M a r e k S ta ż e w s k i, E x o d u s . M ig r a c ja l u d n o ś c i n ie m ie c k ie j z P o m o r z a d o R z e s z y p o I w o jn ie ś w ia to w e j, W y d a w n ic tw o U n i w e r s y t e t u G d a ń s k i e g o , G d a ń s k 1 9 9 8 , ss. 3 2 1 M a r e k S ta ż e w s k i d a ł s ię p o z n a ć j a k o r z e t e l n y b a d a c z j u ż p r z y p u b lik a c ji r o z p r a w y d o k t o r s k ie j p t. N ie m ie c k a p o lity k a a r c h iw a ln a n a z ie m ia c h p o l s k ic h w łą c z o n y c h d o R z e s z y ( 1 9 3 9 - 1 9 4 5 ) ( W a r s z a w a - Ł ó d ź 1 9 9 1 , ss. 2 6 7 ). R ó w n ie ż o m a w ia n a o b e c n ie p u b l ik a c ja p o w s ta ła n a p o d s t a w i e g r u n to w n y c h b a d a ń ź r ó d ło w y c h , k t ó r e A u t o r p r o w a d z ił w A r c h iw u m A k t N o w y c h w W a rs z a w ie , C e n tr a l n y m A r c h i w u m W o js k o w y m w W a r s z a w i e - R e m b e r t o w i e , w p o ls k ic h a r c h iw a c h t e r y to r ia ln y c h s z c z e b la w o je w ó d z k ie g o (B y d g o s z c z , G d a ń s k , K o s z a lin , O ls z ty n , P o z n a ń , S z c z e c in i T o r u ń ) , a ta k ż e w a rc h iw a c h n ie m ie c k ic h : B u n d e s a r c h iv K o b le n z , B u n d e s a r c h iv P o ts d a m , G e h e im e s S ta a ts a rc h iv P r e u ß is c h e r K u ltu r b e s itz B e r lin - D a h le m , P o litis c h e s A rc h iv d e s A u s w ä rtig e s A m te s B o n n ; s k r u p u l a t n i e w y k o r z y s ta ł ź r ó d ła d r u k o w a n e , p a m i ę tn i k i , w s p o m n ie n ia , p r a s ę o r a z l it e r a t u r ę p r z e d m io t u , k t ó r a w i n t e r p r e t a c j i w ie lu f a k tó w i z ja w is k n o s i p i ę t n o c z a s ó w , w j a k i c h p o w s ta ła .
A u t o r p r e z e n t o w a n ą p u b lik a c ją w y p e łn ił l u k ę b a d a w c z ą , j a k a is t n ia ł a n i e ty lk o w h i s t o r i o g r a f ii p o ls k ie j, a le r ó w n ie ż i n ie m ie c k ie j, a lb o w ie m w ie le o p r a c o w a ń z o k r e s u m ię d z y w o je n n e g o ( z a r ó w n o b a d a c z y p u b lic y s tó w p o ls k ic h , j a k i n ie m ie c k ic h ) n o s iło b r z e m ię z a a n g a ż o w a n i a p u b lic y s ty c z n e g o ( a n ie k ie d y i a g ita c y jn e h a s ła w o b e c a d w e r s a r z y ) lu b b y ło w p r o s t p is a n e n a z a m ó w ie n ie o k r e ś lo n y c h k r ę g ó w p o lity c z n y c h (w N ie m c z e c h n i e j e d n o k r o t n i e n a z le c e n ie A u s w ä rtig e s A m t, g d y s to s u n k i p o ls k o - n ie m ie c k ie u le g a ły p o g o r s z e n iu tzw . p r o p a g a n d a „ k o r y ta r z o w a ” ). R ó w n ie ż b a d a n i a h is to r y k ó w n ie m ie c k ic h p r o w a d z o n e p o I I w o jn ie św ia to w e j n a w ią z y w a ły d o te j p r o b l e m a t y k i ty lk o s y m b o lic z n ie , p o k a z u ją c , iż w y p ę d z e n ia N ie m c ó w z P o ls k i t o n ie ty lk o p r o b l e m p o 19 4 5 r., a le n i e j a k o „ p o ls k a tr a d y c ja ” (z w ła s z c z a w o d n ie s ie n iu d o p r u s k ie g o a p a r a tu w ła d zy : a d m in is tra c ja , są d o w n ic tw o , w o js k o , p o lic ja , s z k o ln ic tw o ). Z b a d a czy p o ls k ic h z a g a d n ie n i e t o z a s y g n a liz o w a ł j e d y n i e J e r z y K r a s u s k i w p r a c y o s to s u n k a c h p o l s k o - n i e m i e c k ic h w la t a c h 1 9 1 9 - 1 9 3 2 (w y d . I, P o z n a ń 1 9 6 2 - 1 9 6 4 ; w y d . I I , P o z n a ń 1 9 7 5 ).
O p r a c o w a n i e te g o z a g a d n ie n i a b y ło n ie z b ę d n e , a b y r o z w ia ć w ie le m itó w i s t e r e o ty p ó w z ty m z w ią z a n y c h , g d y ż s t r o n a n i e m i e c k a s t a r a ł a s ię w y k a z a ć b e z p o d s ta w n o ś ć d z ia ła ń w ła d z p o ls k ic h w o d n i e s ie n i u d o N ie m c ó w m ie s z k a ją c y c h w P o ls c e , n a t o m i a s t s t r o n a p o l s k a s t a r a ł a s ię — j a k p is z e J e r z y T o m a s z e w s k i — o d z y s k a ć t e p o z y c je , k t ó r e N ie m c y z d o b y li k o r z y s ta ją c z n a d z w y c z a jn y c h p rz y w ile jó w o r a z n a c is k u s w o je g o p a ń s t w a (R z e c z p o s p o lita w ielu n a r o d ó w , W a rs z a w a 1 9 8 5 , s. 2 2 0 - 2 2 1 ) .
P u b lik a c ja s k ła d a się z w y k a z u s k r ó tó w , p r z e d m o w y , p i ę c i u r o z d z ia łó w , w y k a z u ź r ó d e ł i o p r a c o w a ń , s t r e s z c z e n ia w j ę z y k u n ie m ie c k im o r a z s p is u t a b e l i w y k re s ó w . W r o z d z ia le p ie r w s z y m u k a z a n o ro z w ó j d e m o g r a f ic z n y l u d n o ś c i n ie m ie c k ie j o r a z s y tu a c ję n a r o d o w o ś c io w ą w p r o w in c ji P r u s y Z a c h o d n i e d o 19 1 8 r. (s. 1 8 - 5 4 ) . R o z d z ia ł d r u g i o b e jm u je o k r e s o d j e s ie n i 19 1 8 r. d o s ty c z n ia 19 2 0 r., g d y P o m o r z e G d a ń s k i e n a m o c y t r a k t a t u w e r s a ls k ie g o z 28 c z e r w c a 1 9 1 9 r. w e s z ło w s k ła d p a ń s t w a p o ls k ie g o (s. 5 5 - 1 2 8 ) . W r o z d z ia le tr z e c i m s k u p i o n o u w a g ę n a z a g a d n ie n i a c h z w ią z a n y c h z e m ig r a c ją N ie m c ó w z P o ls k i n a p o d s ta w ie d e k la r a c ji o p r z y n a le ż n o ś c i p a ń s tw o w e j ( o p c ja ) o r a z w o b e c u t r a t y p r a w m a ją tk o w y c h , k tó r e p r z e s z ły n a r z e c z s k a r b u p a ń s t w a p o ls k ie g o ( a n u la c ja i lik w id a c ja ) w l a t a c h 1 9 2 0 -1 9 2 1 (s. 1 2 9 - 1 9 5 ) . K o le jn y r o z d z ia ł c z w a rty o m a w ia p r o b l e m y z w ią z a n e z p o z o s t a n i e m n a t e r e n ie P o ls k i o s ó b n a r o d o w o ś c i n ie m ie c k ie j, k t ó r e z a d e k la r o w a ły p r z y ję c ie o b y w a te ls tw a n i e m i e c k ie g o (tzw . o p t a n c i ) , a n a r r a c ja o b e jm u je l a t a 1 9 2 2 - 1 9 2 5 (s. 1 9 6 - 2 5 9 ) . O s ta t n i r o z d z ia ł p ią ty j e s t f o r m ą p o d s u m o w a n i a r o z m i a r ó w e m ig r a c ji ( n a z y w a n e j n i e r a z n ie s łu s z n ie „ m ig r a c ją ” ) o r a z je j s k u tk i d la P o ls k i i N ie m ie c o r a z w z a je m n y c h s to s u n k ó w n a f o r u m m ię d z y n a r o d o w y m
(s. 2 6 0 - 3 0 5 ) . S z k o d a , iż z a b r a k ło „ e p i l o g u ” d la l a t 1 9 2 6 - 1 9 3 9 , g d y z ja w is k o e m ig r a c ji N i e m c ó w z P o ls k i d o R z e s z y N ie m ie c k ie j b y ło rz e c z y w iś c ie z n ik o m e . Z r e s z t ą m ie s z k a ją c y w P o ls c e o p t a n c i n ie m ie c c y s ta n o w ili m a ł e s k u p is k a l u d n o ś c i i n ie b y li p r o b l e m e m w s t o s u n k a c h p o l s k o - n i e m i e c k i c h . D l a p r z y k ła d u m o ż n a p o d a ć , j a k k s z t a ł t o w a ł a s ię t a s y tu a c ja n a t e r e n ie s ą s ie d n ie j W ie lk o p o ls k i, g d z ie w 1921 r. b y ło 101 3 4 9 o p t a n t ó w ( a w ię c d w a r a z y w ię c e j n iż n a P o m o r z u G d a ń s k i m ) , w 19 2 4 r. j u ż ty lk o 13 5 2 3 , w 19 3 5 r. — 4 5 3 8 , w 1 9 3 7 r. — 3 4 1 0 , w m a ju 19 3 9 r. — 3 167, a w s i e r p n iu te g o ż r o k u z a le d w ie 2 8 5 0 (w s k a li k r a ju o k . 11 ty s.) o s ó b ( D . M a te ls k i,
Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919-1939,
P o z n a ń 1 9 9 7 , s. 3 6 ). D l a P o m o r z a G d a ń s k i e g o z a g a d n ie n i e t o w y g lą d a ło a n a lo g ic z n ie ( a le o c z y w iś c ie w m n ie js z e j 0 p o ł o w ę s k a li) , c o M . S ta ż e w s k i z a s y g n a liz o w a ł w a r ty k u le p t.Opcja ludności niemieckiej
w Wielkopolsce i na Pomorzu w latach dwudziestych
( „ P r z e g l ą d Z a c h o d n i ” 1 9 9 4 , n r 1, s. 3 1 - 5 5 ) , a w ię c d o k o n a n ie u z u p e ł n i e ń n i e w y m a g a ło j u ż o d r ę b n y c h b a d a ń . P o m in ię c ie t e g o z a g a d n ie n i a w o d n i e s ie n i u d o o k r e s u p o 19 2 5 r. m o ż e w p r o w a d z ić c z y te ln ik a w b ł ą d , s u g e r u ją c , iż z ja w is k o t o c a łk o w ic ie z o s t a ł o r o z w ią z a n e , c o n ie o d p o w i a d a ł o rz e c z y w is to ś c i. Z a g a d n ie n i e t o z o s t a ł o p o m i n i ę t e r ó w n ie ż p r z e z b a d a c z y z a jm u ją c y c h s ię s t o s u n k a m i p o l s k o - n i e m i e c k im i w l a t a c h 1 9 3 3 - 1 9 3 8 ( M a r i a n W o jc ie c h o w s k i, P o z n a ń 1 9 6 5 , w y d . I I P o z n a ń 1 9 8 0 ) i 1 9 3 8 - 1 9 3 9 ( S ta n is ła w Ż e r k o , P o z n a ń 1 9 9 8 ), m im o iż o p t a n c i w l a t a c h 1 9 3 3 - 1 9 3 9 s ta n o w ili g łó w n ą b a z ę c z ło n k o w s k ą ( o p r ó c z o b y w a te li R z e s z y N ie m ie c k ie j i W o ln e g o M i a s t a G d a ń s k a ) d la L a n d e s g r u p p e d e r N S D A P in P o le n , k t ó r a d z ia ła ła b e z r e je s t r a c j i s ą d o w e j, le c z n a p o d s t a w i e u m o w y m ię d z y p o ls k im M S Z a A u s w ä r tig e s A m t. O b s z a r t e r y t o r i a l n y r o z w a ż a ń o b e jm u je P o m o r z e G d a ń s k i e ( n ie m . P o m m e r e l le n ) , c o n ie z o s t a ł o j a s n o s f o r m u ł o w a n e w ty tu l e o r a z u z a s a d n i o n e w p r z e d m o w ie . N a t o m i a s t u ż y c ie j e d y n i e o k r e ś l e n i a „ P o m o r z e ” ( n ie m . P o m m e r n ) s u g e r u j e t e r y t o r i a l n ie P o m o r z e Z a c h o d n ie (S z c z e c iń s k ie ) , p o d c z a s g d y A u t o r o m a w ia P o m o r z e G d a ń s k i e ( N a d w iś la ń s k ie ) . P r z y ję te r a m y c h r o n o lo g ic z n e — a m ia n o w ic ie l a t a 1 9 1 8 - 1 9 2 5 — n ie w y m a g a ją s p e c ja l n e g o u z a s a d n i e n i a , a lb o w ie m c e z u r ę p o c z ą tk o w ą w y z n a c z a p o w s ta n i e p a ń s t w a p o ls k ie g o 1 z a k o ń c z e n i e I w o jn y ś w ia to w e j r o z e j m e m w C o m p iè g n e , a c e z u r ę k o ń c o w ą w e jś c ie w ży cie p o l s k o - n i e m i e c k ie j k o n w e n c ji o o b y w a te ls tw ie (z w a n e j o d m ie js c a p o d p i s a n ia — K o n w e n c ją w i e d e ń s k ą ) . C h o c ia ż d la j a s n o ś c i r o z w a ż a ń n ie n a le ż a ł o p r z y jm o w a ć c e z u r y 19 1 8 r ., le c z 19 2 0 r., g d y P o m o r z e G d a ń s k i e w s ty c z n iu z o s t a ł o i n k o r p o r o w a n e p r z e z p a ń s t w o p o ls k ie . S tą d m o ż n a b y ło ś m ia ło p o łą c z y ć r o z d z i a ł p ie rw s z y i d r u g i p o d w s p ó ln y m t y tu ł e mSytuacja naro
dowościowa na Pomorzu Gdańskim
(p re c y z y jn ie j w P r u s a c h Z a c h o d n ic h )do stycznia 1920 r.
P e r io d y z a c ja p o w in n a w ię c b y ć w a r u n k o w a n a p r z e z ro z w ó j s y tu a c ji m ię d z y n a r o d o w e j ( t r a k t a t w e r s a ls k i o r a z w e jś c ie w ż y c ie j e g o p o s t a n o w i e ń ) o r a z s t o s u n k i p o l s k o - n i e m i e c k ie ( c o w y k o r z y s ta n o d o w y z n a c z e n ia c e z u r y k o ń c o w e j w 1 9 2 5 r.). N ie m a w ię k s z e g o u z a s a d n i e n i a s tr e s z c z a n ie p r a c y , k t ó r ą n a le ż y o c e n ić b a r d z o w y s o k o . W y p a d a n a to m i a s t o d n o t o w a ć p e w n e p o t k n ię c ia . N ie j e s t p r a w d ą , iż „ O d W io s n y L u d ó w s t o s u n k i p o l s k o - n i e m i e c k ie w z a b o r z e p r u s k i m z a c z ę ły c o r a z b a r d z ie j n a b ie r a ć c h a r a k t e r u a n ta g o n i s t y c z n e g o ” (s. 3 8 ). Z a z n a c z y ć n a le ż a ł o , ż e d o 1 8 3 0 r. P o l a k o m w P r u s a c h ż y ło się d o s k o n a l e (o c z y w iśc ie p r z y b r a k u p e r s p e k ty w n a p o w s ta n i e n i e p o d l e g łe g o p a ń s tw a p o ls k ie g o ; le c z w s t o s u n k u d o s y tu a c ji w z a b o r z e r o s y js k im , a z w ła s z c z a w a u s t r ia c k i m ) , d o 18 4 8 r. c a ł k i e m d o b r z e , d o 1 8 7 2 r. z n o ś n i e ( n p . w 18 4 8 r. z n ie s i o n o w P r u s a c h c e n z u r ę , c o s t a ło się z d o b y c z ą t r w a łą ) , a d o p i e r o p o te j d a c ie n a s t ą p i ł a p o lity k a g e r m a n iz a c ji w s z y s tk im i d o s t ę p n y m i ś r o d k a m i p r a w n y m i. N ie b y ło d o 18 4 8 r. t a k ż e a n ta g o n i z m u m ię d z y l u d n o ś c ią n ie m ie c k ą i p o ls k ą , a n a z a o g n i e n i e s to s u n k ó w ( n ie z a le ż n ie o d p o s ta w y w ła d z ) w p ły n ę ły d ą ż e n ia n i e p o d le g ło ś c io w e P o la k ó w w o k r e s ie W io s n y L u d ó w w W ie lk im K s ię s tw ie P o z n a ń s k im (N ie m c yz o r ie n to w a l i s ię , ż e P o l a k o m n ie c h o d z i o z a c h o w a n ie ję z y k a i t r a d y c ji n a r o d o w y c h — c o m ie li z a g w a r a n to w a n e i z c z e g o k o r z y s ta li — le c z o o d e r w a n i e s ię o d p a ń s tw a p r u s k i e g o ; z k o le i P o la c y z o r ie n to w a l i s ię , ż e N ie m c y d ą ż ą d o w c ie le n ia c z ę ś c i lu b c a ło ś c i P o z n a ń s k ie g o d o tw o r z ą c e j s ię R z e s z y N ie m ie c k ie j) . W y d a r z e n ia W io s n y L u d ó w n ie w p ły n ę ły n a p o ł o ż e n i e lu d n o ś c i p o ls k ie j w P r u s a c h . U t w o r z o n a w 18 4 9 r. I z b a P a n ó w ( H e r r e n h a u s ) t w o r z o n a b y ła z a r ó w n o p r z e z a r y s to k r a tó w n ie m ie c k ic h , j a k i p o ls k ic h ( n ie s to s o w a ł k r ó l tu ta j ż a d n e j d y s k r y m in a c ji) . P o n a d t o z a z n a c z y ć n a le ż a ł o , ż e k o rz y ś c i g o s p o d a r c z e , p ły n ą c e z p r z y n a le ż n o ś c i d o s p r a w n ie a d m i n i s t r o w a n e g o i c o r a z sz y b c ie j e k o n o m i c z n i e r o z w ija ją c e g o s ię p a ń s tw a p r u s k i e g o , s tw a r z a ły s z c z e g ó ln ą p o k u s ę z n ie m c z e n ia s ię , z w ła s z c z a w P r o w in c ji P r u s y Z a c h o d n i e ( W e s t p r e u ß e n ) . P o s tę p u ją c y p r o c e s n i e m c z e n ia te g o o b s z a r u z w ią z a n y b y ł w ię c z je g o sz y b k im r o z w o je m g o s p o d a r c z y m (z w ła s z c z a m ia s t: G d a ń s k a , T cz ew a, M a l b o r k a , T o ru n ia , E lb l ą g a ) , a n ie z p o lity k ą a n ty p o ls k ą w ła d z p r u s k ic h . D o p i e r o p o 1 8 6 4 r. m o ż e m y m ó w ić o s ta łe j n a d w y ż c e e m ig r a c ji N ie m c ó w n a d m ig r a c ją , c o m o ż n a w y c z y ta ć z t a b e l i 2 (s. 3 3 ). N a le ż y t a k ż e p a m i ę ta ć , ż e P o m o r z e G d a ń s k i e ( P r u s y Z a c h o d n i e ) w p r z e c iw ie ń s tw ie d o W ie lk o p o ls k i ( P o z n a ń s k ie ) s ta n o w iło w X I X w . t ę c z ę ś ć z a b o r u p r u s k ie g o , g d z ie N ie m c y s ta n o w ili w ię k s z o ś ć m ie s z k a ń c ó w . N ie m o ż n a t e ż łą c z y ć w j e d e n c ią g m y ślo w y „ K u l tu r k a m p f u ” , „ r u g ó w p r u s k i c h ” , p o w s ta n ia K o m is ji O s a d n ic z e j (n a z y w a n e j p r z e z a u t o r a — z a h is t o r io g r a f i ą e n d e c k ą i P R L - o w s k ą — K o m is ją K o lo n iz a c y jn ą ) o r a z u s ta w a n ty p o ls k ic h z l a t 1 9 0 4 - 1 9 0 8 . A u t o r u le g ł tu ta j p r a w d o p o d o b n i e p a n u ją c y m w h i s t o r io g r a f i i p o ls k ie j m ito m . K u l t u r k a m p f b y ł w a lk ą z K o ś c io łe m k a to lic k im . W ó w c z a s p r o b o s z c z o w ie u t r a c il i u p r a w n i e n i a in s p e k to r ó w s z k o ln y c h , a n a d z ó r n a d s z k o ła m i p rz y s łu g iw a ł w y łą c z n ie p a ń s tw u . Z o s t a ł a o n a p r z y ję ta z z a d o w o l e n ie m p r z e z w ię k s z o ś ć n a u c z y c ie li n ie m ie c k ic h , k tó r z y n i e c h ę t n i e z n o s ili k o n t r o l ę k o ś c ie ln ą . N a t o m i a s t P o la c y u z n a li j ą z a a k t g o d z ą c y w n ic h , p o n ie w a ż d u c h o w n i k a to lic c y w P o z n a ń s k i e m (i c z ę ś c io w o w P r u s a c h Z a c h o d n ic h ) b y li z r e g u ły P o la k a m i. W r a ż e n ie t o w y d a w a ło s ię ty m b a r d z ie j u z a s a d n i o n e , ż e j e d n o c z e ś n i e z K u l t u r k a m p f e m r z ą d p r u s k i p r z e p r o w a d z i ł w l a t a c h 1 8 7 2 - 1 8 7 4 o s t a te c z n e z n ie m c z e n i e s z k o ln ic tw a z w y ją tk ie m n a u k i re lig ii w s z k o ła c h l u d o w y c h . P o n a d t o w p r o w a d z o n o p r a w o s p r z e c iw u w ła d z p a ń s tw o w y c h w o b e c n o m in a c ji n a s ta n o w is k a k o ś c ie ln e ( p r a w o to s to s o w a n o g łó w n ie w c e la c h a n ty p o ls k ic h ) o r a z o b o w ią z e k z a w i e r a n i a m a łż e ń s tw a w u r z ę d z ie p a ń s tw o w y m . Z a o s t r z e n i e a k c ji g e r m a n iz a c y jn e j n a s t ą p i ł o d o p i e r o z a c z a s ó w k a n c l e r z a B e r n a r d a v o n B ü lo w a ( 1 9 0 0 - 1 9 0 9 ) . S e jm P r u s k i 10 s ie r p n ia 19 0 4 r. u c h w a lił u s ta w ę o k o n ie c z n o ś c i u z y s k a n ia z e z w o le n ia w ła d z n a w y s ta w ie n ie b u d y n k u ( w ią ż e się z ty m s ły n n a s p r a w a W o jc ie c h a M ic h a ł a D r z y m a ły , k tó r y o b s z e d ł u s ta w ę , u r z ą d z a ją c s o b ie m ie s z k a n ie w w o z ie , a w ła d z e p r u s k i e b y ły b e z s iln e , p o n ie w a ż n ie n a r u s z y ł o n ż a d n e g o p r z e p i s u u s ta w y ; j e d n a k w o s ta te c z n o ś c i n a p o d s t a w i e r o z k a z u g a b in e to w e g o k r ó l a F r y d e r y k a I I — c zy li z X V I I I w . — z m u s z o n o g o d o o p u s z c z e n ia w o z u , p o n ie w a ż j a k o b u d y n e k m ie s z k a ln y m ia ł s u f it w o d le g ło ś c i m n ie js z e j n iż 2 ,2 m o d p o d ło g i, c o n a r u s z a ł o w y ż ej w y m ie n i o n e p ra w o ) ; 15 m a ja 1908 r. — u s ta w ę o s to w a rz y s z e n ia c h (p o z w a la ła o n a n a o d b y w a n ie z g r o m a d z e ń p u b lic z n y c h w ję z y k u in n y m n iż n ie m ie c k i ty lk o w p o w ia ta c h , w k tó ry c h N ie m c y s ta n o w ili m n ie j n iż 4 0 % lu d n o ś c i — a w ię c g łó w n ie w P o z n a ń s k ie m ) ; 2 0 m a ja 1908 r. — u sta w ę o p rz y m u s o w y m z a k u p ie z ie m i p o ls k ie j. N a to m ia s t d a ls z a g e rm a n iz a c ja sz k o ln ic tw a ro z p o c z ę ła s ię , g d y w 19 0 1 r. z a r z ą d z e n i e m n iż s z y c h w ła d z o ś w ia to w y c h w p r o w a d z o n o n a u k ę re lig ii w ję z y k u n i e m i e c k im w P o z n a ń s k i e m i w P r u s a c h Z a c h o d n ic h ( g d z ie w o b r o n i e ję z y k a p o l s k ie g o w n a u c z a n i u r e lig ii w y s tą p ił o r d y n a r iu s z c h e łm iń s k i b p A u g u s ty n R o s e n t r e t e r — N i e m ie c z n a ją c y b ie g le j ę z y k p o ls k i) . S y m b o le m w a lk i o u t r z y m a n i e ję z y k a p o ls k ie g o w n a u c z a n iu r e lig ii s t a ła się w ó w c z a s W r z e ś n ia k . P o z n a n ia , w k tó r e j d z ie c i — z a n a m o w ą d u c h o
w ie ń s tw a i r o d z ic ó w o d m ó w iły u d z ie l a n i a o d p o w ie d z i p o n ie m ie c k u . M im o p r o t e s tó w n a u k ę re lig ii w ję z y k u n i e m i e c k im k o n ty n u o w a n o , c o d o p r o w a d z iło w 1 9 0 6 r. w P o z n a ń s k i e m d o s t r a jk u s z k o ln e g o , w k tó r y m u c z e s tn ic z y ło o k o ło 50. tys. d z ie c i, ic h r o d z ic e b o w ie m o d m ó w ili p o s y ła n ia d z ie c i n a n a u k ę r e lig ii w ję z y k u n ie m ie c k im . P o r o k u s t r a jk z o s ta ł z ła m a n y g rz y w n a m i i k a r a m i a r e s z t u , j a k i e s ą d y p r u s k i e n a ło ż y ły n a ro d z ic ó w . D z i a ł a n i a t e p rz y n io s ły N i e m c o m w d z ie d z in ie n a r o d o w o ś c io w e j p o w a ż n ą k lę s k ę . P is a ł o ty m w s z y s tk im j u ż w 19 8 9 r. p r o f . J e r z y K r a s u s k i w k s ią ż c e p t. P o ls k a - N ie m c y . D z ie je w z a je m n y c h s to s u n k ó w p o lity c z n y c h ( d o 1 9 3 2 r o k u ) .
P o n a d t o w n a r r a c ję w k r a d ły s ię d r o b n e la p s u s y : p o w in n o b y ć „ r o z m ia r y e m ig r a c ji” , a n ie „ r o z m ia r y m ig r a c ji” (s. 5 i 2 6 0 ); K o m is ja O s a d n ic z a ( A n s ie d lu n g s k o m m is s io n ) , a n i e K o m is ja K o lo n iz a c y jn a (s. 3 8 i 1 0 9 ); p r a c a K a z im ie r z a W a jd y d o ty c z y o c z y w iś c ie l a t 1 8 5 0 - 1 9 1 4 , a n ie 1 8 5 0 - 1 8 1 4 (s. 3 3 ); Ś lą s k n i e b y ł c z ę ś c ią z a b o r u p r u s k i e g o ( b y ła n i m W ie lk o p o ls k a P o m o r z e N a d w i ś l a ń s k i e ) , Ś lą s k b o w ie m b y ł z d o b y c z ą H o h e n z o l l e r n ó w w w o jn ie z H a b s b u r g a m i w 17 4 0 r. (s. 5 9 , p rz y p . 1 3 ); w j ę z y k u n i e m i e c k im „ V a t e r la n d ” t o o jc z y z n a i d e o lo g ic z n a , a „ H e i m a t ” t o o jc z y z n a p r y w a tn a (s. 9 9 ); n ie m ie c k ie r a d y lu d o w e n i e b y ły s k u p i o n e w D e u t s c h e V e r e in ig u n g (s. 1 0 3 ), le c z w Z j e d n o c z e n iu N ie m ie c k ic h R a d L u d o w y c h ( V e r e in ig u n g d e r d e u ts c h e n V o lk s r ä te ) , k tó r y m rz e c z y w iś c ie k ie r o w a ł p o d a n y p r z e z a u t o r a G e o r g C le in o w . N a t o m i a s t D e u t s c h e V e r e in ig u n g j e s t n a z w ą o d n o s z ą c ą s ię d o s ie c i n ie m ie c k ic h b i u r p o s e l s k ic h w la t a c h 1 9 2 3 - 1 9 3 4 , g d y z a s tą p iły o n e r o z w ią z a n y a d m in is tr a c y jn ie (i z r e s z t ą b e z p o d s ta w n ie ) D e u t s c h tu m s b u n d , k tó r y b y ł n i e m i e c k ą o r g a n iz a c ją n a c z e l n ą d la W ie lk o p o ls k i i P o m o r z a (z o b . s z e rz e j: D . M a te ls k i, M n ie js z o ś ć n ie m ie c k a ..., s. 7 2 - 9 4 ) . K s ią ż k a w y s z ła s p o d p i ó r a a rc h iw is ty , k t ó r e m u j e d n a k d la o m a w ia n e g o z a g a d n ie n i a z a b r a k ło p r z y g o to w a n ia p r a w n ic z e g o . O t ó ż n a p o d s ta w ie a r t. 2 5 6 t r a k t a t u w e r s a ls k ie g o r z ą d p o ls k i o d z ie d z ic z y ł p o r z ą d z ie p r u s k i m p r a w o o d k u p u ( W ie d e r k a u f s r e c h t ) , a z g o d z ił się n a o g r a n ic z e n ie je g o s to s o w a n ia d o p i e r o w u m o w ie lik w id a c y jn e j z 19 2 9 r. w z a m i a n z a r e k o m p e n s a t ę f in a n s o w ą . R z ą d p o ls k i n ie u z n a ł t a k ż e ( z r e s z tą b e z p o d s ta w n i e , c o z o s t a ł o u s t a lo n e w o r z e c z e n ia c h T r y b u n a łu H a s k i e g o z 1 9 2 2 -1 9 2 3 r., a P o ls k a m u s ia ła w y p ła c ić o d s z k o d o w a n i a w y w ła s z c z o n y m ) p r z e w ła s z c z e ń d o k o n a n y c h p r z e z K o m is ję O s a d n ic z ą p o d a c ie r o z e jm u z 11 l is to p a d a 19 1 8 r. (s. 1 1 0 ), a w ię c g d y P r u s y Z a c h o d n i e n a le ż a ły d o N ie m ie c , a R z e s z a N ie m i e c k a u t r a c ił a n a d n im i s u w e r e n n o ś ć d o p i e r o w s ty c z n iu 19 2 0 r.
U w a g i p o w y ż s z e n ie m a ją w p ły w u n a g e n e r a ln i e p o z y ty w n ą o c e n ę p u b lik a c ji, k t ó r a m a d u ż e w a lo r y p o z n a w c z e o r a z w y p e łn iła lu k ę b a d a w c z ą z a r ó w n o w h i s t o r io g r a f i i p o ls k ie j, j a k i n ie m ie c k ie j.
