny, analizowane przez E. Wnuka-Lipi skiego, obserwacje socjologa dotyczce paradoksów i sprzecznoci wystpujcych w trakcie trwania zmiany ustrojowej w Polsce, a take modele reakcji spoecze stwa na ow zmian.. POJCIE RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ. Aby odtworzy pogldy i zaoenia omawianego badacza, naley najpierw wyjani pewien zestaw poj , którymi posuymy si w tej pracy. Otó E. Wnuk-Lipi ski tumaczy, e cz systemów demokratycznych powstaa na drodze dugiej ewolucji, jednak wikszo z nich to efekt radykalnej zmiany spoecznej5. Wyjania równie, e „najbardziej radykaln zmian spoeczn, w wyniku której nastpuje cakowite zastpienie starego ustroju nowym, nazywa si zazwyczaj rewolucj”6. Jednak rewolucje, które przetoczyy si pod koniec ubiegego stulecia, cho byy nage, nie posiaday cech klasycznej rewolucji, znanej spoecze stwu z lekcji historii.. 4. Pojcia „Wielkiej Zmiany” uywa w swoich rozwaaniach Jerzy Szacki (zob. Nauki spoeczne wobec wielkiej zmiany, s. 127 nn). 5 Wnuk-Lipi ski zaznacza, e formuowanie teorii radykalnej zmiany spoecznej jest trudne i niejednokrotnie uzalenione od bardzo zmiennych warunków lokalnych, dlatego sugeruje, by „modele teoretyczne tego zjawiska ogranicza do teorii redniego zasigu, z wyra

(3) nie ograniczonym zakresem wanoci do pewnego momentu historycznego i do pewnego typu spoecze stwa”. (t e n e, Reforma, rewolucja, restauracja – trzy cechy transformacji postkomunistycznej, w: Wadza i struktura spoeczna, red. A. Jasi ska-Kania, K.M. Somczy ski, Warszawa: IFiS PAN 1999, s. 24). Ta sama publikacja ukazaa si w wersji angielskiej: t e n e, Reform, Revolution and Restoration – Three Features of the Post-communist Transformation, w: Values and Radical Social Change: Comparing Polish and South-African Experience, red. E. Wnuk-Lipi ski, Warszawa: ISP PAN 1998, s. 9-24). A Kolasa-Nowak (Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, Lublin: Wyd. UMCS 2010, s. 54) wyjania, e teoria redniego zasigu oznacza „przywizanie do rzeczywistoci spoecznej, unikanie spekulacji i atwych uogólnie oraz zainteresowanie odkrywaniem swoistego mechanizmu zmiany systemowej w odniesieniu do konkretnego przypadku”. Prekursorem teorii redniego zasigu by Robert Merton. 6 W n u k - L i p i s k i, Socjologia ycia publicznego, s. 20..

(4) EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ. 45. Zanim scharakteryzujemy rewolucje demokratyczne, najpierw przedstawimy specyfik rewolucji klasycznych7. Warto zauway , e – zdaniem Piotra Sztompki – teoretyczne koncepcje rewolucji wywodz si z dwóch tradycji intelektualnych: historiozoficznej i socjologicznej. Wedug tradycji historiozoficznej rewolucja jest opisywana z perspektywy zewntrznej, „w kontekcie dugotrwaego procesu historycznego, jako istotne zerwanie cigoci dziejowej; radykalne zaburzenie «logiki», «kierunku», czy dotychczasowego «sensu» dziejów”8. Zwraca si tu uwag na proces i fundamentalny przeom. Z kolei tradycja socjologiczna patrzy na rewolucj jako na „kompleks procesów wewntrzspoecznych, dokonujcych si za spraw masowych ruchów spoecznych i prowadzcych do przeksztacenia podstawowych struktur spoecznych”9. Do struktur tych mona zaliczy ukady klasowe, hierarchi wadzy, stratyfikacj spoeczn. Rewolucja w tym wypadku traktowana jest jako mechanizm oddolnych inicjatyw, jako przeobraenia spoecze stwa dziki aktywnoci jej czonków. Wydaje si, e E. Wnuk-Lipi ski jest przedstawicielem tej drugiej tradycji. Wedug badacza „rewolucja to proces, który – raz uruchomiony – nabiera wasnej dynamiki, nie dajcej si do ko ca kontrolowa przez jakiegokolwiek aktora (indywidualnego lub grupowego) tego dramatu”10. Charakteryzuje. 7. E. Wnuk-Lipi ski podaje wiele przykadów rewolucji klasycznych w Europie i na wiecie. Wedug niego pierwszy raz pojcie rewolucja uyto w kontekcie wydarze w Anglii w latach 1688-1689. Ustanowiono wtedy monarchi konstytucyjn, ograniczajc tym samym wadz króla i dajc due uprawnienie legitymizacyjne parlamentowi. Wydarzenia te nazywa si Glorious Revolution – rewolucja wspaniaa, wielka. Rewolucje miay te miejsce w Ameryce, w latach 1775-1783; w ich wyniku powstay Stany Zjednoczone Ameryki Pónocnej. Gwarantem ich istnienia byy dwa dokumenty: Deklaracja Niepodlegoci i Konstytucja Stanów Zjednoczonych. Nie do przecenienia jest te Wielka Rewolucja Francuska (1789-1799), podczas której obalono feudalizm, utworzono republik oraz przyjto Deklaracj Praw Czowieka i Obywatela. Obie rewolucje miay typowe cechy: stary porzdek spoeczny zastpiono nowymi, zburzono stare hierarchie spoeczne i zastpiono je nowym, a take polaa si krew. Inne rewolucje, to np. chi ska (1911-1913), podczas której obalono dynasti Qing i utworzono Republik Chi sk, rewolucja lutowa w Rosji w 1917 r. obalajca carat i proklamujca ustrój demokratyczny (ale w wyniku przejcia wadzy przez bolszewików, jeszcze tego samego roku powsta system komunistyczny), rewolucja islamska w Iranie w 1979 r., w wyniku której obalono reim szacha Rezy Pahlawiego i utworzono teokratyczn republik islamsk, rewolucja belgijska (1830), krakowska (1846), lutowa we Francji (1848), marcowa w Wiedniu i Berlinie (1848), meksyka ska (1910-1917). zob. W n u k - L i p i s k i, Socjologia ycia publicznego, s. 22-23. 8 P. S z t o m p k a, Socjologia. Analiza spoeczestwa, Kraków: Znak 2005, s. 541. 9 Tame. 10 W n u k - L i p i s k i, Socjologia ycia publicznego, s. 23..

(5) MONIKA DOBROGOWSKA. 46. si pewnym napiciem wród mas i kontrelit11, które z najdrobniejszego powodu moe uruchomi wiele zachowa pocztkujcych rewolucj. Warto odnotowa , e wspomniane napicie wystpuje pomidzy czci mas gotow do akcji rewolucyjnej i elitami. Pod pojciem elit rozumiemy tu elity oraz kontrelity negujce stare elity i porzdek przez nie konstruowany12. Rewolucje bardzo czsto wystpuj w wiadomoci spoecznej jako krwawe, gwatowne wydarzenia. E. Wnuk-Lipi ski dodaje, e gdy kontrelita zastpuje star elit, a masy pozostaj bierne, wtedy nazwiemy to zamachem stanu lub „rewolucj paacow”. Z kolei, jeli stare elity s kontestowane przez masy, przy jednoczesnej biernoci kontrelit lub w ogóle ich braku, wtedy taki stan nazywamy rebeli lub rewolt, która w dalszej perspektywie zostanie stumiona przez stare elity13. Ustalenie przyczyn rewolucji i zbudowanie ich teoretycznego modelu jest niezwykle trudne, bo wielu badaczy historii przedstawia odmienne powody ich wybuchu. Agnieszka Kolasa-Nowak zauwaa, e w przypadku zmian ustrojowych z pojciem rewolucji konkurowaa retoryka oparta na obrazie reform ustrojowych. Wedug tej retoryki due znaczenie maj odgórne dziaania pa stwa i nowoczesno przemian, które byy dugofalowe i skutkujce przeksztaceniem caego systemu spoecznego. „Ich tempo opisywaa wtedy obecna w naukach spoecznych metafora «trzech zegarów», która zwracaa uwag na dugi czas potrzebny do przeksztacenia sposobów postpowania ludzi i spoecznego zakorzenienia nowych regu”14. Wedug autorki, uywanie pojcia rewolucja odwracao uwag od cigoci przeobrae okresu transformacji. Dlatego te proponuje ona stosowanie nowego terminu „refolucja”, zawierajcego „odgórny, stanowiony charakter zmian jak i caociowy, wszechobejmujcy zakres”15.. 11. Kontrelita wedug Agnieszki Pawowskiej (Wadza. Elity. Biurokracja. Studium z socjologii polityki, Lublin: Wyd. UMCS 1998, s. 75) s to przywódcy partii politycznych niebdcy w rzdzie oraz reprezentanci nowych interesów spoecznych, tzw. opozycja gotowa do przejcia wadzy. 12 Zob. J. W a s i l e w s k i, E. W n u k - L i p i s k i, Polska: krta droga od elity komunistycznej do postsolidarnociowej, w: Elity w Polsce, w Rosji i na Wgrzech. Wymiana czy reprodukcja?, red. I. Szelenyi, D. Treiman, E. Wnuk-Lipi ski, Warszawa: ISP PAN 1995, s. 59-84; W n u k - L i p i s k i, Demokratyczna rekonstrukcja, s. 115 nn. Wicej o elitach: J. S z t u m s k i, Elity, ich miejsce i rola w spoeczestwie, Katowice: Wyd. „ lsk” 1997; M. y r o m s k i, Teorie elit a systemy polityczne, Pozna : Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 2007; C. Z n a m i e r o w s k i, Elity i demokracja, Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax 1991. 13 W n u k - L i p i s k i, Socjologia ycia publicznego, s. 23. 14 K o l a s a - N o w a k, Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, s. 22. 15 T.G. A s h, Rewolucja 1989 – cyt. za: K o l a s a - N o w a k, Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, s. 22..

(6) EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ. 47. Warto odnotowa , e w historii mona zauway takie zmiany, które trudno nazwa rewolucj czy rebeli, a jednak przeksztaciy one istniejcy system spoeczny. Cho nie czyy si one z buntem mas lub rozlewem krwi, doprowadziy do gbokich zmian systemowych. E Wnuk-Lipi ski proponuje, by w takim wypadku uywa neutralnego okrelenia, jakim jest „radykalna zmiana ustrojowa”16. Wedug niego s to „wszystkie rodzaje zmian spoecznych (niezalenie od ich specyficznego przebiegu), w rezultacie których stary porzdek spoeczny zaamuje si, bo przestay skutecznie dziaa mechanizmy jego stabilizacji i reprodukcji, a na gruzach starego systemu wyrasta nowy porzdek, charakteryzujcy si odmiennymi reguami gry, zapewniajcymi jego stabilizacj i reprodukcj”17. W zwizku z tym rewolucj mona uzna za do widowiskow, ale mimo to jedn z form radykalnej zmiany ustrojowej, tak samo, jak pewne procesy niepodobne do rewolucji klasycznych, ale zmieniajce porzdek spoeczny. E. WnukLipi ski nazywa je „rewolucjami demokratycznymi” i chodzi mu gównie o przeksztacenia pa stw komunistycznych w demokratyczne. Odbyway si one pod koniec XX wieku i to przede wszystkim w zaciszu gabinetów polityków, a nie na ulicach. Analizujc przejcie do systemu demokratycznego, omawiany autor wymienia trzy typy zmiany spoecznej: stopniow, radykaln (bdc gównym przedmiotem analizy niniejszej pracy) oraz mieszan. Stopniowa zmiana spoeczna to wedug prezentowanego badacza „systematyczne zastpowanie rónych elementów starego adu spoecznego elementami nowymi, typowymi dla wyaniajcego si adu spoecznego”18. W porównaniu ze zmian stopniow, radykalna jest „zmian nag, obejmujc wszystkie istotne elementy danego adu spoecznego”19. Natomiast mieszany typ zmiany spoecznej „odnosi si do zmiany, w której pewne kluczowe elementy starego adu s w sposób nagy zastpione elementami nowymi, co w konsekwencji otwiera drog do bardziej stopniowych zmian (reform) mniej istotnych elementów starego adu spoecznego”20. Z artykuu: Reforma, rewolucja, restauracja – trzy cechy transformacji postkomunistycznej dowiadujemy si take, e jeli zmiana typu stopniowego jest spontaniczna, to mona nazwa j 16. W n u k - L i p i s k i, Socjologia ycia publicznego, s. 21. Tame; t e n e, wiat midzyepoki, s. 219; t e n e, Zmiana systemowa, w: Pierwsza dekada niepodlegoci. Próba socjologicznej syntezy, red. E. Wnuk-Lipi ski, M. Ziókowski, Warszawa: ISP PAN 2001, s. 53 n.; t e n e, Demokratyczna rekonstrukcja, s. 77 n.; por. t e n e, Ksztatowanie si nowego adu instytucjonalnego, w: Spoeczne konsekwencje transformacji ustrojowej, red. M. Grabowska, K. Pankowski, E. Wnuk-Lipi ski, Warszawa: ISP PAN 1994, s. 9 nn. 18 W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 22-23. 19 Tame, s. 23; por. t e n e, Demokratyczna rekonstrukcja, s. 80 nn. 20 T e n e, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 23. 17.

(7) MONIKA DOBROGOWSKA. 48. „ewolucj”, natomiast jeli wprowadza si j odgórnie, nazywa si wtedy „reform”. Z kolei „rewolucj” nazywa w tym kontekcie Wnuk-Lipi ski tak radykaln zmian spoeczn, podczas której pojawia si przemoc21. Biorc pod uwag wszystkie uwzgldnione tu pojcia, wydaje si, e przejcie od systemu monocentrycznego do demokratycznego mona zakwalifikowa do zmiany spoecznej mieszanej. Dlaczego? Poniewa zmieniy si powszechnie obowizujce reguy gry, ale zachoway si niektóre instytucje starego adu, poddawane reformom przez nowe elity wadzy i nie pojawi si element przemocy. Zmiana ta bya i jest – zdaniem socjologa – take stopniowa, gdy istnieje wiele instytucji, wzorów zachowa oraz postaw, które powoli i stopniowo zmierzaj w kierunku spoecze stwa demokratycznego. E. Wnuk-Lipi ski dodaje, e kluczowym momentem radykalnej zmiany spoecznej, nawet jeli nie obejmuje ona jeszcze wszystkich wanych sfer ycia publicznego, jest „przeom w funkcjonowaniu regu systemowych (czyli zastpienie regu swoistych dla pa stwa monopartyjnego przez reguy typowe dla liberalno-demokratycznego adu spoecznego) oraz pojawienie si instytucji swoistych dla adu liberalno-demokratycznego”22. Ciekawe spostrzeenia dotyczce definiowania poj , takich jak zmiana, transformacja czy rewolucja, przedstawia Agnieszka Kasi ska-Metryka. Przytacza ona stwierdzenia Jerzego Chopeckiego, e „transformacja nie oznacza po prostu przeobraenia (transformatio), ale radykaln zmian ustroju przy zastosowaniu nieradykalnych metod”23. Transformacja systemu politycznego – zdaniem autorki – czasem jest utosamiania z rewolucj i rozumiana jest przez ni, podobnie zreszt jak przez E. Wnuka-Lipi skiego, jako okres przemieszczenia wadzy, niekoniecznie na drodze rozlewu krwi. A. Kasi ska-Metryka wprowadza do analiz jeszcze jedno pojcie – tranzycji systemowej, które odnosi si szczególnie do procesu ksztatowania demokracji. „Tranzycja jest okresem przejciowym midzy dekonstrukcj dotychczasowego reimu politycznego a konsolidacj nowego”24. Proces ten jest wynikiem nastpujcych po sobie rónych zdarze politycznych i charakteryzuje si niewiadom co do ksztatu ostatecznej struktury. Tranzycja mimo to jest ujta w ramy, które obejmuj etap pocztkowy, struktur i efekt ko cowy, wyznaczany przez owe wydarzenia polityczne. Z kolei Jadwiga Staniszkis proponuje dodatkowe okrelenie: „rewolucji od góry”, która jest, obok 21. Tame. Tame. 23 J. C h o p e c k i, Sprzecznoci polskiej transformacji –cyt. za: A. K a s i s k a - M e t r y k a, Charakter zmiany systemowej w Polsce – spór wokó definicji zjawiska, w: Polska w dobie przemian, red. A. Kasi ska-Metryka, Kielce: Wyd. Akademii witokrzyskiej 2004, s. 55. 24 K a s i s k a - M e t r y k a, Charakter zmiany systemowej w Polsce, s. 56. 22.

(8) EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ. 49. „implozji (radykalnej deinstytucjonalizacji) i zmiany sensu instytucji poprzez zmian masy krytycznej kontekstu (z zachowaniem cigoci formalnej i symbolicznej) jedn ze cieek wychodzenia z komunizmu”25. W „rewolucji odgórnej” wany jest moment „symbolicznej i instytucjonalnej niecigoci, wynegocjowanej przez elity i wyartykuowanej w postaci kontraktu politycznego”26. Konsekwencj takiej zmiany jest fakt, e bezporednio po niej brakuje instytucji, które realizowayby reguy nowej gry. Warto zaznaczy , e E. Wnuk-Lipi ski formuuje dwie hipotezy dotyczce cieki przebiegu transformacji systemowej. Pierwsza z nich brzmi: „postkomunistyczna zmiana zatoczya peny krg”27. Chodzi o to, e najpierw obalono wadz komunistów, która przesza na krótko w rce niekomunistycznej opozycji. W tym czasie zainstalowano nowe reguy gry. Nastpnie wadz ponownie przejy siy wczeniej autorytarne, ale obecnie posiadajce jej duy zakres, tym razem legitymizowanej zasadami demokratycznymi. W efekcie ta sama kategoria ludzi dysponuje podobn wadz, majc jedynie inne rodki. Jak zauwaa E. Wnuk-Lipi ski, „radykalna zmiana adu spoecznego, nawet jeli na pocztku wygldaa jak rewolucja, wyniosa do wadzy te same siy polityczne, które przez rewolucj miay zosta zmarginalizowane i które – wedug teorii krenia elit Pareto28 – powinny trafi na mietnik historii”29. Zgodnie z t hipotez „restauracja” przewaa nad „rewolucj” czy „instauracj”30. Z kolei druga hipoteza E. Wnuka-Lipi skiego zupenie inaczej przedstawia transformacj postkomunityczn, widzi j jako zmian linearn, a nie koow. 25. J. S t a n i s z k i s, Czy rewolucja odgórna jest moliwa?, w: Kontynuacja czy przeom? Dylematy transformacji ustrojowej, red. W. Jakóbik, Warszawa: ISP PAN 1994, s. 89. 26 Tame. 27 W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 24. 28 Vilfredo Pareto (1848-1923) – woski socjolog i ekonomista, twórca teorii krenia elit, wedug której po przegranej walce o wadz elity nabieraj wikszej motywacji do dziaania i zwikszaj szanse swojej nastpnej wygranej. Z kolei, gdy wygrywaj, trac impet do walki, przez co mog wadz straci . Wedug Pareto elita oznacza ludzi, którzy dziki wasnym przymiotom, w dziedzinie swej aktywnoci, maj najwiksze zdolnoci i osignicia, ujcie to ma charakter atrybutywny. T. B o d i o, P. Z a s k i, Przywództwo i elity polityczne, w: Spoeczestwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, red. K.A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-JR 2007, s. 390. 29 W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 25; por. t e n e, Zmiana systemowa, s. 54 nn.; zob. V. P a r e t o, Uczucia i dziaania: fragmenty socjologiczne, Warszawa: PWN 1994. 30 Instauracja to wprowadzenie nowego systemu, osignicie masy krytycznej – przewaaj w niej mechanizmy nowego systemu i nie ma zagroenia dla ich umocnienia si (por. Transformacje systemowe w Europie rodkowo-Wschodniej a gospodarka Polski, http://pbryzi. fm.interia.pl (dostp: 12.01.2011)..

(9) MONIKA DOBROGOWSKA. 50. Wedug niej: „po upadku systemu komunistycznego spoecze stwa Europy rodkowej i Wschodniej ju przeszy punkt krytyczny zmiany, poza którym nie ma powrotu”31. Wedug tej hipotezy, po upadku reimu komunistycznego pojawiaj si nowe reguy gry i nowe instytucje oraz nowy liberalno-demokratyczny ad spoeczny, oznaczajcy odmienn logik funkcjonowania i tosamo tego systemu. Z takiego punktu widzenia transformacja ustrojowa bya rewolucj, cho bez uycia przemocy i elementu rozlewu krwi. Std te dla E. Wnuka-Lipi skiego powrót do wadzy si postkomunistycznych to nie ponowne zwycistwo przedstawicieli reimu komunistycznego, ale po prostu wygrana w demokratycznych wyborach jednej z frakcji politycznych. Wedug tej hipotezy po transformacji systemowej „instauracja” przewaya nad „restauracj”32, mimo e wadz sprawuj ludzie z dawnego reimu.. FAZY TRANSFORMACJI. E. Wnuk-Lipi ski du uwag przykada do teoretycznego modelu faz transformacji systemowej w Polsce. Przejcie od systemu niedemokratycznego do demokratycznego wystpuje wtedy, gdy nowy system mona uzna za skonsolidowany i cieszy si on stabiln legitymizacj spoeczn. W przypadku Polski (ale te Wgier, Czech, Sowacji, czy pa stw batyckich) E. Wnuk-Lipi ski proponuje nastpujce fazy33: pocztkow, zaawansowan i postrewolucyjn oraz punkt dojcia. Warto zauway , e w rónych czciach wiata zmiany te miay specyficzny i unikalny charakter, przebiegay z rónym nasileniem, niekoniecznie przez wszystkie fazy zaproponowane przez tego badacza. Jeli chodzi o pocztkow faz radykalnej zmiany spoecznej, to zazwyczaj nastpuje ona, gdy dawny system nie wypenia ju swoich funkcji. Dzieje si tak z wielu rónych powodów, ale zazwyczaj jest pewna staa liczba elementów, które mog by przyczyn radykalnej zmiany. E. Wnuk-Lipi ski zaznacza, e „kombinacja warunków pocztkowych jest zawsze unikatowa, [...] a ogólny model zmiany jest zawsze modyfikowany przez warunki lokalne”34 . Oznacza to, e 31. W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 25. E. Wnuk-Lipi ski (Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 25) definiuje termin „restauracja” na dwa sposoby. Z jednej strony jako „restauracja modus operandi starego reimu, czyli powrót starych regu gry i starych instytucji”. Wedug autora jest to przypadek „twardej restauracji”. Z drugiej strony termin ten definiuje jako „powrót ludzi starego reimu wadzy, funkcjonujcych jednak wedug modus operandi nowego reimu”. To z kolei przypadek „restauracji mikkiej” (tame). 33 T e n e, Demokratyczna rekonstrukcja, s. 86 n. 34 T e n e, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 24. 32.

(10) EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ. 51. w niektórych sytuacjach faza pocztkowa moe si pojawi , a w innych niekoniecznie. Powoujc si na Guillermo O'Donnela i Philippe C. Schmittera35, zauwaa on, e na przykad w Ameryce aci skiej lub Europie Poudniowej odejcie od reimów autorytarnych nastpowao na skutek poraki militarnej po konflikcie midzynarodowym. Z kolei w Portugalii i Hiszpanii rzdy autorytarne upady bez klski militarnej, podczas gdy w Iraku rzd autorytarny przetrwa mimo poraki militarnej kraju w czasie wojny. Wpyw na faz pocztkow wywieraj czynniki wewntrzne oraz zewntrzne. Przez czynniki wewntrzne E. Wnuk-Lipi ski rozumie: po pierwsze, „chroniczny deficyt legitymizacji struktur wadzy dawnego systemu, a w konsekwencji deficyt prawomocnoci systemu per se”36. Po drugie, „chroniczn niezdolno dawnego systemu do wypeniania ideologicznych obietnic, a zwaszcza odnoszcych si do poziomu ycia”37; wreszcie po trzecie, „gbok deprywacj spoeczn w dziedzinie praw obywatelskich”38. Jeli chodzi o czynniki zewntrzne, to do upadku systemu komunistycznego na wiecie przyczynia si pieriestrojka zapocztkowana przez Michaia Gorbaczowa w latach osiemdziesitych XX wieku, której celem byo ocieplenie stosunków z pa stwami zachodnimi i modernizacja gospodarki sowieckiej. Piotr Sztompka okres ten charakteryzuje nastpujco: „wystpuje tu daleko idca dezorientacja teoretyczna, poczucie zagubienia w gszczu wydarze . Towarzyszy nam nieustannie «syndrom niespodzianki», coraz to nowe zaskoczenia, zdziwienia, zagadki”39. Same czynniki wewntrzne nie wystarczyyby do przeprowadzenia radykalnej zmiany systemu monopartyjnego. Dopiero wyra

(11) na zmiana warunków zewntrznych uruchomia si wewntrzn kraju do obalenia reimu. Równie same czynniki zewntrzne to za mao, by uruchomi i przeprowadzi pierwsz faz radykalnej zmiany. Std te nasuwa si wniosek, e dopiero poczenie czynników wewntrznych i zewntrznych jest w stanie uruchomi omawian zmian. Warto te zaznaczy , e zainicjowanie pierwszej fazy radykalnej zmiany spoecznej wcale nie oznacza, i w peni si ona zrealizuje. W tej fazie jeszcze nie wiadomo, czy wadz przejm przedstawiciele dawnego reimu, czy nastpi zdecydowana i trwaa zmiana. Zygmunt Bauman nazywa ten etap „nieustrukturalizowanym, nie35 G. O'D o n n e l l, P.C. S c h m i t t e r, Transitions from Authoritarian Rule – Tentative Conclusions about Uncertain Democracies, Baltimore-London: The Johnson Hopkins University Press 1991. 36 W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 24. 37 Tame, s. 25. 38 Tame, s.26; t e n e, Zmiana systemowa, s. 55. 39 P. S z t o m p k a, Teorie zmian spoecznych a dowiadczenia polskiej transformacji, „Studia Socjologiczne” 1994, nr 1, s. 10..

(12) MONIKA DOBROGOWSKA. 52. uformowanym obszarem pogranicza, gdzie nie maj zastosowania ani stare, ani nowe reguy funkcjonowania”40. Taki stan nie moe trwa dugo, poniewa zako czyby si anarchi. Warto wspomnie , e Marek Ziókowski okrela ten etap mianem „miodowego miesica transformacji”41. Z kolei Andrzej Kojder, analizujc fazy transformacji w Polsce, nazywa ten etap pierwszym okresem transformacji i datuje go na lata 1989-1991, zako czone uksztatowaniem si demokratycznych wadz pa stwowych i przyjciem Polski do Rady Europy42. Analizujc pierwszy etap radykalnej zmiany spoecznej, naley wspomnie o masach biorcych udzia w owych zmianach43. Pocztkowo ludzi mobilizuje do dziaania wspólna nadzieja lepszej przyszoci, potwierdzana sowami nowych si politycznych. W tym czasie masy spostrzegaj rzeczywisto w kategoriach wartoci, np. wolnoci, niepodlegoci, godnoci, a nie w kategoriach interesów grupowych. Akceptuj wikszo zmian normatywnych i instytucjonalnych, mimo e mog by one niekorzystne dla niektórych grup spoecznych. Jednak, gdy euforia zwizana z rewolucj sabnie, zaczyna w masach dochodzi do gosu troska o interesy, czyli to, co korzystne. Moment ten, zdaniem E. Wnuka-Lipi skiego, jest punktem granicznym midzy pocztkow a zaawansowan faz radykalnej zmiany spoecznej. Badacz dodaje take, e „im bardziej radykalna jest faza pocztkowa, czyli im gbsze s zmiany normatywne i instytucjonalne wprowadzone w tej fazie, tym szybszy jest ruch od jednej fazy do drugiej”44. Ponadto, „tym mniej cigoci i tym mniej elementów starego systemu dotrwa do fazy po-. 40. Z. B a u m a n, After the Patronage State. A Model in Search of Class Interests, w: The New Great Transformation? Change and Continuity in East-Central Europe, red. G.A. Bryant, E. Mokrzycki, London–New York: Routledge 1994, s. 16. 41 M. Z i ó k o w s k i, Pragmatyzacja wiadomoci spoeczestwa polskiego, „Kultura i Spoecze stwo” 1994, nr 4, s. 11. 42 A. K o j d e r, Spojrzenie na przemiany ustrojowe w Polsce w latach 1989-1997, w: Imponderabilia wielkiej zmiany. Mentalno, wartoci i wizi spoeczne czasów transformacji, red. P. Sztompka, Warszawa–Kraków: PWN 1999, s. 10. Rada Europy – midzynarodowa organizacja rzdowa z siedzib w Strasburgu, obejmujca swoim zasigiem prawie ca Europ, w jej skad wchodzi 47 krajów czonkowskich; utworzona 5 maja 1949 r. zajmuje si gównie propagowaniem i ochron praw czowieka i zasad demokratycznych (por. The Council of Europe in brief, www.coe.int (dostp: 7.05.2012). 43 E. Wnuk-Lipi ski (Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 25) zaznacza, e uczestnictwo mas w rónych krajach byo zrónicowane. Na przykad w Polsce to uczestnictwo, zwizane z zaangaowaniem NSZZ „Solidarno ”, mona okreli jako bardzo due, na Wgrzech z kolei kontrelita bya saba, w Rosji, na Ukrainie i w Rumunii uczestnictwo mas byo bardzo niskie, a kontrelita wyonia si z elit komunistycznych, z kolei na Biaorusi masy nie udzielay si prawie wcale i dominowaa „twarda restauracja”. 44 Tame, s. 28..

(13) EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ. 53. strewolucyjnej”45. Take „mniej prawdopodobna jest twarda restauracja, bardziej prawdopodobna instauracja jako ko cowy rezultat zmiany, [...] tym bardziej zmiana moe by opisana w kategoriach rewolucji, mniej w kategoriach reformy”46. Wydawa by si mogo, e im wiksze zaangaowanie spoecze stwa w proces zmian, tym szybsze i atwiejsze wprowadzenie nowego systemu. Jednak obserwacja pocztkowych lat po zmianie wskazuje, jak podaje E. Wnuk-Lipi ski, e chociaby w Polce, gdzie uczestnictwo mas byo dugie i trwae, oraz na Wgrzech, gdzie uczestnictwo mas byo niewielkie, siy postkomunistyczne odzyskay wadz na drodze demokracji. Natomiast w Republice Czeskiej, gdzie udzia mas wydawa si mniejszy ni w Polsce, formacje postkomunistyczne nie odzyskay wadzy. Std te nasuwa si wniosek, e „kluczowy dla dalszego przebiegu transformacji jest nie tyle rozmiar spoecznego uczestnictwa w fazie pocztkowej, ile gboko zmian w tej fazie wprowadzonych”47. Kolejnym etapem radykalnej zmiany spoecznej, omawianym przez E. Wnuka-Lipi skiego jest faza zaawansowana. Na faz t równie maj wpyw ksztatujce j czynniki wewntrzne oraz zewntrzne. Do czynników wewntrznych zaliczymy: rozczarowanie spoecze stwa48 majcego nadziej, e standardy ycia szybko si polepsz, odbiór rzeczywistoci, nie jak w poprzedniej fazie, w kategoriach wartoci, lecz tym razem w kategoriach interesów grupowych i tworzenie si nowych grup interesów. Ciekawe jest, e „masowe poparcie dla radykalnej zmiany przyszo przede wszystkim z tych segmentów spoecze stwa, które w przypadku powodzenia zmiany pierwsze zostayby zagroone nowymi, liberalnymi reguami gry”49. W Polsce do takich segmentów nalea zwizek zawodowy „Solidarno ”, w skad którego wchodzili gównie robotnicy duych przedsibiorstw socjalistycznych. Radykalna zmiana ustroju i wprowadzenie liberalizmu zagroziyby istnieniu owych grup interesów, mimo to day one zmiany. Faza zaawansowana charakteryzowaa si take tym, e oprócz przejcia od mylenia w kategoriach wartoci do mylenia w kategoriach interesów rozpowszechnio si. 45. Tame. Tame. 47 Tame, s. 27. 48 Jednym z gównych powodów uczestnictwa mas w radykalnej zmianie spoecznej w Europie rodkowej i Wschodniej byy utopijne wyobraenia ludzi dotyczce przyszoci kraju. Jak zauwaaj E. Wnuk-Lipi ski i Edmund Mokrzycki, dla wikszoci spoecze stwa nowy ad spoeczny kojarzy si ze swobodami i bogactwem gospodarczym Zachodu w poczeniu ze sprzyjajcymi cechami socjalizmu, jak egalitaryzm, zabezpieczenie socjalne, np. gwarancja zatrudnienia, bezpatna opieka medyczna czy owiata (tame; por. E. M o k r z y c k i, Dziedzictwo realnego socjalizmu, interesy grupowe i poszukiwanie nowej utopii, „Kultura i Spoecze stwo” 1991, nr 1, s. 12). 49 W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 29. 46.

(14) MONIKA DOBROGOWSKA. 54. poczucie relatywnej deprywacji50 i niesprawiedliwoci spoecznej. Takie nastroje osabiy poparcie spoecze stwa dla nowych, niekomunistycznych struktur wadzy. Co wicej, wzroso przystosowanie spoecze stwa do nowych regu gry i próba podniesienia jakoci ycia. E. Wnuk-Lipi ski podaje, e s róne strategie przystosowywania si do nowych regu gry, które w ramach procedury demokratycznej poprzez partie polityczne decyduj o przebiegu fazy zaawansowanej. Tak wic, zgodnie z logik starego systemu, interesów grupowych broni siy polityczne, dce do restauracji starego systemu. Z kolei cz struktury spoecznej, popierajca doko czenie zmiany i okrelana mianem „protoklasy redniej”, dy do formowania nowych grup interesów funkcjonujcych zgodnie z nowym adem spoecznym. Natomiast trzecia kategoria, zwana „klas przejcia”, definiuje interesy grupowe w kategoriach korzyci dora

(15) nych, dy do prolongaty okresu przejciowego, poniewa nieudolny jeszcze i przechodzcy zmian aparat egzekwowania prawa nie powstrzymuje skutecznie tej klasy przed funkcjonowaniem w szarej strefie gospodarki lub, jak w Rosji, przed wspóprac ze wiatem przestpczym51. Na faz zaawansowan transformacji, podobnie jak na pocztkow, wpyw maj take czynniki zewntrzne. Mona do nich zaliczy wytyczne i wymogi Midzynarodowego Funduszu Walutowego52, skierowane wobec reform gospodarczych kraju. Kiedy wymogi MFW s zbyt rygorystyczne, moe to prowadzi do niepokojów spoecznych, jednak gdy s zbyt „mikkie”, mog przyczyni si do niepowodzenia radykalnej zmiany i zachowania starych interesów grupowych. Innymi czynnikami zewntrznymi s: pomoc gospodarcza i techniczna oraz napyw kapitau z zagranicy. Dziki nim spada bezrobocie, a take rozsypuj si kategorie interesów grupowych zaczerpnitych z systemu socjalistycznego. E. Wnuk-Lipi ski stawia hipotez, e „im bardziej korzystne s warunki zewntrzne w zaawansowanej fazie transformacji i im bardziej radykalna bya faza pocztkowa, tym bardziej prawdopodobna jest – jako rezultat ko cowy – instauracja zamiast restauracji”53. Marek Ziókowski faz t nazywa „mozoln. 50. Relatywna deprywacja to – wedug Piotra Sztompki (Socjologia, s. 547) – rozbieno pomidzy poziomem rozpowszechnionych aspiracji a stopniem ich rzeczywistej realizacji. 51 W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 29. 52 Midzynarodowy Fundusz Walutowy – midzynarodowa organizacja ekonomiczna dziaajca w ramach ONZ, powoana w 1944 r. w USA w celu budowania stabilizacji ekonomicznej na wiecie, obecnie zrzesza 187 pa stw (por. International Monetary Fund, www.imf. org (dostp: 10.03.2012). 53 W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 31; por. t e n e, Demokratyczna rekonstrukcja, s. 86 n..

(16) EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ. 55. codziennoci transformacji”54, natomiast A. Kojder etap ten w Polsce uznaje za drugi okres transformacji i datuje go na lata 1992-1993. Istotnym wydarzeniem tamtego czasu w Polsce byo uchwalenie tzw. „maej konstytucji”55. Faza ostatnia radykalnej zmiany spoecznej, postrewolucyjna, charakteryzuje si trzema procesami: „wzrastajc spoecznie potrzeb stabilizacji, reintegracj grup interesów oraz petryfikacj midzynarodowej pozycji danego kraju”56. Jeli pojawia si ta faza, to znak, e dynamika zmiany sabnie, wtedy transformacj mona uzna za zako czon, wyania si nowy ad spoeczny, który moe jedynie obali kolejna rewolucja. Taka sytuacja zaistniaa w krajach Grupy Wyszehradzkiej57: Czechach, Wgrzech i w Polsce. Bywa te, e przeprowadzenie zaawansowanej zmiany nie jest moliwe i nastpuje stopniowa „twarda restauracja” dawnego reimu. Przykad stanowi tu Biaoru. Warto zauway , e jeli ta faza przedua si, zwiksza to prawdopodobie stwo poraki transformacji. Nawet, jeli przemiany przebiegaj zadowalajco, to niestety wystpuje zagroenie „tward restauracj”. Wejcie w faz postrewolucyjn to dopiero pocztek budowania nowego adu, który moe zosta zachwiany niezadowoleniem spoecznym z przeprowadzanych koniecznych reform, kryzysem monetarnym lub gospodarki krajowej czy midzynarodowej. Pomylne zako czenie fazy postrewolucyjnej szczególnie prawdopodobne jest w pa stwach najbardziej zaawansowanych w transformacji, które jak najszybciej zintegruj si z zagranicznymi strukturami politycznymi, gospodarczymi i militarnymi. A. Kojder w kontekcie Polski mówi o trzecim okresie transformacji i sytuuje go w latach 1994–199758, kiedy to wadz w kraju przeja koalicja postkomunistyczna. 54. Z i ó k o w s k i, Pragmatyzacja wiadomoci spoeczestwa polskiego, s. 11. K o j d e r, Spojrzenie na przemiany ustrojowe w Polsce w latach 1989-1997, s. 10. „Maa konstytucja” – mowa tu o Ustawie Konstytucyjnej o wzajemnych stosunkach midzy wadz ustawodawcz i wykonawcz Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorzdzie terytorialnym z 17 pa dziernika 1992 roku. Uchwalona przez Sejm I kadencji 1991-1993, obowizywaa od 8.12.1992 do 16.10.1997. Zob. Wszechnica Sejmowa, www.sejm.gov.pl (dostp: 10.05.2012). 56 W n u k - L i p i s k i, Reforma, rewolucja, restauracja..., s. 31; t e n e, Zmiana systemowa, s. 60nn. 57 Grupa Wyszehradzka zostaa zainicjowana podczas spotkania prezydentów Polski i Czechosowacji oraz premiera Wgier 15.02.1991 r., przyja ona konkretny ksztat deklaracji, nazwanej od miejsca spotkania Deklaracj Wyszehradzk. Zdefiniowane w niej zostay gówne cele wspópracy, wród których nadrzdnym bya integracja ze strukturami euroatlantyckimi. Wówczas to stwierdzono, e zbieno celów w polityce zagranicznej, podobie stwo dowiadcze historycznych oraz blisko geograficzna predestynuj do powoania nowego zwizku regionalnego, zwanego Grup Wyszehradzk lub Czwórk Wyszehradzk – bowiem od 1993 r. tworz j cztery pa stwa: Polska, Wgry, Republika Czeska i Sowacja. Zob. Grupa Wyszehradzka, www.msz.gov.pl, (dostp: z 15.01.2011). 58 K o j d e r, Spojrzenie na przemiany ustrojowe w Polsce w latach 1989-1997, s. 11. 55.

(17) 56. MONIKA DOBROGOWSKA. MODELE TRANSFORMACJI. Gdy pochylamy si nad problemem transformacji, warto zwróci uwag na fakt, e w dyskursie naukowych, yciu publicznym czy myleniu potocznym – jak zauwaa Wnuk-Lipi ski – pojawiaj si dwa rozumienia transformacji wyartykuowane w dwóch modelach. Pierwszy z nich nazywa si typem „imitacyjnym”, za drugi „rewolucyjnym”59. Zgodnie z modelem imitacyjnym wszelkie zmiany transformacyjne powinny zosta wprowadzane w Polsce stopniowo, na wzór zachodni. Zwolennicy tego pogldu zdaj sobie spraw z duych rónic wród zachodnioeuropejskich demokracji, lecz skupiaj si na ich cechach wspólnych, np. procedury demokratyczne w obszarze polityki, regulacje rynkowe na polu gospodarczym, czy wolno sowa i stowarzysze w sferze kulturalnej. Wedug modelu imitacyjnego wszelkie zmiany transformacyjne w Polsce powinny przebiega na wzór liberalnych demokracji zachodnich, opartych na kapitalizmie, eby umoliwi jak najszybsz integracj z pa stwami Europy Zachodniej. Z kolei wedug modelu rewolucyjnego najwaniejsze jest tempo zmian i szybkie wyjcie z poprzedniego systemu. Wszelkie zmiany transformacyjne spostrzegane s w kategoriach rewolucji antykomunistycznej, która nie musi ko czy si przejciem modelu zachodnioeuropejskich demokracji. Wydaje si, e cel ma tu mniejsze znaczenie. E. Wnuk-Lipi ski zaznacza, e w tym wypadku pojawiaj si róne teorie rewolucyjne, np. „koncepcja tzw. trzeciej drogi, która czyaby kapitalistyczn wydajno gospodarki z socjalistycznym pa stwem opieku czym czy te koncepcja tzw. ekonomicznej niezalenoci, która miaaby zapewni rozwój gospodarczy bez integracji z rynkiem wiatowym”60. Polski socjolog uwaa, e oba zaproponowane modele maj w Polsce swoich zwolenników i przeciwników, co wicej, cz si z rónymi paradoksami i sprzecznociami. Autor jednoczenie stawia hipotez, e „narastanie sprzecznoci jest wprost proporcjonalne do gbokoci zmian: im gbsza jest transformacja systemu spoecznego, tym wicej ujawnia ona sprzecznoci i tym trudniej je pokona ”61. Poniej zostan zaprezentowane pewne sprzecznoci transformacji, które zwróciy jego szczególn uwag.. 59 E. W n u k - L i p i s k i, Rozpad poowiczny. Szkice z socjologii transformacji ustrojowej, Warszawa: ISP PAN 1991, s. 160. 60 Tame. 61 Tame..

(18) EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ. 57. GÓWNE PARADOKSY ZMIANY USTROJOWEJ. Jedn ze sprzecznoci i problemów zmiany ustrojowej, które pojawiy si w Polsce, w tym przypadku w sferze politycznej, by dysonans midzy dziaaniami elit a reprezentacj interesów grupowych. E. Wnuk-Lipi ski charakteryzuje elity wywodzce si z „Solidarnoci”, które stay si „wi

(19) niami mitu. Pisze, e stanowi one z jednej strony emanacj wikszoci spoecze stwa, a z drugiej, e cieszy si bd bezwarunkowym poparciem swoich zwolenników w reformowaniu systemu spoecznego”62. Owe elity stany przed problemem próby reprezentacji woli wikszoci spoecze stwa, jednak wola ta nie bya sprecyzowana, poniewa spoecze stwo nie potrafio jednoznacznie okreli swoich oczekiwa. wobec zmiany, liczy si przede wszystkim fakt samej zmiany. Trudno , jaka si pojawia, polegaa gównie na tym, e poparcie dla elity szybko sabo, poniewa zacza ona wprowadza w ycie liberalne reformy ekonomiczne, które okazay si sprzeczne z interesami duych grup spoecznych, np. pracowników zakadów przemysowych bd

(20) chopstwa. E. Wnuk-Lipi ski podkrela, e gównym dylematem elit politycznych by wybór opcji, czy odzyska utracone poparcie spoeczne, czy te nadal wprowadza w ycie reformy gospodarcze. Próba odzyskania poparcia spoecznego oznaczaaby przychylenie si ku interesom uksztatowanym przez gospodark centralnie planowan, co zaburzyoby przeksztacenia demokratyczne, a nawet zupenie je zahamowao. Natomiast kontynuowanie reform rynkowych oznaczaoby wzrastajc niech ogromniej rzeszy spoecze stwa, zatrudnionej w sektorze pa stwowym, znaczcy spadek poparcia dla elit politycznych, nawet ich alienacj, a w przyszoci próby przeprowadzania reform nawet wbrew woli spoecze stwa63. Co wicej, dla zwolenników modelu imitacyjnego transformacja bez poparcia spoecze stwa oznaczaaby dziaania niezgodne z demokracj, za przychylanie si ku interesom spoecze stwa spowodowaoby zatrzymanie procesu budowania gospodarki rynkowej. Natomiast wedug zwolenników modelu rewolucyjnego najgorsze, co mogo by si wydarzy , to powrót do dawnego systemu. Std te s oni skonni zaakceptowa reformy ksztatujce nowy ustrój spoeczny, cho niezgodne z wol duych segmentów spoecze stwa. 62. Tame, s. 161. Zob. B. l u s a r z, Komercjalizacja i prywatyzacja przedsibiorstw pastwowych w wietle obowizujcych w Polsce aktów prawnych, w: Transformacja i wartoci. Aksjologiczne aspekty transformacji ustrojowej w Polsce, red. W. Kaczoch, S. Popawski, Zielona Góra: WSP TK 1997, s. 189-192; S. U p a w a, Gówne problemy transformacji polskiej gospodarki. Co wynika z bada IRiSS?, w: Transformacja polskiej gospodarki w latach 1990-1995. Dowiadczenia i problemy do rozwizania, red. A. Bocian, D. Hübner, J. Kotorowicz-Jawor, Warszawa: IRiSS 1996, s. 62-74. 63.

(21) 58. MONIKA DOBROGOWSKA. Z perspektywy ponad dwudziestu lat od rozpoczcia transformacji wydaje si, e elity polityczne próbuj osign równowag midzy utrzymywaniem swojego poparcia a przeprowadzaniem reform. Co prawda powrót do dawnego reimu nie jest ju moliwy, ale wszelkie zmiany s wprowadzane stopniowo i powoli. E. Wnuk-Lipi ski sugeruje, e w przyszoci nadal „konieczne s reformy. […] Reformy te nie bd bezbolesne, co wymaga bdzie od polityków nie tylko dalekosinych wizji, ale równie odwagi”64. Odwaga, o której wspomina autor, dotyczy podjcia ryzyka, poniewa kada zdecydowana zmiana, uderzajca w interesy duych grup spoecznych, spowoduje spadek poparcia dla danej opcji politycznej, a tym samym przegrane najblisze wybory. Kolejna sprzeczno w obszarze polityki, o której pisze E. Wnuk-Lipi ski, „zachodzi midzy mobilizacj poprzez protest a brakiem uogólnionego wroga”65. Mobilizacja ta dotyczya przede wszystkich duych mas spoecznych popierajcych „Solidarno ”, natomiast przeciwnikiem by ogólnie pojty reim komunistyczny. Gdy system komunistyczny upad, integracja przeciw uogólnionemu wrogowi znacznie zmalaa. Wydaje si, e „Solidarno ” stana przed dylematem podwójnej tosamoci. Im mocniej wspieraa zmiany transformacyjne, tym mniejsze miaa poparcie wród swoich czonków, a w konsekwencji wród caego spoecze stwa. Natomiast jeli swoje dziaania oparaby na ochronie interesów rónych grup pracowniczych, zatrudnionych w sektorze pa stwowym, wówczas zniknaby jej rola reformatorska, z której zawsze syna. Oznaczaoby to dla „Solidarnoci” krok wstecz. Jeli spojrzymy na ten dylemat z perspektywy dwóch omawianych podej , to wedug modelu imitacyjnego zbyt aktywne uczestnictwo spoecze stwa i poparcie dla ruchu moe by szkodliwe dla zmian ustrojowych. Jednak – jak zauwaa E. Wnuk-Lipi ski – polska transformacja odbywa si w duej mierze w kontekcie poparcia spoecznego, a gdy jest ono ograniczane, model imitacyjny sam wpada w sprzecznoci. Rezygnujc z woli wikszoci, narusza jedn z gównych regu demokratycznych, natomiast akceptujc interwencj pa stwa i budowanie przez nie nieudolnych struktur ekonomicznych, narusza zasady gospodarki rynkowej. Natomiast wedug modelu rewolucyjnego udzia spoecze stwa w ruchach antykomunistycznych powinien by utrzymywany jak najduej, poniewa jego aktywizacja oddala wizj powrotu do systemu komunistycznego. W zwizku z tym, e mobilizacja „za” jest bardzo trudna do uzyskania, atwiej aktywizowa 64 E. W n u k - L i p i s k i, Wypowied podczas konferencji Solidarno pokole, w: Solidarno pokole, red. M. Boni, V. Kmiecik, P. Medowska, E. Wnuk-Lipi ski, Gda sk: Europejskie Centrum Solidarnoci 2009, s. 36. 65 T e n e, Rozpad poowiczny, s. 162..

(22) EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ. 59. spoecze stwo „przeciw”. Omawiany socjolog zauwaa, e w takiej sytuacji konieczne jest znalezienie wroga publicznego, który w ostatnich latach przybiera posta komunistycznej nomenklatury, hierarchii kocielnej, ydów, Leszka Balcerowicza66. Jednak taktyka ta okazaa si mao efektywna w przeprowadzaniu zmian transformacyjnych i mobilizacji spoecze stwa. Brak uogólnionego wroga, a tym samym wyganicie masowych protestów spowodowao, e „Solidarno ” musiaa odnale

(23) swoje miejsce na arenie politycznej. Wnuk-Lipi ski wydaje si podchodzi bardzo krytycznie do dziaa tego ruchu spoecznego w nowej, demokratycznej rzeczywistoci, twierdzc, e zaszkodzi mu „wirus samozagady”. Socjolog twierdzi, e samo „pojcie «solidarno », tak none spoecznie i politycznie w latach osiemdziesitych, dzi nie tylko stracio swoje dawne znaczenie, ale obrócio si w swoje przeciwie stwo: partykularyzm interesów, w agresj wobec kiedy najbliszych kolegów? […] Solidarno podzielia si brzydko, w atmosferze maostkowych zawici, wzajemnych podejrze o niskie pobudki, agenturalno , chciwo i prywat”67. Badacz zarzuca politykom postsolidarnociowym i postkomunistycznym, e interesuj ich wycznie dziaania dora

(24) ne, efektowne, czy chwilowy rozgos w mediach, natomiast zupenie ignoruj dugoterminowe interesy caego spoecze stwa. Kolejny paradoks zmiany systemowej, o którym wspomina E. Wnuk-Lipi ski, dotyczy sfery ekonomicznej i wynika z faktu „e liberalne reguy rynkowe s wprowadzane odgórnie do instytucjonalnej struktury odziedziczonej po dawnym systemie”68. W tym wypadku reformy musz by wprowadzane odgórnie, jednak problem polega na tym, e owe reguy s wprowadzane za pomoc bardzo scentralizowanych i zaprogramowanych rodków. Std te model imitacyjny podnosi problem tego, jak pobudzi do demokratycznego dziaania przedsibiorstwa pa stwowe, utworzone i dziaajce przez dugi czas w gospodarce socjalistycznej. Reguy rynkowe w wikszoci wypadków powoduj upadek owych przedsibiorstw, za ich trwanie bez adnych zmian byoby przeszkod w ksztatowaniu si liberalnej gospodarki. Natomiast, jak zaznacza E. WnukLipi ski, wedug modelu rewolucyjnego, dziedzictwa komunizmu nie naley niszczy , lecz stopniowo je przeksztaca zgodnie z zasadami „sprawiedliwoci spoecznej”, czyli równej dystrybucji spoecznych kosztów transformacji69. W 66. Tame, s. 163. T e n e, O dylematach polskiej transformacji, w: Polska. Ale jaka?, red. M. Jarosz, Warszawa: ISP PAN, Oficyna Naukowa 2004, s. 89-90. 68 T e n e, Rozpad poowiczny, s. 163. 69 Tame, s. 164. 67.

(25) MONIKA DOBROGOWSKA. 60. takiej sytuacji pojawia si dysonans midzy interesami grupowymi a wydajnoci i efektywnoci ekonomiczn tych, którzy s zatrudnieni w instytucjach nieradzcych sobie w realiach gospodarki rynkowej. Dbanie o interesy grupowe doprowadzi do kryzysu ekonomicznego, za ignorowanie ich uwalnia sprzeciw spoecze stwa, co w obu wypadkach prowadzi do blokowania przemian ustrojowych. Jeszcze jedna sprzeczno transformacji, zaakcentowana przez E. Wnuka-Lipi skiego, ujawnia si midzy „mentalnoci socjalistyczn polskiego spoecze stwa a duchem wolnej przedsibiorczoci”70. Sprzeczno ta, szczególnie wyrazista na pocztku lat dziewi dziesitych, dotyczya przede wszystkim braku uwiadomienia spoecze stwu zagadnie dotyczcych funkcjonowania i elementów konstytuujcych demokracj. Ludzie kojarzyli nowy ustrój z wygod, atwym i dostatnim yciem. Niewielu zdawao sobie spraw, bd

(26) dopuszczao do wiadomoci fakt, e bd pogbia si nierównoci spoeczne, reformy gospodarcze spowoduj bezrobocie duej czci spoecze stwa, a wchodzcy liberalizm wymusi na ludziach wychowanych w pa stwie opieku czym wzicie odpowiedzialnoci za swoje decyzje. Sytuacja ta nasilia niech przychylnego wczeniej spoecze stwa do zmian. Obecnie, z perspektywy lat mona zauway „oswojenie si” spoecze stwa z zasadami ustroju demokratycznego i gospodark wolnorynkow. Mimo to stosunek obywateli do pa stwa jest ambiwalentny. Z jednej strony Polacy kochaj swój kraj, z drugiej za spostrzegaj go jako „niesprawiedliwego i niewydolnego opiekuna, który nie sprawuje w sposób naleyty funkcji, które si przypisuje pa stwu”71. Wida tu wyra

(27) nie pozostaoci mentalnoci socjalistycznej. E. WnukLipi ski w tym wypadku równie sugeruje potrzeb reform, które bd bray pod uwag zmian ludzkiej wiadomoci. Powinny one by odwane, zwikszajce efektywno i modernizujce polityk spoeczn.. TYPY REAKCJI SPOECZESTWA NA RADYKALN ZMIAN. Rozwaajc zagadnienie radykalnej zmiany spoecznej zasadne wydaje si zwrócenie uwagi na reakcj spoecze stwa na ow zmian. E. Wnuk-Lipi ski sugeruje, e s dwa typy takich reakcji: fundamentalizm i pragmatyzm. Wedug niego, „fundamentalizm moemy zdefiniowa jako silne przywizanie do specyficznego zestawu wartoci, podczas gdy pragmatyzm byby rozumiany jako rów70 71. Tame. T e n e, Wypowied podczas konferencji Solidarno pokole, s. 36..

(28) EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ. 61. nie silne przywizanie do specyficznych celów, na których realizacj nastawia si jednostka”72. W czasie radykalnej zmiany spoecznej spoecze stwo nabywa now tosamo . Dzieje si to na dwa róne sposoby, przez realizowanie wartoci oraz realizowanie celów, jakie spoecze stwo sobie wytycza, a take na trzech poziomach: mikro, mezo i makro. E. Wnuk-Lipi ski zaznacza, e reakcja fundamentalistyczna charakteryzuje si zespoem pewnych cech. Po pierwsze, opiera si na jednej gównej wartoci, np. religijnej czy narodowej. Co wicej, charakteryzuje si dychotomiczn wizj rzeczywistoci („my” kontra „oni”) wród jej zwolenników. Wprowadza prosty porzdek poznawczy i redukuje kryzys tosamoci u ludzi zagubionych w chaotycznej rzeczywistoci. Poza tym ksztatuje si zazwyczaj na poziomie mezo, wród spoecze stwa obywatelskiego, z czasem uzyskuje poparcie poziomu mikro i tworzy si nacisku na poziom makro. A w reszcie nie jest tolerancyjna wobec innych formacji fundamentalistycznych, zwaszcza reprezentujcych inny zespó wartoci73. Z kolei reakcja pragmatyczna na radykaln zmian spoeczn jest zorientowana na cele i czerpie swoje

(29) ródo ze struktury interesów grupowych. Wedug E. Wnuka-Lipi skiego, „jej podstaw s interesy grupowe (na poziomie mezo) definiowane zazwyczaj w kategoriach ekonomicznych potrzeb jednostki lub gospodarstw domowych (na poziomie mikro)”74. Co wicej, podobnie jak postawa fundamentalistyczna, ma swoich zwolenników na poziomie mikro i stanowi si nacisku na poziom makro, redukuje równie kryzys tosamoci, czc cele indywidualne w interes grupowy. W przeciwie stwie do reakcji fundamentalistycznej, pozostawia moliwo kompromisu z innymi interesami na poziomie mezo i makro. Rozwaajc transformacj systemow w Polsce, Kojder powouje si na E. Wnuka-Lipi skiego, stwierdzajc, e w pocztkowym jej okresie na poziomie mikro, czyli jednostek i grup, panowa kryzys tosamoci, na poziomie mezo – spoecze stwa obywatelskiego „prónia normatywna”, za na poziomie makro (centralnych instytucji pa stwowych) ujawnia si kryzys instytucjonalny75. Podobnie zauwaa Jacek Wasilewski, e „zachodzce w pocztkowych latach transformacji zmiany strukturalne miay do chaotyczny przebieg, w czci wynikajcy z ywioowoci procesów transformacyjnych, w zwizku z czym trudno jest na ich podstawie uchwyci dugofalowe trendy”76. Mimo wszystko, 72. T e n e, Fundamentalizm a pragmatyzm: dwa typy reakcji na radykaln zmian spoeczn, „Kultura i Spoecze stwo” 1994, nr 1, s. 4. 73 Tame, s. 8. 74 Tame, s. 10. 75 K o j d e r, Spojrzenie na przemiany ustrojowe w Polsce w latach 1989-1997, s. 13. 76 J. W a s i l e w s k i, Formowanie si nowej struktury spoecznej, w: Wspóczesne spoeczestwo polskie. Dynamika zmian, red. J. Wasilewski, Warszawa: Scholar 2006, s. 77..

(30) 62. MONIKA DOBROGOWSKA. przygldajc si etapom polskiej transformacji, z pewnoci mona odnale

(31) oba typy reakcji na radykaln zmian spoeczn.. ZAKOCZENIE. Analizujc prace badawcze E. Wnuka-Lipi skiego odnajdujemy w nich odpowiedzi na zarzut stawiany przez A. Rycharda, e brak nam teorii dotyczcych transformacji. Autor tych prac zbudowa teori radykalnej zmiany spoecznej. Zgodnie z jego rozumieniem radykalna zmiana spoeczna, zwana inaczej rewolucj demokratyczn, jest tak zmian spoeczn, po której stary porzdek spoeczny upada, gdy nie dziaaj ju skutecznie mechanizmy dbajce o jego stabilizacj i reprodukcj. Natomiast pojawia si nowy porzdek spoeczny kierujcy si zupenie odmiennymi reguami gry, które zapewniaj mu stabilizacj i reprodukcj. Rewolucja demokratyczna tym róni si od klasycznej, e unika rozlewu krwi, a gówne ustalenia s podejmowane w zaciszu gabinetów polityków. Co wicej, wikszo pa stw, w których odbyway si rewolucje demokratyczne, przechodzi przez podobne etapy zmian. Najczciej jest to faza pocztkowa, charakteryzujca si nastawieniem spoecze stwa na wartoci i chci szybkich zmian, które miayby upodobni kraj do zachodnich pa stw dobrobytu. Faz zaawansowan, cechuje rozczarowanie spoecze stwa niezadowalajcym przebiegiem zmian, tworzenie si grup interesów i wzrastajce nastawienie na interesy, a co za tym idzie, próba przystosowania si do nowych regu gry. Natomiast faza postrewolucyjna to coraz wiksza potrzeba stabilizacji, reintegracja grup interesów oraz ustalanie pozycji midzynarodowej danego kraju. Naley zauway , e fazy te mog mie róny przebieg w poszczególnych krajach i s w ogromnym stopniu uzalenione od czynników wewntrznych danego pa stwa oraz czynników zewntrznych. Jeli chodzi o radykaln zmian spoeczn w Polsce, to Wnuk-Lipi ski podchodzi do krytycznie do jej przebiegu. Wyliczajc sprzecznoci wystpujce w trakcie tego procesu, silnie akcentuje jego sabe strony. Jedn z nich jest dziaanie elit politycznych, które stay i nadal stoj przed dylematem kontynuowania trudnych reform spoeczno-gospodarczych a dbaniem o poparcie spoecze stwa. Socjolog podnosi te kwesti ruchu „Solidarno ”, który w latach osiemdziesitych, dopóki mobilizowa spoecze stwo przeciw uogólnionemu wrogowi w postaci systemu komunistycznego, by jednym z najbardziej chwalebnych si prodemokratycznych w kraju. Jednak nowa rzeczywisto okazaa si dla niego zbyt duym wyzwaniem. Wnuk-Lipi ski ubolewa nad sytuacj „Soli-.

(32) EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ. 63. darnoci”, której autorytet nadwyry partykularyzm interesów i zawi jej czonków. Kopotliw kwesti jest te nadal istniejca w spoecze stwie – zdaniem socjologa – mentalno socjalistyczna i trudnoci w przystosowaniu si do gospodarki wolnorynkowej. Uporanie si z tym problemem wymaga jeszcze wielu reform, na które powinny w ko cu odway si elity polityczne, ale reformy te oznaczaj naraenie si frakcji politycznych na utrat poparcia wyborców. Czy polski socjolog spostrzega pozytywne aspekty transformacji ustrojowej w Polsce? E. Wnuk-Lipi ski uwaa, e obecny polski system demokratyczny znajduje si ju w do zaawansowanej fazie konsolidacji i odznacza si tym, e s przestrzegane demokratyczne reguy gry i nikt ich nie kontestuje, a system artykulacji warto i interesów jest do stabilny. Grupy interesów, w przeciwie stwie do mas, s zaktywowane. System otrzyma legitymizacj spoeczn i nie pojawi si inny na tyle atrakcyjny i silny system, który zmobilizowaby masy do dziaania i zmian. Wydaje si, e czas dziaa na korzy zmian. Polska doczya do struktur Unii Europejskiej, co oznacza, e coraz bardziej upodabnia si pod wzgldem ustroju do pa stw Europy Zachodniej. Ponadto nastpuje stopniowa wymiana pokole , modzi ludzie wychowuj si w wiadomoci demokratycznej, za mentalno socjalistyczna staje si domen coraz mniejszej grupy.. BIBLIOGRAFIA B a u m a n Z.: After the Patronage State. A Model in Search of Class Interests, w: The New Great Transformation? Change and Continuity in East-Central Europe, red. G.A. Bryant, E. Mokrzycki, London–New York: Routledge 1994, s. 14-35. B o d i o T., Z a s k i P.: Przywództwo i elity polityczne, w: Spoeczestwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, red. K.A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR 2007, s. 383-398. H u n t i n g t o n S.: Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa: PWN 1995. K a s i s k a - M e t r y k a A.: Charakter zmiany systemowej w Polsce – spór wokó definicji zjawiska, w: Polska w dobie przemian, red. A. Kasi ska-Metryka, Kielce: Wyd. Akademii witokrzyskiej 2004, s. 51-58. K o j d e r A.: Spojrzenie na przemiany ustrojowe w Polsce w latach 1989-1997, w: Imponderabilia wielkiej zmiany. Mentalno, wartoci i wizi spoeczne czasów transformacji, red. P. Sztompka, Warszawa–Kraków: PWN 1999, s. 3-32. K o l a s a - N o w a k A.: Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, Lublin: Wyd. UMCS 2010. M o k r z y c k i E.: Dziedzictwo realnego socjalizmu, interesy grupowe i poszukiwanie nowej utopii, „Kultura i Spoecze stwo” 1991, nr 1, s. 6-16. O ' D o n n e l l G., S c h m i t t e r P.C.: Transitions from Authoritarian Rule – Tentative Conclusions about Uncertain Democracies, Baltimore–London: The Johnson Hopkins University Press 1991..

(33) 64. MONIKA DOBROGOWSKA. P a r e t o V.: Uczucia i dziaania: fragmenty socjologiczne, Warszawa: PWN 1994. P a w o w s k a A.: Wadza. Elity. Biurokracja. Studium z socjologii polityki, Lublin:Wyd. UMCS 1998. R y c h a r d A.: Spoecze stwo w transformacji: koncepcja i próba syntezy analiz, w: Spoeczestwo w transformacji. Ekspertyzy i studia, red. A. Rychard, M. Fedorowicz, Warszawa: IFiS PAN 1993, s. 5-23. S t a n i s z k i s J.: Czy rewolucja odgórna jest moliwa?, w: Kontynuacja czy przeom? Dylematy transformacji ustrojowej, red. W. Jakóbik, Warszawa: ISP PAN 1994, s. 89-99. S z a c k i J.: Nauki spoeczne wobec wielkiej zmiany, w: Zmiana spoeczna. Teorie i dowiadczenia polskie, red. J. Kurczewska, Warszawa: IFiS PAN 1999, s. 123-133. S z t o m p k a P.: Socjologia. Analiza spoecze stwa, Kraków: Znak 2005. S z t o m p k a P.: Teorie zmian spoecznych a dowiadczenia polskiej transformacji, „Studia Socjologiczne” 1994, nr 1, s. 9-17. S z t u m s k i J.: Elity, ich miejsce i rola w spoecze stwie, Katowice: Wyd. „ lsk” 1997. l u s a r z B.: Komercjalizacja i prywatyzacja przedsibiorstw pa stwowych w wietle obowizujcych w Polsce aktów prawnych, w: Transformacja i wartoci. Aksjologiczne aspekty transformacji ustrojowej w Polsce, red. W. Kaczoch, S. Popawski, Zielona Góra: WSP TK 1997, s. 189-192. U p a w a S.: Gówne problemy transformacji polskiej gospodarki. Co wynika z bada IRiSS?, w: Transformacja polskiej gospodarki w latach 1990-1995. Dowiadczenia i problemy do rozwizania, red. A. Bocian, D. Hübner, J. Kotorowicz-Jawor, Warszawa: IRiSS 1996, s. 62-74. W a s i l e w s k i J.: Formowanie si nowej struktury spoecznej, w: Wspóczesne spoeczestwo polskie. Dynamika zmian, red. J. Wasilewski, Warszawa: Scholar 2006, s. 47-102. W a s i l e w s k i J., W n u k - L i p i s k i E.: Polska: krta droga od elity komunistycznej do postsolidarnociowej, w: Elity w Polsce, w Rosji i na Wgrzech. Wymiana czy reprodukcja?, red. I. Szelenyi, D. Treiman, E. Wnuk-Lipi ski, Warszawa: ISP PAN 1995, s. 59-84. W n u k - L i p i s k i E.: Wypowied

(34) podczas konferencji Solidarno pokole , w: Solidarno pokole, red. M. Boni, V. Kmiecik, P. Medowska, E. Wnuk-Lipi ski, Gda sk: Europejskie Centrum Solidarnoci 2009, s. 33-36. W n u k - L i p i s k i E.: Socjologia ycia publicznego, Warszawa: Scholar 2005. W n u k - L i p i s k i E.: wiat midzyepoki. Globalizacja, demokracja, pa stwo narodowe, Kraków: Znak, ISP PAN 2005. W n u k - L i p i s k i E.: O dylematach polskiej transformacji, w: Polska. Ale jaka?, red. M. Jarosz, Warszawa: ISP PAN, Oficyna Naukowa 2004, s. 79-104. W n u k - L i p i s k i E.: Zmiana systemowa, w: Pierwsza dekada niepodlegoci. Próba socjologicznej syntezy, red. E. Wnuk-Lipi ski, M. Ziókowski, Warszawa: ISP PAN 2001, s. 37-66. W n u k - L i p i s k i E.: Reforma, rewolucja, restauracja – trzy cechy transformacji postkomunistycznej, w: Wadza i struktura spoeczna, red. A. Jasi ska-Kania, K.M. Somczy ski, Warszawa: IFiS PAN 1999, s. 19-34. W n u k - L i p i s k i E.: Demokratyczna rekonstrukcja. Z socjologii radykalnej zmiany spoecznej, Warszawa: PWN 1996. W n u k - L i p i s k i E.: Ksztatowanie si nowego adu instytucjonalnego, w: Spoeczne konsekwencje transformacji ustrojowej, red. M. Grabowska, K. Pankowski, E. Wnuk-Lipi ski, Warszawa: ISP PAN 1994, s. 9-23. W n u k - L i p i s k i E.: Fundamentalizm a pragmatyzm: dwa typy reakcji na radykaln zmian spoeczn, „Kultura i Spoecze stwo” 1994, nr 1, s. 3-12. W n u k - L i p i s k i E.: Rozpad poowiczny. Szkice z socjologii transformacji ustrojowej, Warszawa: ISP PAN 1991..

(35) EDMUNDA WNUKA-LIPISKIEGO TEORIA RADYKALNEJ ZMIANY SPOECZNEJ. 65. Z i ó k o w s k i M.: Pragmatyzacja wiadomoci spoecze stwa polskiego, „Kultura i Spoecze stwo” 1994, nr 4, s. 11-27. Z n a m i e r o w s k i C.: Elity i demokracja, Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax 1991. y r o m s k i M.: Teorie elit a systemy polityczne, Pozna : Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 2007. róda internetowe: Wszechnica Sejmowa, www.sejm.gov.pl (dostp: 10.05.2012). The Council of Europe in brief, www.coe.int (dostp: 7.05.2012). International Monetary Fund, www.imf.org (dostp: 10.03.2012). Grupa Wyszehradzka, www.msz.gov.pl (dostp: 15.01.2011). Transformacje systemowe w Europie rodkowo-Wschodniej a gospodarka Polski, http://pbryzi.fm. interia.pl (dostp: 12.01.2011).. EDMUND WNUK-LIPISKI'S THEORY OF RADICAL SOCIAL CHANGE Summary The aim of the thesis is to represent a unique theory of radical social change, developed by famous Polish sociologist, Edmund Wnuk-Lipi ski. According to the author, the radical social change, so called democratic revolution, is a type of change, after which the previous mechanism responsible for stability and reproduction of an old system becomes ineffectual. Democratic revolution unfolds peacefully, without bloodshed. Edmund Wnuk-Lipi ski suggests, that radical social change goes through similar stages in different countries. Usually there are initial, advanced and postrevolutionary phase. The thesis also analyses the pragmatic and fundamentalist response of the society to the transformation. What is more, work deals with disharmony stemming from the change, as well as the condition of Polish society being under a delusion of trouble-free transition. On the Polish plane the main problems are weak elites, conflicts among members of the social movement “Solidarno ”, or socialistic mentality remains. Positive aspects are legitimization of democratic power, lasting democratic rules, active interest groups, EU membership or increasing democratic awareness among Polish society. Sowa kluczowe: Edmund Wnuk-Lipi ski, demokratyzacja, transformacja, teoria radykalnej zmiany spoecznej, zmiana ustrojowa. Key words: Edmund Wnuk-Lipi ski, democratization, transformation, theory of radical social change, structural change..

(36)